صنایع دستی، میراثی ماندگار از فرهنگ و تاریخ کهن ایران

خبرگزاری شبستان//اهواز

صنایع دستی خوزستان:

خوزستان از دیرباز مهد تمدن و فرهنگ بوده و قابلیت ‌های سرشاری در این زمینه داشته که تاریخ، گواه صادقی بر این مدعاست و ب‍‍ا ت‍وج‍ه‌ ب‍ه‌ پ‍ی‍ش‍ی‍ن‍ه‌ ت‍‍اری‍خ‍‍ی‌ م‍ن‍طقه‌ ز‌اگرس‌ ک‍ه‌ در گ‍ذش‍ت‍ه‌ ‌ه‍‍ا‌ی‌ دور م‍‍ه‍د ت‍م‍دن‌ و ف‍ر‌ه‍ن‍گ‌ ‌ع‍ی‍لام‍ی‍‍ان‌ ب‍وده‌، ‌ای‍ن‌ س‍رزم‍ی‍ن‌ پ‍ی‍وس‍ت‍ه‌ ب‍س‍ت‍ر م‍ن‍‍اس‍ب‍‍ی‌ ب‍ر‌ا‌ی‌ رش‍د و ش‍ک‍وف‍‍ای‍‍ی‌ ‌ه‍ن‍ر و ص‍ن‍‍ای‍‍ع‌ دس‍ت‍‍ی‌ در زم‍ی‍ن‍ه‌ ‌ه‍‍ا‌ی‌ م‍خ‍ت‍ل‍ف‌ ب‍ه‌ ش‍م‍‍ار ‌آم‍ده‌ ‌اس‍ت‌.

ه‍م‍چ‍ن‍ی‍ن‌ ت‍‍ع‍دد و ت‍ک‍ث‍ر ق‍وم‍‍ی‌ و ف‍ر‌ه‍ن‍گ‍‍ی‌ م‍ردم‌ خ‍وزس‍ت‍‍ان‌ (ب‍خ‍ت‍ی‍‍اری ه‍‍ا‌ی‌ س‍‍اک‍ن‌ ش‍م‍‍ال‌ و ش‍رق‌ خ‍وزس‍ت‍‍ان‌، ‌ا‌ع‍ر‌اب‌ س‍‍اک‍ن‌ در ج‍ن‍وب‌ و ‌غ‍رب‌ ‌اس‍ت‍‍ان‌ و س‍‍اک‍ن‍‍ان‌ ب‍خ‍ش ه‍‍ا‌ی‌ م‍رک‍ز‌ی‌ ک‍ه‌ ‌ع‍م‍دت‍‍اً ش‍‍ه‍ر‌ه‍‍ا‌ی‌ ‌ا‌ه‍و‌از، دزف‍ول، ش‍وش‌ و ش‍وش‍ت‍ر ر‌ا ش‍‍ام‍ل‌ م‍‍ی‌ ش‍ود) م‍وج‍ب‌ ش‍ده‌ ت‍‍ا ص‍ن‍‍ای‍‍ع‌ دس‍ت‍‍ی‌ در خ‍وزس‍ت‍‍ان‌ ‌از ت‍ن‍و‌ع‌ چ‍ش‍م‍گ‍ی‍ر‌ی‌ ب‍رخ‍ورد‌ار ش‍ود.

وج‍ود ‌ع‍ش‍‍ای‍ر ک‍وچ‌ رو ک‍ه‌ خ‍ود ح‍‍اف‍ظ ‌ه‍ن‍ر‌ه‍‍ا و ص‍ن‍‍ایع‌ دس‍ت‍‍ی‌ خ‍‍اص‌ ‌ه‍س‍ت‍ن‍د م‍وج‍ب‌ ت‍ن‍و‌ع‌ رش‍ت‍ه‌ ‌ه‍‍ا و ن‍ی‍ز ت‍روی‍ج‌ ص‍ن‍‍ای‍‍ع‌ دس‍ت‍‍ی‌ ب‍ه‌ دی‍گ‍ر م‍ن‍‍اطق‌ ش‍ده‌ ‌اس‍ت‌.

از بین رشته‌های صنایع دستی رایج در استان خوزستان قالی بافی، گلیم بافی، گبه بافی، ورنی بافی، سفال‌گری حصیربافی و کپو بافی و تولیدات عشایری نقش برجسته‌ای در اقتصاد روستایی و عشایری این استان به عهده دارند که در راستای حفظ، احیا و توسعه صنایع دستی و به منظور حمایت از صنعتگران و هنرمندان صنایع دستی در سطح استان مدیریت صنایع دستی خوزستان، سال 1354 تأسیس شد.

هدف آن توسعه رشته‌های موجود صنایع‌دستی، حمایت و صیانت از اشتغال موجود در بخش صنایع دستی و افزایش درآمد صنعتگران، هنرمندان و تولید کنندگان صنایع دستی، حمایت و صیانت از اشتغال موجود در بخش صنایع دستی و افزایش درآمد صنعتگران و هنرمندان و تولید کنندگان صنایع دستی توسعه صادرات غیرنفتی، کاهش وابستگی به صنعت نفت بومی و ایجاد فرصت‌های شغلی برای بیکاری در سطح استان خوزستان است.

صنایع دستی روستایی:

وفاداری روستاییان به سنت ها از عوامل مهم تولید محصولاتی است که با همت آنان و مواد اولیه موجود تولید می شود، این محصولات علاوه بر رفع مایحتاج شخصی تولید کنندگان به بازار عرضه و می تواند منبع درآمدی در کنار کار اصلی آنها محسوب شود.

روستاییان استان خوزستان محصولات گوناگونی که حاصل دسترنج آنهاست تولید می کنند که عمده ترین آنها حصیر، گلیم، قالی، پارچه عبایی و... است.

صنایع دستی شهری:

اگر چه صنایع دستی شهری امروزه رونق گذشته را ندارند اما هنوزصنعتگرانی هستند که به امر تولید ابزار و لوازم دست ساز اشتغال دارند، اموری همچون بافت انواع پارچه، گلیم، قالی، تهیه گیوه، خراطی، میناکاری و ساخت وسایل فلزی و قلمزنی از جمله این صنایع می باشد.

مجموعه صنایع دستی عشایری، روستایی و شهری استان خوزستان بر حسب نوع مواد اولیه که در تولید به کار می رود به چند گروه تقسیم می شود:

1- بافته هایی که برای تولید آنها از دار استفاده می شود شامل قالی وگلیم که این بافته ها به بافته های داری موسوم هستند در شهر های مسجد سلیمان، هفتگل، دزفول و مناطق روستایی وعشایری تولید می شوند.

2- بافندگی شامل احرامی، عبا، سیاه چادر، چوقا، پشتی، خورجین( هورژین ) که در مناطق عشایری، روستایی و شهری مانند شوشتر، دزفول، بهبهان، سوسنگرد و... انجام می گیرد.

3- محصولات پوستی که عشایر و روستاییان مناطق مختلف استان خوزستان تولید کننده آن هستند.
4- نمد مالی که در میان روستاییان و به مقداری اندک در میان عشایر و همچنین در شهرهای بهبهان و دزفول نیز تولید می شود.
5- صنایع دستی حصیری و چوبی شامل حصیر بافی، سبد بافی و همچنین خراطی در دزفول، آبادان و...
6- فلزکاری و میناسازی شامل قلمزنی فلزات، قفل سازی و زیور آلات در شهر های اهواز، سوسنگرد و هویزه.

بافته های داری:

همانطور که گفته شد بافته هایی است که از دار برای تولید آنها استفاده می شود که دارها یا عمودی و یا افقی است و بعضی از این بافته ها گره دار هستند مانند قالی و گبه و برخی مانند گلیم و زیلو پودباف بوده و بعضی مانند ورنی و شیرکی پیچ پود پیچ هستند.

در استان خوزستان بافته های داری به شیوه گره زنی یا پود گذاری بافته می شود و شامل قالی، قالیچه و گلیم است و بافندگان اصلی آنها زنان ایلی و روستایی هستند که بر روی دار افقی که بر روی زمین قرار می گیرد کار بافتن را انجام می دهند، نقشه ها اکثراً ذهنی و طرح ها هندسی است و رنگ های قرمز، مشکی، سبز، نارنجی، سفید، سرمه ای در بیشتر بافته ها کاربرد دارد.

زنان و دختران عشایر عرب نیز به صورت محدود به کار بافت قالی اشتغال دارند و قالی هایی با نقش هندسی و با استفاده از رنگ های قرمز، نارنجی، صورتی، مشکی، زرد کدر، سرمه ای و سفید می بافند.

گلیم:

در استان خوزستان بافته دیگری که بیشتر به صورت دارهای افقی و بعضا ًبه صورت عمودی بافته می شود گلیم است که بافندگان آن عشایر بختیاری و عشایر عرب هستند، گلیم هایی نیز در هفتگل بافته می شود که نقوش آنها شباهت به بافته های عشایر قشقایی فارس دارد.

از مناطق اصلی گلیم بافی در خوزستان روستای عرب نشین غزی است که گلیم های آن غالباً دارای تار پنبه ای و پود پشمی است و به رنگ های قرمز، صورتی، سبز، نارنجی، آبی، سرمه ای و سفید می باشد، نقوش گلیم های غزی هندسی و ذهنی است و بافتی ساده دارد.

گلیم پارچه ای:

زنان عشایر بختیاری و روستائیان مناطق بختیاری نشین خوزستان در نواحی هفتگل و مسجد سلیمان با استفاده از لباس های مندرس خود گلیم های راه راه و محکمی می بافند که برای فرش کردن کف اتاق یا سیاه چادر از آنها استفاده می کنند.

ابتدا پیراهن و دامن های پرچین از کار افتاده را به صورت نوارهای رشته رشته و باریک به پهنای یک انگشت پاره می کنند و این رشته ها را به وسیله پره می تابانند، سپس ریسمان های به وجود آمده را به صورت گلیم می بافند، محصول به دست آمده در صورت انتخاب رنگ های مناسب در کنار یکدیگر زیبا، محکم و مقرون به صرفه است.

پشتی:

از دیگر صنایع دستی استان خوزستان می توان از پشتی هایی نام برد که در بهبهان تولید می شوند و معمولا دارای تار پنبه ای و پود پشمی رنگین و به ابعاد 70 × 110 سانتی متر است.

نقش این پشتی ها مرکب از راه های پهن و باریک افقی به رنگ های سبز، زرد، قرمز، قهوه ای، سرمه ای، سفید، نارنجی و آبی نفتی است و قسمت ابتدا و انتهای هر پشتی معمولاً سرمه ای رنگ می باشد.

موج:

بافت موج در استان خوزستان و خصوصاً در شهر بهبهان رایج است و برای بافت آن از دستگاه های نساجی سنتی استفاده می کنند؛ نوعی پارچه دستباف است که اندازه های متفاوت دارد. در واقع موج همان دستبافی می باشد که در سایر نقاط ایران به رختخواب پیچ یا چادر شب نیز معروف است و کردها نیز به آن موج می گویند و لرها آن را ماشته می نامند.

مقنعه:

پارچه ای ساده بافت و بدون نقش و یک رنگ است که مردان بعضی مناطق برای عمامه و شال کمر از آن استفاده می کنند و زنان دو یا سه قطعه آن را به هم دوخته و پارچه عریضی به دست می آورند که برای روسری و مقنعه مورد استفاده قرار می گیرد.

احرامی:

از محصولاتی است که در شوشتر بافته می شود؛ احرامی پارچه ای است با تار پنبه ای و پود پشمی به رنگ های سرمه ای، زرد، سبز، سفید، نارنجی، قرمز و...

ابریشم بافی:

بافت این نوع پارچه در دزفول رایج است، در تهیه این محصول از نخ ابریشم مصنوعی (ویسکوز) استفاده می شود و به دلیل ظرافت خاصی که دارد به مصرف شله (روسری عربی) می رسد، طول این پارچه 20 متر و عرض آنها 40 سانتیمتر است و پس از بافت آن را به قطعات 4 متری در آورده و برای روسری مورد استفاده قرار می دهند، عده ای نیز قطعه 4 متری را به دو قسمت تقسیم می کنند و از وسط آنها را کنار یکدیگر قرار داده و به صورت تور دوزی به هم می دوزند. شله ای که از این طریق به دست می آید 2 متر درازا و 80 سانتی متر پهنا دارد.

عبابافی:

بافت عبا در خوزستان سابقه ای دیرینه دارد به طوری که می گویند پیشینه آن به بیش از 500 سال می رسد. در گذشته عبابافی در این استان در شهرهای دزفول، شوش، سوسنگرد و بهبهان رواج داشته و هم اکنون تولید آن بیشتردر شهرهای سوسنگرد و بهبهان انجام می شود.

این عباها معمولاً به رنگ های خرمایی، مشکی، خاکستری و شیری است که توسط بافندگان رنگرزی می شود.

دو نوع پارچه عبایی در خوزستان بافته می شود: نوعی که برای بافتن آن از نخ های نازک استفاده می شود که به :"هله" شهرت دارد و مناسب هوای گرم تابستان است و نوعی که تراکم تار و پودش بیشتر است و "چانچه" نامیده می شود و زمستان از آن استفاده می شود.

نمد مالی:

نمد مالی از جمله صنایعی است که در استان خوزستان به دلیل حضور عشایر که مصرف کنندگان اصلی تولیدات نمدی هستند رواج دارد، دو شهر دزفول و بهبهان از مراکز مهم تولید نمد در این منطقه محسوب می شوند؛ تولیدات نمدی این شهر زیر انداز، کپنک و کلاه نمدی می باشد، برای تهیه کلاه نمدی به جای پشم از کرک به عنوان ماده اولیه استفاده می شود.

گیوه بافی و گیوه دوزی:

از جمله صنایعی که در استان خوزستان قدمت دیرینه دارد گیوه بافی وگیوه دوزی است که حدود 200 سال در این منطقه رواج دارد و از مراکز اصلی این صنعت در خوزستان دو شهر دزفول و بهبهان را می توان نام برد.

گیوه انواع مختلف دارد: گیوه های تخت چرمی که به چتری معروف هستند، گیوه تخت لته ای که از پارچه های فرسوده و روده گوسفند تهیه می شود و گیوه تخت لاستیکی.

در خوزستان از چوب و سایر فرآورده های گیاهی برای تولید انواعی صنایع دستی استفاده می شود که مهم ترین آنها به این شرح است:

خراطی:

خراطی چوب از هنرها و صنایعی است که بیشتر در دو شهر دزفول و بهبهان رواج دارد؛ ابزار کارخراطان بسیار ساده است و شامل اره، انواع مته، شفره، دستگاه یا چرخ خراطی و... می باشد، برای تهیه چوب نیز از درخت های توسکا و سپیدار استفاده می شود.

در دزفول محصولاتی مانند پایه میز و صندلی و مبل، چوب لباسی، بدنه قلیان، زیر قلیان، میل زورخانه، پایه آباژر، گلدان، نمکدان و... ساخته می شود، در بهبهان نیز کارگاه های خراطی وجود دارد که محصولات آنها گهواره پایه مبل است که از چوب سپیدار تراشیده می شود.

حصیر بافی:

در استان خوزستان در بیشتر مناطق روستایی و عشایری به واسطه وجود درختان خرما حصیربافی وجود دارد، از نی های با تلاقی نیز برای بافتن حصیر استفاده می کنند.

این نوع حصیر در شهرها برای آویختن در جلوی پنجره مورد استفاده قرار می گیرد، عشایر نیز برای حصار پشت چادرهایشان و همچنین ساختن لانه مرغ و خروس، بره، بزغاله و... از آن استفاده می کنند.

بوریا(حصیر زیر انداز):

بوریا یا حصیر زیر انداز از محصولات استان خوزستان است که با الیاف برگ درختان خرما بافته می شود، این حصیر از نی مردابی که در این منطقه به وفور یافت می شود تولید می شود.

این نوع حصیر برای زیر انداز و همچنین پوشش سقف منازل کاربرد دارد و آن را روی تیرهای سقف ساختمان قرار داده و رویش را با مصالح ساختمانی می پوشانند؛ بوریا بافی کاری است که فقط توسط مردان انجام می شود.

کپو بافی:

کپوبافی که در سال های اخیر در استان خوزستان رونق فراوان داشته و بیشتر در دهستان شهیون دزفول و روستاهای اطراف آن انجام می شود؛ مواد اولیه مصرفی در بافت کپو را برگ های خشک نخل که در اصطلاح محلی "کرتک" نام دارد و ساقه های نازک گندم که "هلفه" گفته می شود تشکیل می دهد.

سبد بافی:

استان خوزستان که از مراکز مهم پرورش نخل در ایران است صنعتگران از برگ درختان خرما سبدهایی درست می کنند که مصارف مختلف دارد و به آن زنبیل می گویند همچنین عشایر بختیاری خوزستان و عده ای از روستاییان اطراف دزفول از شاخه های نازک و ترکه های درختان مختلف سبدهایی می بافند که معروف ترین آنها سبدی است که "سله" نامیده می شود و برای آبکش کردن برنج از آن استفاده می شود.

در اندیمشک نیز عده ای از هموطنان ترک نژاد با استفاده از ترکه های درخت بید سبدهایی با اندازه و شکل های متفاوت تولید می کنند که مصارف گوناگون دارد؛ عشایر و روستاییان استان خوزستان نوعی سبد که "کوروک" نامیده می شود برای جابه جایی ماکیان تولید می کنند.

فلز کاری:

در استان خوزستان ساخت وسایل فلزی در شهرهای دزفول، اهواز، مسجدسلیمان، بهبهان، رواج دارد که تولیدات مختلفی از قبیل داس، تیشه، قیچی، قند شکن و... از محصولات آنان است.

آهنگران خوزستان ابتدا فلز را به اندازه و شکل دلخواه بریده و در کوره قرار می دهند پس از گداخته شدن و انعطاف پذیری با چکش زدن به شکل مورد نظر در می آورند و در آخر با استفاده از سوهان آن را صیقل می دهند.

ورشو سازی:

در خوزستان این صنعت در زمانی نه چندان دور فعالیت چشمگیری داشت، عمده فعالیت های مربوط به ورشوکاری توسط مردان و در شهر دزفول انجام می گرفت؛ هم اکنون نیز در شهر دزفول تعدادی صنعتگر به این حرفه مشغول هستند که کار عمده آنها تولید قلیان است، قلیان های ورشوی کار دزفول بسیار زیبا و نفیس است.

میناکاری و قلمزنی:

از جمله فعالیت هایی که از گذشته های دور در خوزستان رواج داشته مینا کاری بر روی طلا و نقره و قلمزنی بر روی مس و برنج است که در شهرهای آبادان، خرمشهر و اهواز انجام می شود و در سال های اخیر بیشتر فعالان این حرفه در اهواز به کار خود ادامه می دهند.

تولیدات مینایی توسط "صبی ها" که پیروان حضرت یحیی می باشند، بر روی طلا و نقره و دیگر فلزات و بیشتر به صورت زینتی و زنانه عرضه می شود، این تولیدات که نقوش معمول و متداول آنها عبارت از شتر و ساربان، نخل، پل معلق( پل رودخانه کارون ) و گنبد وقایق، بر روی گردن بند، دستبند، گوشواره، انگشتر، النگو و همچنین قندان، سینی، گیره استکان و... کاربرد دارند.

قلمزنی:

قلمزنی بر روی فلزات نیز توسط صبی ها انجام می شود، روش قلمزنی برفلزات به این صورت است که ابتدا نقش مورد نظر را بر روی ظرف طراحی کرده و سپس درون ظرف را از محلول قیر مذاب آمیخته با خاکستر یا خاک اره پر کرده و بعد با استفاده از قلم و چکش به نقوش حالتی فرو رفته می دهند.

سپس قسمت های فرو رفته را با خمیر مینا که از اکسید فلزات مختلف تهیه می شود آرایش داده و ظرف مورد نظر را در کوره گذاشته و 350 درجه سانتیگراد حرارت می دهند، به این ترتیب لایه لعابی رنگین و شفافی برروی قسمت هایی از ظرف فلزی قلمزنی شده به وجود می آید.

تولید محصولات پوستی:

استان خوزستان به علت وجود عشایر بختیاری که بخش هایی از این منطقه را قشلاق خود قرار داده اند و همچنین اسکان بسیاری از آنان در این خطه، از نظر تولید پوست موقعیت خاصی را دارا می باشد؛ در این استان به دلیل وجود عشایر بختیاری که کار اصلی شان دامداری است، پوست به وفور یافت می شود.

با این حال صنایع چرم و پوست چندان رواج نداشته و فقط عده کمی از عشایر آن هم برای رفع نیاز خودشان و برای ساختن لوازم مورد استفاده زندگی مانند مشک و همیان از آن استفاده و گاهی نیز از پوست برای دهل که از سازهای محلی است استفاده می کنند.

مهندس پرویز پور فرخی، مدیر کل میراث فرهنگی، صنایع دستی و گردشگری خوزستان، با بیان اینکه صنایع‌ دستی خاصیت به خصوصی دارد، به خبرنگار شبستان گفت: اگر بخواهیم صنایع دستی را با گردشگری مقایسه کنیم باید بگویم که زینت گردشگری ما صنایع‌دستی است تا خاطره‌ای مانا و اندیشه‌ای تأثیرگذار را برای گردشگران مهیا ‌کنیم و هرچه سطح کیفی این صنایع ارتقا پیدا کند و تنوع ارائه محصول به اندازه تنوع آداب و سنن خوزستان بیشتر باشد قطعاً کالاهایی که گردشگر به همراه خود می‌برد سال‌های سال خاطرات او را تثبیت خواهد کرد.

وی افزود: وقتی صنایع دستی را با بخش میراث و گردشگری مقایسه می‌کنیم مزیت‌های بینابینی دارد؛ همه ما متعلق به خانواده صنایع دستی و به فرهنگ و زاد و بومی هستیم که ریشه در تمدن قدیم دارد و امروز بر بلندای نگاه ملی و آرمانی انقلاب اسلامی‌مان ایستاده‌ایم.

پور فرخی، تصریح کرد: برای صدور کالا به مخاطبان منطقه، فرامنطقه‌ای و بین‌المللی باید راهی طولانی طی کنیم در این خصوص از لحاظ جایگاه متوسط رو به بالا هستیم و می توانیم در سال 91 ظرفیت صادرات صنایع دستی خود را به سه برابر افزایش برسانیم.

وی با اشاره به شعار مقام معظم رهبری در سال 91 یعنی "تولید ملی و حمایت از کار و سرمایه ایرانی"، اضافه کرد: این موضوع می‌تواند در حوزه صنایع دستی بسیار قابل تأمل باشد، اگر بخواهیم توجه به صنایع دستی را تقویت کنیم بدون حرکت‌ هنرمندان به نتیجه نخواهیم رسید، بنابراین همه این ها می‌طلبد که صنایع دستی به سمت تولید کیفی و استاندارد و عرضه مناسب محصولات هدایت شود.

وی ادامه داد: صنعتگران خوزستانی در مراسم بزرگداشت روز جهانی صنایع دستی با برگزاری هشت کارگاه تولید زنده از 17 لغایت 23 خرداد سال جاری در مرکز نمایشگاه های بین المللی تهران، صنایع دستی از قبیل موج بافی و سجاده بافی، حصیر بافی، کپو بافی، گلیم بافی، انواع زیرانداز و تراش روی شیشه را به صورت زنده در معرض دید عموم قرار می دهند.

مدیر کل میراث فرهنگی، صنایع دستی و گردشگری خوزستان، همچنین در این نمایشگاه یک غرفه به فروش صنایع دستی استان خوزستان اختصاص دارد و صنعتگران محصولات خود را پس از تولید زنده در این غرفه به بازدید کنندگان عرضه می کنند.

پایان پیام/