خبرگزاری شبستان: در فرهنگ اسلامی شکوهمندی هایی است که جهان بشری را به شگفتی و سپاس وا می دارد. کتاب هایی که اندیشمندان مسلمان نگاشتند و کتابخانه هایی که مسلمانان بویژه خلفای مسلمان بنیان نهادند از جلمه شکوهمندی هایی است که همگان را به تعظیم وا داشته است.
مورخان متفق القولند که مساجد در جوامع اسلامی اولین محلی بوده است که در آن جا «کتاب» برای خود جایی باز کرده است . بعدها این کتاب ها به صورت مجموعه های بزرگ و کتابخانه های مشهوری در آمدند. ولی با این همه، مطلب زیادی در مورد کتابداری مسلمانان نوشته نشده است. در زبان عربی یا در زبان های دیگر، کتاب بخصوصی که تاریخ کتابخانه های مساجد را یا ارتباط این کتابخانه ها را با آموزش مسلمانان مورد برسی قرار داده باشد نیست.
اما در هر صورت باید صراحتاً گفت کتابخانه به عنوان نهادی فرهنگی، جایگاه مهمی در کنار معنویت و تقدس مسجد دارد و مسجد نیز که مرکز نشر تفکر توحیدی است بدون کتاب نمی تواند به این امر مهم دست یابد.
جایگاه کتابخانه در مسجد
در واقع کتابخانه‌های مساجد، نخستین و در عین حال رایج‌ترین کتابخانه‌های عمومی در جهان اسلام هستندکه از دیرباز توسط خود مردم ساخته، سازماندهی و اداره می‌شدند. بسیاری از این کتابخانه‌ها مجموعه کوچک کتاب‌های دینی بودند که در یکی از شبستان‌های مسجد و یا در جوار آن نگهداری می‌شدند و ظاهراً هیچ محل ثابتی برای آن ها وجود نداشته است. این کتابخانه‌ها بیشتر در کنار منبر و محراب و در دسترس عموم قرار می‌گرفت و ایجاد آن در چنین محلی سبب می‌شد که بیشتر در معرض دید و در نتیجه قابل دسترس‌تر باشد. از آنجا که برخی از کتابخانه‌های مساجد، تالارها یا اتاق‌های مطالعه بزرگی داشتند، بسیاری از نشست‌های مختلف نیز در آن ها برگزار می‌شد و بسیاری از فعالیت‌ها و کارکردهای مساجد در کتابخانه‌ها انجام می‌گرفت.
مساجد مانند کلیساها و صومعه های مسیحیان جزو اولین مکان هایی بودند که در جامعه اسلامی کتاب به آن ها راه یافت و آشکار است که کتابخانه های مساجد از زمانی پدید آمدند که مسلمانان مساجد را مرکز تعلیم ساخنمد، چراکه تعلیم بدون کتاب امکان پذیر نیست.
تاریخچه
کتابخانه‌های مساجد طی قرن دوم هجری به‌وجود آمده و تا قرن نهم با قوت به فعالیت خویش ادامه دادند. در اواسط قرن دوم هجری، مسلمانان به نگارش و تدوین کتاب به‌ویژه در زمینه علوم قرآنی و سیره و حدیث اهتمام ورزیدند و در اواخر همین قرن کتاب‌هایی در سایر موضوعات از جمله سیره رسول اکرم (ص) و مغازی، غرایب‌الحدیث، همچنین قرائت، نقطه‌گذاری، اعراب، و وقوف قرآن تألیف کردند. کتابخانه مسجد قرطبه در اندلس، کتابخانه‌های مسجد قرویین در شهر فاس مراکش، کتابخانه مسجد قیروان در تونس، و کتابخانه‌های مسجد نور و مسجد عباسیه در اسکندریه مصر از جمله کتابخانه‌های مهم مساجد در قرون دوم تا نهم هجری بودند.
از شواهد تاریخی برمی‌آید که همه مساجد دارای کتابخانه نبودند، اما تقریباً در همه مساجد جامع، مجموعه‌های کتاب وجود داشته است. برخلاف مساجد معمولی که فراوان و عموماً کوچک بودند و برای آن ساخته می‌شدند که مؤمنان نمازهای روزانه خود را در آن به‌جای آورند مساجد جامع بزرگ و وسیع بودند و نماز جمعه و نمازهای عیدفطر و قربان در آن ها برگزار می‌شد. بنابر این می‌توان ادعا کرد که ایجاد کتابخانه در مساجد جامع با نقش آنها به‌عنوان محل اجتماعات همگانی سازگار بوده است.
کتابخانه‌های مساجد در ایران
تطّور کتابخانه‌های مساجد در ایران، سرگذشتی تقریباً مشابه با کتابخانه‌های مساجد سایر کشورهای اسلامی دارد.
از قرن نهم به بعد کتابخانه‌های مساجد دچار انحطاط شدند. حمله مغولان به ایران بسیاری از کتابخانه‌های مساجد را از بین برد. اما بعد از مغول و به‌خصوص از زمان صفویه که مساجد رونق دوباره‌ای یافتند، کتابخانه‌های مساجد نیز آرام آرام شکل گرفتند. این روند تا پیروزی انقلاب اسلامی (1357) به کندی ادامه یافت؛ اما پس از آن، مساجد دوباره کانون توجه مردم و به‌خصوص جوانان شدند و سازمان‌های مختلفی مانند مرکز رسیدگی به امور مساجد، مؤسسه عمران مساجد، و ستاد عالی هماهنگی و نظارت بر کانون‌های فرهنگی و هنری مساجد برای رونق فعالیت آنها به‌وجود آمد.
امروزه دسترسی به مواد در کتابخانه‌های مساجد بسیار سهل است. در این کتابخانه‌ها هیچ کتابی خاص نیست و تمام کتاب‌ها را به همه اعضا امانت می‌دهند. شرط عضویت، ارائه معرفی‌نامه و پرداخت حق‌عضویت است. کتابدار و استفاده‌کننده همه اهل یک محل هستند و یکدیگر را می‌شناسند. این وضع، نیاز به مقررات اداری را به حداقل رسانده است. در کتابخانه‌های مساجد از کار داوطلبانه استفاده می‌شود و گردانندگان، عموماً جوانان محل هستند.
هدف اصلی کتابخانه‌های مساجد خدمت به جامعه مؤمنان است. ارائه خدمت به سایر شهروندان، به‌ویژه اهل محل، در درجه بعدی قرار دارد. با این وجود استفاده از کتابخانه در محل برای همگان آزاد است و امانت کتاب به تشخیص کتابدار، به هرکس که تقاضا کند، صورت می‌گیرد.
پایان پیام/
نظر شما