خبرگزاری شبستان_ رشت، مهری شیرمحمدی؛ بسیاری عقیده دارند کاشیکاری، هنری برآمده از ایران است. باستان شناسان می‌گویند، اولین نوع کاشیکاری، گل میخ‌های سفالی در چغازنبیل با قدمت ۳۵۰۰ سال(میانه هزاره دوم پیش از میلاد) به‌جامانده است. از دوره ماد و هخامنشی آثار سفالی لعابدار زیادی باقی مانده است و نمونه آن کاشی‌های لعابدار سربازان گارد جاویدان می‌باشد که در شوش به‌دست آمده است. این هنر در دوره اشکانی و ساسانی هم رواج داشت ولی اوج تحول در هنر کاشیکاری، مربوط به دوره اسلامی است.
در اوایل قرون اسلامی به‌ویژه دوره سلجوقی، کاشی‌های معروف به «زرین فام»، با نقوش برجسته ابداع می‌شود. در دوره صفویه، نقوش را بر روی کاشی پیاده و سپس رنگ می‌کردند و به آن کاشی‌های «نقوش بیسکویتی» می‌گفتند. اما با هرج و مرج ایجاد شده با فروپاشی صفویه، دوره رکود و فطرت بر این هنر حاکم می‌شود. به قول یک باستان شناس در دوره قاجار، شاهد اندک تغییرات جزیی در رنگ و حضور رنگ گلی و زرد در کاشی ، متوجه می شویم این کاشی مربوط به دوره قاجار است. این سبک هنری تا دوره پهلوی ادامه می‌یابد ولی با رواج کاشی‌های اروپایی، هنر کاشیکاری ایرانی رنگ می‌بازد.
اخیرا در نمایشگاه اسناد بلدیه رشت- که در عمارت میرزا خلیل رفیع برگزار شد- چند قطعه کاشی مربوط به خانه‌های تاریخی رشت نیز به نمایش درآمد که مدیر میراث فرهنگی شهرستان رشت، پس از بازدید عنوان کرد که مربوط به کاشی‌های کارگاه مشهدی یوسف کاشی ساز است. بنابراین، فرصتی شد تا وی، درباره رواج این هنر در رشت توضیحاتی ارایه دهد.
پیش از این، دکتر منوچهر ستوده در مقدمه جلد دوم کتاب «از آستارا تا استارباد»، درباره فن کاشیسازی و هنرمندان این رشته هنری توضیحاتی ارائه داده است: «فن کاشیسازی در گیلان بسیار ضعیف است و سیر ترقی و پیشرفت نداشته است. از قدیمی‌ترین کاشی‌های بقعه ملاعاقل در پرده سر لاهیجان و کاشی‌های ظریف بقعه آقا سید حسین در لنگرود که به دست خلیل بن احمد کاشیگر ساخته شده و کاشی‌های قدیمی بقعه چهارپادشاهان و یک خشت کاشی مربع را در مسجد گیلان کجان می توان نام برد. به نظر اینجانب تمام این کاشی‌ها متعلق به قرن هفتم و هشتم است. دیگر از کاشیکاری اثری در بناهای که پیش از تاریخ ۱۲۴۲ ه. ق ساخته شده اند، دیده نمی شود.»
این نویسنده سپس برخی از کارگاه‌های کاشی‌پزی و صاحبان آن را در رشت نام می‌برد. مدیر میراث فرهنگی، صنایع دستی و گردشگری شهرستان رشت، درباره هنر کاشیکاری در رشت می‌گوید: «در دوره قاجار ۲ کارخانه یا کارگاه کاشیسازی در رشت وجود داشت. کارگاه مشهدی یوسف کاشیساز و پسرانش و دیگری کارگاه کاشیسازی فتوت که با کودتای ۲۸مرداد و هجوم کارخانه‌های اروپایی و آمریکایی این سنت هنری در گیلان به پایان رسید.»
سید مهدی میرصالحی، نمونه‌هایی از کاشی‌های تولید رشت در بناهای تاریخی را هم نام می‌برد و می‌افزاید:«کاشیکاری برجسته بقعه سید عباس در محله ساغریسازان در ترازه پایین، معروف به کاشی استامپی است و یکی از منحصر به‌فردترین کاشیکاری دوره قاجار در رشت است. نقوش این کاشیکاری، معروف به دهن اژدری و نقش‌های اسلیمی است. یکی دیگر از شاهکارهای هنر کاشیکاری در رشت، مربوط به کاشیکاری مسجد مستوفی است. البته در این مسجد شاهد ۲ دوره کاشیکاری هستیم. کاشی های قدیمی تر، با رنگ متن زرد گل‌های زرد و متن آبی یا سورمه ای با نقوش لچک و ترنج و دهن اژدری است که اوایل قاجار ساخته شده است.
کتیبه‌های بالای قرنیس و نزدیک به سقف، با متن لاجوردی و خط سفید با خطور یا الله، یا رحمان و یا رحیم، جدیدتر است. رنگ زرد و گلی در کاشی‌های تکرار شونده در دامنه بنا، نشان دهنده ساخت کاشی‌ها در دوره قاجار است.»
میرصالحی با اشاره به کاشی‌های قرنیس دور تا دور شبستان مسجد می‌گوید: «مقایسه کاشی‌های دور محراب که به خط کوفی است و کاشی‌های گل و بوته قرنیس و ازاره دیوار، نشان می‌دهد کاشی‌های قرنیس جدیدتر است. کاشی‌هایی که در ازاره و یا دامنه زیر سقف نصب شده، مربوط به دوره قاجار است و رنگ زرد یا رنگ گلی با نقش گلدان، از نقوش زیبای معماری اسلامی است و به دفعات در کاشیکاری دوره اسلامی دیده می شود.»
وی، کاشی کاری بزرگ دیوار پشت محراب مسجد مستوفی و حیاط را یکی از شکیل‌ترین کاشی‌های این مسجد توصیف کرده و می‌گوید:« این کاشیکاری، در یک سطح به صورت گلدان بزرگی است که انواع گل‌ها در آنها مشاهده می‌شود. نوع گل‌های به‌کار رفته در این طرح نشان می‌دهد گل‌های بومی گیلان است. مخصوصا در نقطه بالایی که گل زنبق آبی است، نشان می‌دهد که از گل‌های بومی استان گیلان بوده و هنرمند کاشیکار با رنگ زرد و بنفش به خوبی آن را اجرا کرده است.»
میرصالحی درباره شکوه آثار هنری در رشت هم می‌گوید: «در دوره صفوی که رشت به عنوان مرکز گیلان انتخاب شد، به خاطر موقعیت سیاسی، اقتصادی و دروازه اروپا بودن و تجارت کالا، شاهد حضور هنرمندان در رشت و شکوفایی هنری هستیم و به دفعات در سفرنامه‌ها این شکوفایی هنری را می‌خوانیم.»
مدیر میراث شهرستان رشت، نمونه کاشی موجود در نمایشگاه بلدیه را هم مربوط به کاشی حمام حاجی می داند و می‌افزاید:«کاشیکاری حمام حاج محمد جعفر حج فروش در ساغریسازان، یکی دیگر از هنرهای کاشیکاری رشت است. قدیمی‌ترین کاشیکاری مربوط به سردر حمام حاجی، در سال ۱۳۰۸ قمری یعنی ۴سال قبل از مرگ ناصرالدین شاه ساخته شده است. کاشیکاری های سردر، شامل نقوش رزم رستم با دیو سفید است و بالای آن نام کاشیساز، به این شکل نوشته شده «عمل مشهدی یوسف کاشیساز». همچنین نقش فرشتگان بالدار و طرح گلدانی و نقوش اسلیمی و گیاهی درکاشی‌کاری این حمام دیده می شود. کاشیکاری های داخل حمام، با رنگ زرد و صورتی، مربوط به دوره قاجار است که علاوه بر جنبه زیبایی، کارکرد بهداشتی هم داشت. در راه پله ها هم کاشی‌های تک رنگ آبی فیروزه ای داریم.»
میرصالحی براساس کتیبه موجود، کاشیکاری های حمام گلزار محله پیرسرای رشت را اینگونه تحلیل می‌کند: «کاشی‌های این حمام دراواخر دوره قاجار، توسط محمد پسر مشهدی یوسف کاشیساز در سال ۱۳۳۴ قمری (۱۲۹۴ خورشیدی) ساخته شده است. نقش شیر و خورشید که نشان دولتی بود و تصویر احمد شاه قاجار که حمام در دوره او ساخته شده، پادشاهان پیشدادی و سربازان دوره قاجار با لباس نظامی و اسلحه در طرفین در ورودی، توسط کارگاه کاشیسازی مشهدی یوسف ساخته شده است.»
براساس یادداشت‌های کتاب ستوده، کارگاه کاشیسازی مشهدی یوسف کاشی ساز در محله آفخرای رشت بوده است: «در این کارخانه حاجی یعقوب و دو پسر استاد یوسف به نام های محمد و احمد، مدتی به کار کاشی پزی مشغول بودند. نخستین کاشی‌هایی که از این کارخانه بیرون آمده است، در بائس ئیل ۱۳۰۸، در سر در ورودی حمام حاجی محمد حج فروش در رشت بکار رفته و تا امروز باقی است.»
نظر شما