وفاداری به مولفه های معماری مساجد صدر اسلام یا غفلت!

خبرگزاری شبستان: سادگی و کارآمدی از مشخصه های مسجد اسلامی است. این سادگی و کاربردی بودن مساجد برای دیگر ادیان نیز جالب توجه است به طوری که مثلا " آرکالف" زائر مسیحی که در حدود سال 670م از اورشلیم دیدن کرده نقل می کند: " نزدیک دیوار شرقی شهر، در آن مکان معروف که سابقا در آن معبد قرار داشت، نمازخانه ای با تیرهای عمودی و چوبی بزرگ بر فراز برخی بقایای ویران بنا شده است. مسلمانان اکنون اغلب به این مکان مستطیل شکل می روند و کنار هم می ایستند و نماز می خوانند. گفته شده است که این بنا می تواند سه هزار نفر را در خود جای دهد."

سادگی بنای مساجد و پرهیز از تزیینات گسترده، هزینه بر و زمان بر باعث گسترش سریع مساجد برای جای دادن تعداد فزاینده نمازگزاران شد. تسهیل در این گسترش باعث شد که مساجد اولیه در سال های بعد گسترش فضا یابند. به عنوان نمونه نخستین مسجد کوفه که در سال 638م بنا شده بود، در سال 670 در مقیاس بزرگ تری تجدید بنا شد و یا مسجد جامع کوردوبا که در سال های 784-786م توسط عبدالرحمان، نخستین امیر اسپانیا بنا شده بود، بعدها در سال 961-966 و یکبار دیگر در سال های 987-990 گسترش یافت.

از خصوصیات دیگر مساجد اسلامی که از همان صدر اسلام به وجود آمد و همچنان باقی است می توان به خصیصه گردهمایی این مکان اشاره کرد. به هرحال نوع معماری و ساخت مساجد از محورهای بسیار مهمی بوده که همیشه مورد توجه متولیان مساجد قرار گرفته است. در این راستا تعدادی از کارشناسان و متولیان مساجد در گفتگو با خبرنگار سرویس مسجد و کانون های مساجد خبرگزاری شبستان نوع و شیوه معماری مساجد در صدر اسلام را با مساجد امروزی مقایسه و کمبودها و نقاط ضعف ها در این زمینه را تبیین کردند آنچه می خوانید بخشی از این گفتگوها است.

بازگشت به سنت صدر اسلام حتی در شیوه ساخت مسجد

حجت الاسلام تقی قرائتی، مدیر موسسه مسجد هم با تاکید بر ایجاد مساجد کوچک در راستای پاسخگویی به نیازهای همه افراد جامعه گفت: مساجد کوچک می توانند پاسخگوی نیازهای مردم باشند. نحوه مدیریت بر مساجد کوچک نیز به راحتی انجام می شود. در صورتی که در مساجد بزرگ به دلیل گستردگی فضا نمی توان در تمام ابعاد و به نحو احسن بر آن مدیریت کرد.

وی ادامه داد: در صدر اسلام بیشتر مساجد کوچک ولی با تعداد زیاد بنا می شد تا دسترسی همه افراد به مسجد به راحتی صورت گیرد و مسجد نقش دینی خود را در نقاط بیشتری از شهر انجام دهد در حال حاضر نیز باید مساجد چنین جایگاهی را پیدا کنند و حتی در ساخت مسجد نیز باید به مساجد صدر اسلام مراجعه کرد.

حجت الاسلام قرائتی با اشاره به اینکه جایی که برای ساخت مسجد به کار می رود باید مکانی در دسترس باشد، خاطرنشان کرد: ساختن مسجد در کنار بلوار و یا اتوبان موجب می شود که بهره گیری و استفاده مردم از این مساجد به راحتی امکان پذیر نشود. مسجد باید در تقاطع های کوچک و مکان هایی باشد که مردم بتوانند در طول روز در این مساجد رفت و آمد داشته باشد.

نماد تحریم شده نداریم

حجت‌الاسلام محمدحسن اختری، دبیر کل مجمع جهانی اهل بیت (ع) با اشاره به شیوه های معماری مساجد از گذشته تاکنون به خبرنگار شبستان گفت: اوج معماری اسلامی در ایران در دوران صفویه بوده است. معماری مسجد در این دوره به گونه ای بود که نه تنها برای همان دوران صفوی بلکه در عصر معاصر هم کارایی دارد.

وی افزود: در واقع در دوران صفویه در طراحی و ساخت مسجد به این مسئله توجه می شد که مسجد به گونه ای ساخته شود که در تمام فصول بتوان از آن استفاده کرد‌ و مرتفع کننده نیازهای همان زمان و آینده باشد.

حجت‌الاسلام اختری با تاکید بر اینکه در طراحی و ساخت مسجد نباید از یک شیوه و سبک استفاده کرد، اذعان کرد: نباید ادعا کرد که در ساخت مسجد حتما و تنها باید از یک سبک و شیوه ای خاص در طراحی مساجد بهره برد.

وی ادامه داد: اگر سبک ها و طرح های جدید در معماری مسجد مغایر با آموزه ها و شئونات اسلامی نباشد، استفاده از آن بلامانع است.

حجت‌الاسلام اختری ادامه داد: در حال حاضر در معماری مساجد نماد خاصی که از لحاظ فقهی و اسلامی تحریم شده باشد، وجود ندارد و علمای ما نیز سبک خاصی را تحریم نکرده‌اند ولی آنچه که مهم است این است که مساجد نباید به شکل کلیسا ساخته شود.

وی با اشاره به اینکه سابقه معماری مساجد در کشور ما سابقه ای درخشان است، خاطرنشان کرد: وقتی در طراحی و معماری نمونه و سابقه ای درخشان داریم دیگر نیازی به استفاده از سبک‌های معماری دیگر کشورها نیست و در حال حاضر نیز باید به معماری کشورمان تکیه کنیم. ولی متاسفانه به دلیل اینکه در بخش مسجد هیچ گونه متولی وجود ندارد از این رو در این زمینه برنامه ریزی وجود ندارد.

بهره گیری از  اندیشه و تفکر معمار در طراحی مسجد

حجت الاسلام ادیب یزدی، استاد حوزه و دانشگاه نیز با ابراز انتقاد از شیوه های ساخت مسجد در کشور گفت: اخیراً مساجد را خیلی سریع می سازند و معیارهای معماری های بیگانه و خارجی با فرهنگ اسلام را در معماری مساجد در نظر می گیرند که اینها موجب از بین رفتن فرهنگ مسجدسازی در کشور می شود.

وی ادامه داد: نیاز نیست در مسجدسازی عجله صورت گیرد بلکه باید با حوصله و صبر مطابق ضوابط و قواعد معماری ساخت مسجد را در دستور کار قرار داد. مسجدی که بدون هدف و جاذبه فقط برای اقامه نماز مردم ساخته می شود، احتیاجات مردم را در آینده برآورده نمی کند بلکه موجب می شود که روز به روز رونق نماز در مسجد کم شود از این رو این مسئله باید موردتوجه متولیان ساخت مسجد باشد.

این استاد حوزه و دانشگاه با اشاره به اینکه در کشور ما مساجد بسیاری هستند که از لحاظ معماری بی نظیرند، ادامه داد: بسیاری از مساجد کشور همچون مسجد جامع اصفهان در نوع معماری بی نظیرند ولی باید این مسجد بیشتر معرفی شود و برای معماران کشورمان الگو و معیار در ساخت مسجد باشد تا بتوان ارزش های شیعی، علوی و ارزش های انقلابی را به وسیله آن احیا کرد.

حجت الاسلام ادیب یزدی با بیان اینکه در اصول و راهبردهای اصلی و زیربنایی معماری مسجد باید بایستی هایی رعایت شود، ادامه داد: در معماری مسجد ضمن اینکه معمار باید به اصول پایبند باشد باید آزادی عمل نیز داشته باشد و از سلیقه و ابتکار خود نیز در معماری استفاده کند.

وی خاطر نشان کرد: در واقع باید الگویی به همگان ارایه شود ولی نباید جلوی پرواز اندیشه های معماران و مهندسان گرفته شود. معماری نیز مانند موسیقی و شعر است همانگونه شعر اگر فضایش آزاد باشد شاعر بهتر می تواند شعر خود را ارایه دهد معمار هم اگر اندیشه اش در سیر و سلوک باشد اندیشه و تفکر بهتری را ارایه می دهد.

با وجود بیش از 20 متولی مسجد، بحث معماری متولی ندارد

حجت‌الاسلام حسین ابراهیمی، رییس سابق مرکز رسیدگی به امور مساجد کشور با اشاره به اینکه متأسفانه در چند سال گذشته به نحوی معماری مساجد کشور مورد بی توجهی قرار گرفته است، گفت: در حال حاضر در ساخت مسجد تنها بخشی منطبق با معماری و هنر اسلامی و ایرانی است و در دیگر بخش ها از سبک ها و طرح های نو استفاده می شود.

وی با اشاره به اینکه بیش از 20 نهاد و سازمان متولی مسجد است، افزود: با این وجود تاکنون هیچ نهادی متصدی بخش معماری مسجد نبوده و نیست و مرکز رسیدگی به امور مساجد تنها مسئول تجهیز بخش نرم‌افزاری مساجد است. سازمان اوقاف و امور خیریه کشور نیز تاکنون در نظارت بر معماری مسجد اقدام خاصی انجام نداده و فقط مسئول ساخت و ساز و عمران مسجد است.
 

در مساجد تهران نماد غربی وجود ندارد

حجت‌الاسلام عبدالمقیم ناصحی، رییس مرکز فعالیت‌های دینی شهرداری تهران بر لزوم استفاده از معماری اسلامی- ایرانی در ساختمان‌ها به ویژه مساجد تاکید کرد و گفت: مقام معظم رهبری در دیدار با اعضای شورای اسلامی شهر تهران بر این مسئله تأکید داشتند که در ساختمان‌های سطح شهر باید معماری اسلامی و ایرانی ملموس شود.

وی با رد بهره‌گیری از نمادهای غربی در برخی از مساجد شهرهای بزرگ همچون تهران گفت: این‌گونه برداشت‌ها، برداشت‌های نادرستی است چرا که کسانی که اقدام به ساخت مسجد می‌کنند از افراد مؤمن هستند در کنار آن، امام جماعت و هیئت‌ امنای مسجد نیز بر ساخت مسجد نظارت دارند البته کوتاهی های گذشته در حال جبران است و مساجدی که به لحاظ سازه و استحکام کشش نصب گنبد و گلدسته را دارند، تلاش می‌شود در آن مساجد حتما مناره و گنبد نصب شود.

وی با اشاره به اینکه تلاش می‌شود معماری مساجد پایتخت و دیگر شهر های کشور بر اساس الگوهای اسلامی و ایرانی باشد، مدعی شد غالب مساجدی که در شهر تهران معماری اسلامی و ایرانی در آنها به کار نرفته است مربوط به زمان‌های گذشته است که شهرداری تهران تلاش می کند معماری این مساجد را منطبق با معماری ایرانی اسلامی کند و نمای آنها را تبدیل به الگوهای ایرانی و اسلامی کند. در 6 سال گذشته نیز که قریب 45 باب مسجد ساخته شده است تلاش شده که این دستور رهبری را در ساخت مساجد لحاظ کنیم.

وی ادامه داد: حتی برای مساجدی که در سال‌های گذشته معماری آنها منطبق با الگوی اسلامی نبود تصمیم گرفته شد که نمای آن مساجد تبدیل به الگوهای اسلامی شود، به گونه‌ای که ایجاد و نصب 400 مناره و گنبد در مساجد شهر تهران در این راستا صورت گرفته است.

نهی اسلام ازمناره های بلند
حجت‌الاسلام مرتضی رستگار، کارشناس و پژوهشگر حوزه مسجد با تبیین شیوه ساخت و ساز مسجد در صدر اسلام گفت: آنچه که در قرآن کریم، روایت و شواهد تاریخی آمده است، تاکید به صرف مال و نیروی انسانی بر ساخت مسجد به همگان است و همواره ساخت مسجد به عنوان یکی از ویژگی‌های انسان‌های مؤمن یاد شده است.

وی پیرامون ویژ‌گی‌‌های مساجد نخستین گفت: مسجدالنبی(ص) که در سال‌های نخستین توسط پیامبر (ص) ساخته شد زمینی با دیواره‌های ساده و سنگریزه‌هایی بود که در درون مسجد پهن شده بود و مسلمانان در نهایت سادگی در این مکان به عبادت می‌پرداختند. در حال حاضر نیز در ساخت مسجد باید به سادگی مسجد توجه شود.

حجت الاسلام رستگار ادامه داد: در صدر اسلام همواره بهترین مکان‌ها برای ساخت مسجد در نظر گرفته می‌شد و پیشانی هر نقطه و مکانی مسجد می شد. این ملاک در حال حاضر نیز باید مورد توجه همگان در ساخت مسجد قرار گیرد و بهترین مکان های هر شهر باید برای ساخت مسجد در نظر گرفته شود زیرا که باید همه شئونات یک جامعه از مسجد دنبال شود.

وی با توصیه بر اینکه همواره بر استفاده از مناره های بلند در مساجد نهی شده است، اذعان کرد: آنچه که از گذشته تاکنون مورد غفلت واقع شده است و در روایت اسلامی ائمه معصومین (ع) بر پرهیز بر آن تاکید کرده اند، استفاده از مناره‌های بلند در مساجد است. در صدر اسلام نیز وقتی ساخت مناره های بلند برای مساجد در دستور کار قرار می گرفت پیامبر(ص) شدیدا نهی می کردند و آن را اقدام صحیحی نمی‌دانستند.

حجت‌الاسلام رستگار به مولفه هایی که در ساخت مسجد باید مورد توجه قرار گیرد اشاره و خاطرنشان کرد: باید تلاش شود برای مسجد به سمت قبله ساخته شود و قبله مسجد تمایلی نداشته باشد و ساختمان و گنبد و گلدسته مسجد نباید موجب سلب آسایش و آرامش همسایگان مسجد شود. علاوه برآن ضمن به کارگیری زیبایی در مسجد به سادگی و قداست مسجد نیز توجه کرد و مسجد همچون کلیسا و کنیزه تنها تبدیل به مکان دیدنی نشود بلکه مکانی باشد که با ورود به آنجا انسان به یاد خدا بیفتد.

هر چه مسجد ساده تر، جذاب تر

حجت‌الاسلام سیدصمصام‌الدین قوامی، رییس بنیاد فقهی مدیریت اسلامی با تأکید بر ساخت مساجد بدون تجملات گفت: به دلیل نبود الگوی مسجدسازی و عملکرد ضعیف دستگاه های متولی مساجد در نظارت بر ساخت مساجد در برخی مواقع شاهد عدم استفاده از معیارهای اسلامی در معماری مساجد هستیم.

این پژوهشگر حوزه مسجد ادامه داد: مسجد علاوه بر داشتن سادگی، قداست و معنویت باید با منطقه جغرافیایی همگون و همساز باشد و هزینه‌های مناره‌های مسجد نباید از دیگر قسمت‌های مسجد بیشتر باشد. در برخی موارد دیده می شود که برسر بلندی مناره مسجد رقابت میان سازندگان مسجد صورت می گیرد اگر چه زیبایی زمینه ساز جاذبه مندی مسجد می شود ولی اصل مهم نیست. اصل مهم در جذابیت مسجد محتوای پربار و قوی آن است.

وی به مولفه هایی که در ساخت مسجد باید مورد توجه قرار گیرد اشاره و خاطرنشان کرد: باید تلاش شود مسجد به سمت قبله ساخته شود و قبله مسجد مایل نباشد و ساختمان و گنبد و گلدسته مسجد نباید موجب سلب آسایش و آرامش همسایگان مسجد شود.

دوری از تفکرات وارداتی لازمه بازگشت به مؤلفه‌های ساخت مسجد

حجت الاسلام مجتبی فرهنگیان، پژوهشگر حوزه مسجد با اشاره به مؤلفه‌های ساخت مسجد در صدر اسلام اذعان کرد: سادگی، موقعیت ساخت و توجه به این مسئله که مسجد بتواند نیازهای همگان را برآورده کند از مؤلفه‌هایی است که باید مورد توجه قرار گیرد.

فرهنگیان خاطرنشان کرد: پیچیدگی‌های عصر امروز موجب شده است که حوزه زندگی انسان‌ها تحت تأثیر روابط و مناسبات قرار گیرد، بنابراین بافت شهری، زندگی انسان ها و نحوه معماری مساجد هم متأثر پیچیدگی های و تحولات امروزی است. بنابراین در ساخت مسجد باید از تفکرات وارداتی پرهیز کرد و به مؤلفه‌های ساخت مسجد در صدر اسلام توجه کرد.
 

این پژوهشگر حوزه مسجد موقعیت جغرافیایی و شرایط اقلیمی را یکی از مؤلفه‌های تأثیرگذار در ساخت مسجد نام برد و تصریح کرد: آن چیزی که در کشور عربستان به عنوان سرزمین گرم و خشک برای مساجد مورد توجه قرار می گرفت به طور قطع برای منطقه معتدل و جنگلی از حیث ساخت و ساز تفاوت دارد. وقتی گفته می شود ساخت مساجد همانند مساجد صدر اسلام باشد این به معنای در نظر نگرفتن موقعیت جغرافیایی و اقلیمی نیست.

پایان پیام/