شیخ محمد عبده و مقتضیات جدید جهان اسلام

خبر گزاری شبستان : در گزارش قبل به جایگاه سید جما الدین در رنسانس اسلامی اشاره شد . در این گزارش سعی خواهد شد دیگر شخصیتهای اصلاح طلب قرن 19 در جهان اسلام را مرور کرده باشیم .
پس از سید جمال، دومین شخصیتى که نامش به عنوان مصلح در جهان تسنن، بالخصوص در جامعه عرب، برده مى‏شود شیخ محمد عبده شاگرد و مرید سید جمال است. عبده روح خود و زندگى معنوى خود را مدیون سید جمال مى‏دانست.
شیخ محمد عبده، مفتى اسبق مصر است که نهج البلاغه را با شرح‏ مختصرى در مصر چاپ کرد و منتشر ساخت و براى اولین بار به توده مصرى معرفى کرد، وی اصلًا نهج البلاغه را نمى‏شناخته و نسبت به آن آگاهى نداشته است، تا اینکه در یک حالت دورى از وطن این کتاب را مطالعه مى‏کند و سخت در شگفت مى‏ماند؛ احساس مى‏کند که به گنجینه‏اى گرانبها دست یافته است. همان وقت تصمیم مى‏گیرد آن را چاپ کند و به توده عرب معرفى نماید.
از دیدگاه شهید مطهری : عبده همان دردهایى که سید جمال تشخیص داده بود، احساس مى‏کرد. چیزى که عبده را از سید جمال متمایز مى‏سازد توجه خاص عبده به بحران اندیشه مذهبى مسلمانان در اثر برخورد با تمدن غربى و مقتضیات جدید جهان اسلام است، که مسلمانان در اثر رکود چند صد ساله آمادگى درستى براى مقابله با این بحران نداشتند. به عبارت دیگر عبده پس از جدا شدن از سید جمال و بازگشت به مصر، آنچه اندیشه او را آزار مى‏داد و در جستجوى راه حلى براى آن بود مسئله «اسلام و مقتضیات زمان» بود.
عبده- برخلاف سید جمال- آن نوع مسئولیتى را احساس مى‏کرد که یک عالم دینى احساس مى‏کند. از این رو در پى کشف ضوابطى بود که جلو افراط و تفریط را بگیرد.
از این رو عبده مسائلى را طرح کرده که سید جمال طرح نکرده است از قبیل فقه مقارن از مذاهب چهارگانه، دخالت دادن مبانى فلسفى حقوق در اجتهاد، ایجاد نظام حقوقى جدید در فقه که پاسخگوى مسائل روز باشد، تمایز قائل شدن میان عبادات و معاملات و به عبارت دیگر تمایز قائل شدن میان آنچه به امور معنوى و اخروى مربوط است و آنچه به امور زندگى و دنیایى مربوط است و اینکه فقیه در قسم دوم حق نوعى اجتهاد دارد که در قسم اول ندارد، و همچنین دید خاصى درباره اجماع و اینکه اعتبار اجماع همان اعتبار افکار عمومى است، و همچنین اینکه اصل شورا در اسلام همان اصل دموکراسى است که غرب قرنها بعد طرح کرده است.
عبده مانند سید جمال در پى آن بود که ثابت کند اسلام توانایى دارد که به صورت یک مکتب و یک ایدئولوژى، راهنما و تکیه‏گاه اندیشه جامعه اسلامى قرار گیرد و آنها را به عزت دنیایى و سعادت اخروى برساند. از این رو سعى داشت فلسفه‏هاى دنیایى و اجتماعى مقررات اسلامى از قبیل نماز و روزه و حج و زکات و انفاق، و استحکام اصول اخلاقى اسلام را روشن نماید.
عبده با سید جمال در دو جهت اختلاف نظر داشت: یکى اینکه سید انقلابى فکر مى‏کرد و عبده طرفدار اصلاح تدریجى بود. دیگر اینکه سید مبارزه با استبداد و استعمار را در رأس برنامه‏هاى خود قرار داده بود و معتقد بود اول باید ریشه این امّ الفساد را کند و دور انداخت، ولى عبده معتقد بود که آموزش و تربیت دینى جامعه تقدم دارد بر آموزش و پرورش سیاسى آنها و بر هر حرکت سیاسى. (مجموعه آثار استاد شهید مطهرى، ج‏24، ص: 49 )
در کتاب سیرى در اندیشه سیاسى عرب چنین آمده است :
نتایج کار سید با عبده از حیث تأثیرى که ایندو بر تاریخ بیدارى مسلمانان داشته‏اند، از یکدیگر بسیار متفاوت بوده است. سید جمال بیشتر مرد پیکار و سختکوشى بود و عبده مرد اندیشه و میانه‏روى. سید جمال آزادى مسلمانان را تنها راه تحرک فکرى آنان مى‏دانست و عبده بیشتر پرواى تربیت اخلاقى و دینى مسلمانان را داشت. سید جمال دامنه کوششهاى خود را کم و بیش در سراسر جهان اسلامى گسترد و عبده بیشتر در اصلاح احوال مصریان کوشید. ولى شاید به دلیل همین تفاوتها باید بگوییم که حاصل کار سید جمال و حاصل کار عبده مکمل یکدیگر بوده است، مخصوصاً که هردوى آنها ضرورت بازگشت مستقیم به منابع اصلى فکر دینى «1» و توجیه عقلى احکام شریعت و هماهنگى آنها با مسائل عصر «2» و پرهیز از پراکندگى و فرقه‏بازى «3» و پافشارى بر سر احیاى اجتهاد و کوشش براى شناخت روح و جوهر دین اسلام در وراى قواعد خشک و بینش قشرى علماى چاکر حکومت، همداستان بودند و همین خواستها و آرزوها بود که به نام اصول اساسى تجددخواهى سنى پذیرفته شد «4». سیرى در اندیشه سیاسى عرب ص 156.
به نظر میرسد در انقلاب اسلامی شاهد ترکیب و نزدیکی ارمانهای سید جمال و عبده از برخی جهات بودیم . اگر چه انقلاب اسلامی ایران انقلابی بود مستقل و با هویتی خاص اما این انقلاب توانست تمامی خصوصیات مثبت اقدامات اصلاحی گذسته را جمع کند . تعلیم و تربیت و بصیرت و اگاهی سیاسی و اجتماعی و دینی مردم خاصه نسل جوان از امتیازهای مهم انقلاب اسلامی بود لذا از درون همین مردم انقلاب پدید امد .
ادامه دارد
روح الله دارائی
پایان پیام/