هویت اسلامی شهر استانبول با زیباترین بناهای مذهبی/ از معماری «سنتی» تا «نئوگوتیک» در مساجد دوره عثمانی

خبرگزاری شبستان،جهان اسلام: از زمان فتح استانبول توسط عثمانی ها در سال 1453، امپراتوری ترکیه مساجد زیادی از فاتح تا سلیمانیه و سلطان احمد ساخت و هویت اسلامی خود را در این شهر تثبیت کرد.

استانبول شهری است غرق در تاریخ، مملو از بناهای تاریخی و بناهای نمادین که از گذشته‌ای باشکوه سخن می‌گویند.

استانبول که در تنگه «بسفر» قرار دارد، برای هزاران سال است که پادشاهان و مردم عادی، شاهزادگان و فقرا و بازرگانان را از سراسر جهان به سوی این شهر زیبا و مرفه کشانده است.

در میان زیباترین شاهکارهای معماری استانبول که اکثر آنها توسط فاتحان مسلمان ترک شهر، یعنی عثمانی ها ساخته یا بازسازی شده اند، برخی از مساجد به دلیل حضور جذاب خود برجسته شده اند و در طول قرن ها در برابر آسیب های زمان و نیروهای مخرب طبیعت ایستاده اند.

آنها علاوه بر اینکه بازدیدکنندگان را با نبوغ معماری و حضور باشکوه خود مسحور می کنند، با تاریخ غنی شان نیز مردم را به خود جذب می کنند.

«حایری ییلماز»، مورخ هنر ترک، با اشاره به نحوه طراحی و ساخت مساجد عثمانی استانبول توسط سازندگان عثمانی، می‌گوید: آنها سازه‌هایی هستند که به دقت و با فکرساخته شده اند.

ییلماز می‌گوید: این مساجد محصول کل‌نگر معماران و هنرمندان، از سنگ‌تراشان گرفته تا خوشنویسان و استادکاران کاشی‌کاری بوده‌اند که در طراحی و ساخت این سازه‌های نمادین کار می‌کنند.

یلماز به «تی آر تی ورلد»گفت: مساجد عثمانی مکان هایی بودند که تمدن عثمانی در آن به نمایش گذاشته شد.

وی افزود: شکل امروزی استانبول توسط این مساجد به وجود آمده است.

در اینجا 10 مسجد عثمانی استانبول با ویژگی های برجسته شان مورد بررسی قرار گرفته اند.

 

 

 

مسجد ایاصوفیه

ایاصوفیه اولین مسجد عثمانی استانبول بود . این ساختمان در اصل بزرگترین کلیسای شهر بود که توسط امپراتور روم «ژوستینیانوس اول» در سال 537 پس از میلاد ساخته شد. هنگامی که عثمانی‌ها قسطنطنیه را فتح کردند ایاصوفیه را در سال 1453 به مسجد تبدیل کردند.

برای نزدیک به 500 سال، ایاصوفیه به عنوان اولین مسجد امپراتوری عثمانی عمل می کرد. تحت جمهوری ترکیه، از دهه 1930 تا سال 2020، ایاصوفیه به موزه تبدیل شد. دو سال پیش، دولت فعلی ترکیه این شگفتی معماری را دوباره به مسجد تبدیل کرد.

تا زمانی که کلیسای جامع کاتولیک سویل در سال 1520 تکمیل شد، گنبد ایاصوفیه بزرگترین سقف جهان بود.

در قرن شانزدهم حاکمان عثمانی به معمار اصلی خود «معمار سنان»، ماهرترین معمار عصر عثمانی، وظیفه مستحکم کردن دیوارهای باشکوه ایاصوفیه را برای اطمینان از استواری گنبد آن برای قرن‌های آینده، محول کردند.

 

 

مسجد فاتح

این مسجد نام خود را از حامی آن «مهمت دوم» گرفته است که به دلیل فتح استانبول او را فاتح نیز می نامیدند. این مسجد یکی از قدیمی‌ترین مساجد شهر است که یک پروژه تاریخی مهم عثمانی به شمار می رود و بخش‌های مذهبی و اجتماعی را به عنوان بخشی از مجموعه شامل می‌شود.

اولین مجموعه مسجدی که توسط عثمانی‌ها ساخته شد، ایوپ سلطان است که در منطقه‌ای ساخته شد که گمان می‌رود ابو ایوب الانصاری، یکی از یاران حضرت محمد (ص) در آنجا دفن شده است.

این مجموعه مسجد که در ترکی عثمانی به آن «کولیه»می گویند، گامی آگاهانه از سوی مهمت فاتح برای تبدیل قسطنطنیه قدیمی مسیحی به پایتخت مسلمانان دراستانبول بود. بسیاری دیگر از فرمانروایان عثمانی راه فاتح را دنبال کردند و مساجد و مدارس بسیاری ساختند که به شهری که زمانی مسیحی نشین بود ،خصلت اسلامی بخشید.

این مسجد در محل دفن بنیانگذار شهر کنستانتین، جایی که کلیسای رسولان مقدس بیزانسی سابق در آنجا قرار داشت، ساخته شد. حاکم عثمانی در مجموعه مسجد خود، نزدیک به محل دفن کنستانتین به خاک سپرده شد.

این مسجد پس از زلزله های 1509، 1557 و 1754 چندین بار تعمیر شد، اما زلزله 1776 گنبد و دیوارهای آن را تخریب کرد و عثمانی ها را مجبور به بازسازی آن با طرحی متفاوت کرد.

 

 

مسجد سلیمانیه

یکی از بزرگترین مساجد استانبول، سلیمانیه است که توسط سلیمان اول ساخته شده است. که او را سلیمان مجلل نیز می نامیدند زیرا دوران او نشان دهنده بزرگترین دوره امپراتوری عثمانی بود که در قرن شانزدهم به اوج قدرت خود رسید.

مسجد سلیمانیه که توسط معمار سنان نابغه معماری عثمانی ساخته شده است، یکی از بهترین مساجد جهان است.

 این مسجد که در نزدیکی مقر امپراتوری پایتخت عثمانی در سمت اروپایی واقع شده است، تا زمان ساخت مسجد «چاملیکا» در سال 2019 در سمت آسیایی شهر، بزرگترین مسجد استانبول بود.

 

مسجد «شاهزاده»

این مسجد به محبوب ترین پسر سلیمان یعنی که در سن بسیار پایین بر اثر آبله درگذشت، تقدیم شده است.

ییلماز با اشاره به مسجد شاهزاده می گوید: در تاریخ عثمانی، هیچ مسجد دیگری برای یک شاهزاده عثمانی ساخته نشده است.

گلرو نچیپ اوغلو، استاد ترک هنر و معماری اسلامی در دانشگاه هاروارد، با اشاره به اینکه چگونه سلیمان بزرگ و همسرش برای از دست دادن پسر عزیزشان این همه درد را احساس کردند، می‌گوید: در واقع این یک بنای سوگواری است. .

این مسجد یکی از مهم‌ترین سفارش‌هایی است که توسط سلطان به معمار سنان سفارش داده شد و یکی از شاهکارهای او است که آثار هنری بزرگ بعدی او مانند سلیمانیه و سلیمیه را که در ادیرنه، پایتخت قبلی عثمانی قرار دارد، بشارت می‌دهد.

ییلماز می گوید: سنان از طراحی معماری خود در مسجد شاهزاده که شبیه ایاصوفیه است برای پروژه های برجسته دیگری که بعدا دنبال کرد، استفاده کرد.

مجموعه زیبای مسجد شامل مدارس مذهبی و همچنین مقبره شاهزاده عثمانی است. این مسجد دارای یک جفت مناره با دو گالری است، طرحی استثنایی که سنان فقط برای مساجد سلطانی استفاده کرده است.

 

مسجد آبی (سلطان احمد)

یکی دیگر از بناهای مذهبی مسلمانان  در استانبول، مسجد سلطان احمد است که به نام سازنده آن احمد اول نامگذاری شده است. شاهکار عثمانی به دلیل کاشی های آبی رنگ آن که دیوارهای داخلی سازه را پوشانده است، مسجد آبی نیز نامیده می شود.

این مسجد که بین سال‌های 1609 و 1616 ساخته شد در محل کاخ بزرگ حاکمان بیزانس، درست در مقابل ایاصوفیه و کاخ محل اقامت سلاطین عثمانی، واقع شده است.

این مسجد شش مناره دارد، چیزی که در هیچ مسجد عثمانی دیگری به نمایش گذاشته نشده است.

به گفته ییلماز، علیرغم این واقعیت که بسیاری از سلاطین معمولا وقتی که سنشان بالا می‌رفت، پروژه‌های مسجد خود را پیش می‌بردند، احمد اول به طرز عجیبی جوان بود که تصمیم به ساخت مسجد گرفت.

ییلماز می گوید: این چیزی است که در تاریخ عثمانی یا تاریخ جهان دیده نشده است.

به گفته او برخلاف بسیاری از سازه های قدیمی دیگر، سوابق مسجد سلطان احمد در مورد فرآیند ساخت و ساز و تجهیزات ساختمانی آن کاملا دست نخورده است و باعث می شود مورخان هنر داستان مهندسی آن را به معنای کامل درک کنند.

 

 

کیلیچ علی پاشا

این بنای مذهبی به دستور کیلیچ علی پاشا، یکی از بزرگترین دریاسالاران عثمانی که می خواست مسجدی در منطقه بشیکتاش فعلی بسازد، ساخته شد.

کیلیچ علی پاشا یک سرباز عثمانی با تبار ایتالیایی، علاقه زیادی به ساختن یک مجتمع مذهبی داشت، اما در اواخر قرن شانزدهم مساجد زیادی در استانبول وجود داشت و فضای کمی برای او باقی نگذاشت تا مکان مناسبی برای ساخت مجتمع خود پیدا کند.

حکام عثمانی بسیار مراقب بودند که در کجا مسجد بسازند.آنها می دانستند که  زمین مسجد باید حلال باشد و برای ساخت آن دست به اموال کسی زده نشود.

بر اساس روایات دیگر، مراد سوم، سلطان وقت عثمانی به کیلیچ علی پاشا اجازه جالبی داد و گفت: چون او دریاسالار است، بگذار مسجدش را روی دریا بسازد.

کیلیچ علی پاشا حتی در شرایط سخت تسلیم نشد و هزاران سنگ را از مناطق اطراف آورد تا یک جزیره مصنوعی در سواحل توپانه، محله بشیکتاش بسازد و منطقه پر از صخره دریا را به سرزمین اصلی متصل کند تا مسجد خود را بسازد.

مجموعه کیلیچ علی پاشا که زمانی میزبان «میگوئل سروانتس» نویسنده اسپانیایی، نویسنده کتاب کلاسیک «دن کیشوت»به عنوان اسیر جنگی دریاسالار بود، توسط معمار سنان که در دهه 90 زندگی خود در جریان این ماموریت بود، ساخته شد و آن را به یکی از آخرین شاهکارهای او تبدیل کرد.

 

 

محرمه سلطان

در سرتاسر سرزمین‌های وسیع امپراتوری، بسیاری از اعضای زن سلسله عثمانی مانند محرمه سلطان نیز مساجد، فواره‌ها و بیمارستان‌ها را برای رفع نیازهای مردم سفارش دادند.

این مسجد که در منطقه آسیایی استانبول در نزدیکی ساحل قرار دارد، نام خود را از حامی آن، مهریماه سلطان که دختر سلیمان بزرگ و همسر وزیر اعظم رستم پاشا بود، گرفته است. این مسجد توسط معمار سنان در قرن شانزدهم ساخته شد.

 

 

سوکولو مهمت پاشا

این مسجد یکی از جالب‌ترین بناهای استانبول است که توسط سنان برای سوکولو مهمت پاشا، یکی از بهترین وزیران بزرگ عثمانی و همسرش، دختر سلطان سلیم دوم بر روی شیب تند ساخته شده است.

ییلماز با اشاره به ساختار مسحور کننده مسجد می گوید: مسجد سوکولو مهمت پاشا بسیار زیباست. تلاش‌های مرمت آن نیز بسیار موفق است. مساجدی مانند سوکولو مهمت پاشا مکان هایی هستند که شما را وادار می کنند از خانه خود بیرون بروید و از آنها دیدن کنید.

به گفته ییلماز، همچنین اعتقاد بر این است که چهار قطعه حجر الاسود (سنگ سیاه) در داخل مسجد وجود دارد. حجر الاسود به صخره ای مقدس در کعبه گفته می شود، بنای مکعبی در مکه که مقدس ترین مکان در دین اسلام به شمار می رود.

این کارشناس تاریخ هنر می گوید در نتیجه بسیاری بر این باورند که مسجد دارای قداست است و مردم را برای بازدید از مسجد برمی انگیزد.

 

مسجد اورتاکوی

این مسجد یکی دیگر از بناهای مذهبی نمادین استانبول است که در اسکله محله اورتاکوی بشیکتاش واقع شده است که اکنون یکی از شلوغ ترین و محبوب ترین مکان های استانبول است.

با توجه به موقعیت مکانی متمایز آن، بازدیدکنندگان مسجد می توانند هم بخش زیادی از تنگه بسفر و هم پل شهدای 15 جولای را ببینند.

این مسجد توسط سلطان عبدالمجید عثمانی در اواسط قرن نوزدهم ساخته شد.

 

مسجد یلدیز حمیدیه

چهارصد سال پس از ساخت اولین مسجد عثمانی استانبول، آخرین مسجد دوران عثمانی به نام یلدیز حمیدیه توسط عبدالحمید دوم، آخرین فرمانروای امپراتوری ساخته شد.

این مسجد در یلدیز، محله ای در بشیکتاش استانبول ساخته شده است که نام خود را از موقعیت مکانی و حامی امپراتوری آن، عبدالحمید دوم که یک قصر جدید برای اقامت خود در همان منطقه ساخته بود، گرفته است.

سلطان عثمانی از مسجد برای اقامه نمازهای خود استفاده می کرد و آن را به یک مسجد امپراتوری تبدیل کرد که هم ویژگی های نئوگوتیک و هم نقوش سنتی عثمانی را نشان می داد.

معماری نئوگوتیک یک جنبش معمارانه است که در اواخر سال‌های ۱۷۴۰ میلادی در انگستان به وجود آمد. محبوبیت این سبک در اوایل قرن نوزدهم افزایش یافت در آن زمان بسیاری از ستایندگان تحصیل کرده سبک نئوگوتیک بر خلاف پیروی از سبک نئوکلاسیک رایج در آن زمان به دنبال احیای سبک گوتیک قرون وسطایی رفتند. نئوگوتیک ویژگی‌های خاصی را از سبک گوتیک اصلی مانند الگوهای تزینی، گلدسته‌ها، لبه‌های ترینی و پنجره‌های نوک تیز به ارث می‌برد.