به گزارش خبرنگار گروه مسجد و کانون‌های مساجد خبرگزاری شبستان: چندی است کتاب «جایگاه مسجد در ارتقای ارزشهای اجتماعی» به قلم حجت الاسلام دکتر «محمود قرائتی» روانه بازار نشر شده است. نویسنده این اثر تلاش می‌کند تا با نگاهی متفاوت و از جنبه‌ای آکادمیک، چگونگی کنش های اجتماعی مسجد را از جنبه ای خاص به تصویر بکشد. او در این راستا، مولفه ارزشهای اجتماعی و گستره‌ای که ذیل آن قرار می‌گیرد را انتخاب کرده است.
در ادامه حاصل گفت‌وگوی خبرنگار شبستان را با این پژوهشگر و مولف می‌خوانید:
حجت الاسلام «محمود قرائتی» با اشاره به اهمیت شناخت مسجد از نگاه اجتماعی تصریح کرد: تصویر جامعه اسلامی بدون مسجد ناقص بوده و اصلا امکان‌پذیر نیست، پیامبر اکرم(ص) نیز برای بنیان‌گذاری جامعه اسلامی، در اولین فرصت، مسجد را بنا نهاد. مسجدالنبی در مدینه و مساجد دیگر در اطراف شکل گرفت و مسجد اولین نهادی بود که با ورود اسلام به جامعه ایجاد شد. هر جا ایمان به اسلام و پیامبر از دایره افرادی معدود خارج می شد و قبیله یا گروهی را به خود جلب می کرد، مسجد جدیدی نیز متولد می شد.
این پژوهشگر و استاد دانشگاه با بیان اینکه مسجدشناسی یک ضرورت در جامعه‌شناسیِ جوامع اسلامی است گفت: در این کتاب، سعی کرده‌ام در چنین رویدادی سهیم باشم. من به عنوان پژوهشگر حوزه مسجد، می خواستم تا به یک مسأله بپردازم و امیدوار بودم، کتاب «جایگاه مسجد در ارتقای ارزشهای اجتماعی» مبنایی برای پژوهشهای دیگر به دست دهد؛ زیرا مسجد یک موضوع پرتکرار در جامعه اسلامی و بین رشته ای است و لازم است پژوهش هایی، محور قرار گیرند تا انسجام لازم در پژوهشهای حوزه مسجد ایجاد شود و به مرور، حوزه ی دانشیِ مسجدشناسی شکل بگیرد.
وی در رابطه با عنوان این کتاب یعنی «جایگاه مسجد در ارتقای ارزشهای اجتماعی» و توجه به مولفه ی ارزشها در موضوع مسجد خاطر نشان کرد: در علوم اجتماعی و پژوهش های جامعه‌شناسی، کلیدواژه های اصلی و نقاط آغاز متعددی وجود دارد که می‌توانیم پژوهش را از آنها آغاز کنیم؛ ارزش، هنجار، نماد، نقش، نهاد و مانند آن و روشن است که ارزش ها به ویژه در پژوهش های دینی، اولویت ویژه ای دارد.
حجت‌الاسلام قرائتی افزود: این اثر به پشتوانه رساله‌ام تدوین شده است و پس از احراز مقام اول رساله برتر در «کمیته داوری اجلاس نماز» و انتخاب در «همایش ملی مسجد و نظم اجتماعی در ایران» آماده چاپ شده و از سوی «پژوهشگاه فرهنگ، هنر و ارتباطات» به طبع رسیده و اولین کتاب از مجموعه کتاب های منتشر شده همایش مذکور قرار گرفته است.
مسجد محل تلاقی نرم‌افزارها و ساز و کارهای اجتماعی اسلام
وی گفت: مسجد یک محیط اجتماعی فراگیر است که حضور مکرر و روزانه در تمام مقاطع زندگی همه ی مسلمانان را به خود اختصاص می دهد و بهتر است آن را از این جهت در کنار نهاد خانواده که اصیل ترین واحد و نهاد اجتماعی است و از برخی جهات برتر از نهاد خانواده در جوامع اسلامی در نظر گرفت؛ مسجد محل تلاقی نرم‌افزارها و ساز و کارهای اجتماعی اسلام و حلقه‌ای از زنجیره تأمین اهداف و ارزشهای اجتماعی در جامعه اسلامی است. ارزشهای اجتماعیِ اسلام، دارای ویژگی هایی است که موجب می شود جامعه اسلامی نیازمند مسجد باشد و این نهاد اصیل، جامعه را به سوی ارزشها سوق دهد.
حجت الاسلام محمود قرائتی تصریح کرد: راهکارهای قابل‌استنباط از آیات و روایات در زمینه تقویت ارزشهای اجتماعی در پنج دسته‌ی اصلی قرار می‌گیرد که شامل «ساماندهی باورهای ارزشی»، «تقویت خاستگاه اعتقادی ارزشهای اجتماعی»، «ترویج و تقویت هنجارهای مطلوب»، «تقویت زنجیره ارزش اعمال» و «طراحی‌های عبادی – اجتماعی»؛ همچنین راهکارهای مذکور تحت تأثیر کارکردهای کلان سه‌گانه‌ی مسجد، یعنی «ایجاد محیط اجتماعی برتر»، «غفلت‌زدایی و افزایش یاد الهی» و «آگاهی‌بخشی و معرفت‌افزایی» قرار دارد.
مسجد، کانون انسجام‌بخش ارزش های اجتماعی و منبع لایزال منابع معنوی است
نویسنده کتاب «جایگاه مسجد در ارتقای ارزشهای اجتماعی» افزود: مسجد همیشه اثربخش و منحصربفرد است و احساس ناکارآمدی ها در برخی موارد ناشی از اختلالاتی است که در ارزشهای اجتماعی وجود دارد و ما این اختلالات را به جای اصلاح، پذیرفته‌ایم اما واقعیت آن است که چون از ارزشهای اجتماعی اسلام فاصله گرفته‌ایم، وقتی که قرار است مسجد به میدان بیاید آن قدر که باید و شاید تاثیرش را نمی‌بینیم و یا به انتظاری که از مسجد داریم نمی‌رسیم.
این پژوهشگر افزود: البته این مساله نَه به علت ناکارآمدی مسجد بلکه به سبب آن است که در حوزه ارزشها، استانداردها و تعاریف لازم را لحاظ نکرده‌ایم؛ به عنوان مثال، ارزشهای اسلامی در میان اسلام‌باوران بر محور قرآن و مفاهیم و مصادیق برآمده از آن می‌چرخد و پویایی قرآن، ماهیت سیستمیِ ارزشها را تغذیه می کند؛ از سویی دیگر به تصریح روایات، مساجد برای قرآن بنا نهاده شده و بنابراین هر آن چه که به قرآن مربوط است از کارویژه‌های اصلی مسجد است؛ بنابراین گذشته از ارتباط قرآن و ولایت که مجال دیگری می طلبد مسجد کانون ترویج قرآن است؛ قرآنی که محور انسجام‌بخش ارزشهای اسلامی و کارگاهی برای استخراج نسخه های بومی شده زندگی قرآنی است؛ کانونی که شبانه‌روز و با مشارکت همه مردم در حال فعالیت است.
حجت الاسلام محمود قرائتی ادامه داد: همچنین در ارزشهای اسلامی، محدودیت منابع مادی و اصطکاک‌ها، رقابت‌های ناسالم و تنگناهای ناشی از آن، با منابع نامحدود معنوی درمان شده است. مسلمان به پشتوانه منابع گوناگون که ترکیبی از منابع محدود مادی و نامحدودِ معنوی است، ارزشها را دنبال می کند؛ این رویکرد همزمان به باورهای ارزشی استحکام و به ارزش‌مداران، استقامت می‌دهد. مسجد، وجود منابع معنوی را یادآوری می کند و در مقیاس گسترده اجتماعی به اشتراک گذاشته و وارد محاسبات افراد جامعه و اهل مسجد می کند.
وی افزود: حال اگر سامانه ارزشهای اجتماعی ما از منبع معرفتی بیگانه ارتزاق کند و خود را به منابع مادی کاملا وابسته کرده باشیم کارکردهای مسجد را به رسمیت نمی شناسیم؛ مثلا اگر پذیرفته باشیم که موقعیت اجتماعی، شخصیت و ارزش انسان‌ها به شغل آنهاست و ارزش مشاغل به درآمدی است که ایجاد می کند، مسجد نمی‌تواند به چنین ارزش‌هایی کمک کند و معناداری و رضایت را به صاحبان چنین باورهایی هدیه نمی‌دهد؛ در چنین مواردی مسجد، موجب تغییر ارزشهای اجتماعی به جای تقویت آنها خواهد شد.
تسهیل‌گری در فعالیت‌ها و امور مسجد در قالب یک کار پژوهش‌محور، هدف دیگر این پژوهش
این پژوهشگر تصریح کرد: مسجد همراه و همگام با کارکرد عبادی، در بهبود متغیرهای مربوط به ارزشهای اجتماعی، نقش‌آفرینیِ مؤثر و مستقیمی دارد اما کارکردهای فراوانی درباره مسجد می‌توان از آیات و روایات برداشت کرد؛ همچنین کارکردهای متکثر (از نظر کمی) و متنوع (از نظر کیفی) در سابقه مذهبی و تاریخی مساجد وجود دارد و بزرگان دین و عموم مسلمانان از صدر اسلام تاکنون کارکردهای گوناگونی را در مسجد به فِعلیت رسانده‌اند؛ تفکیک کارکردهای مسجد به اصلی و وابسته از یک سو و پس از آن، تقسیم کارکردهای اصلی به کلان و محوری، می‌تواند راه‌گشا باشد؛ به‌این‌ترتیب سه رده «کارکرد کلان»، «کارکرد محوری» و «کارکرد وابسته» به دست می‌آید؛ به این ترتیب تسهیل‌گری در فعالیت‌ها و امور مسجد در قالب یک کار پژوهش‌محور، هدف دیگری برای این تحقیق است.
نظر شما