آیا خواب ناقض وضو است؟

خبرگزاری شبستان: از جمله امورى که مبطل و ناقض وضو است «خواب» مى‏باشد، لذا در کتابهاى مفصل فقهى، روائى و نیز در کتابهاى فتوایى، فصلى تحت این عنوان منعقد شده است.

فقهاى شیعه در این مورد گفته‏اند: از جمله نواقض وضو، خواب است، کم باشد، یا زیاد، در حال ایستاده باشد، یا نشسته، به پهلو باشد، یا در حال راه رفتن، البته به شرط اینکه خواب به قلب و چشم و گوش او چیره شود. بنابر این «چرت زدنى» که به این حد از خواب نرسد وضو را باطل نمى‏کند. [1]

اجمال این مسأله مورد اتفاق «شیعه» و «سنى» است، اگر چه به برخى از فقهاى هر دو فرقه نسبت مخالفت داده‏اند.[2]

کدام خواب ناقض است؟

در اینکه چگونه خوابى ناقض وضو است، هم در میان شیعه و سنى و هم در میان خود فقهاى چهارگانه اهل تسنن اختلاف نظر وجود دارد که ذیلًا به توضیح مواردى از آن مى‏پردازیم:

آراء و نظریات فقهاى شیعه‏

فقهاى شیعه گفته‏اند: خوابى وضو را باطل مى‏کند که بر دل مستولى و چیره شود، تا آنجا که شعور و احساس را از کار بیاندازد. و به تعبیر دیگر: خواب واقعى ناقض وضو است و نشانه و علامت آن این است که بر گوش و چشم مستولى و چیره مى‏شود.[3] البته تعبیراتى از قبیل مستولى بر «دل»، «چشم» و «گوش»، برگرفته از روایاتى است که از امامان معصوم- علیهم السلام- رسیده است. [4] لذا این گونه تعبیرها هم در کتابهاى فقهى نخستین شیعه و هم در منابع فقهى معاصر آمده است و غالباً فقهاى شیعه دو تعبیرى که در روایات آمده است به کار برده‏اند: یکى «خواب غالب بر عقل»[5] و دیگرى «خواب غالب بر چشم وگوش». [6] البته اختلاف این دو تعبیر به این معنا نیست که فقهاى شیعه در تعریف خوابى که ناقض است اختلاف نظر دارند، بلکه تعبیر نخست، به تبیین اصل و واقعیت خواب ناقض پرداخته، و تعبیر دوم به نشانه‏هاى آن اشاره کرده است، لذا برخى از فقها از هر دو عبارت و تعبیر استفاده نموده و چنین گفته‏اند:

چهارم از نواقض وضو «خواب غالب بر عقل» است و راه شناخت چنین خوابى غلبه آن بر گوش و چشم است.[7]

دلائل فقهاى شیعه‏

اولین دلیل فقهاى شیعه از سلف تا معاصرین، آیه وضو است:

«یا ایّها الذین آمنوا اذا قمتم الى الصلوة فاغسلوا وجوهکم و ایدیکم الى المرافق ...»؛[8] اى کسانى که ایمان آورده‏اید چون به نماز برخاستید صورت و دستهایتان را با آرنج بشویید.

از فقهاى نخستین شیعه، مرحوم سید مرتضى (355- 436 ه. ق)در «ناصریات»[9] و «الانتصار» [10]و ابن زهره (511- 585 ه ق) در «الغنیه»[11] اظهار داشته‏اند: «چنانکه تمام مفسرین در تفسیر این آیه گفته‏اند: مقصود از آن، «اذا قمتم من النوم» است، یعنى «چون از خواب برخاستید، براى نماز، وضو بگیرید». برخى از فقهاى بزرگ معاصر نیز در بیان دلایل حکم مورد بحث، به این آیه اشاره نموده‏اند.[12] گذشته از اینکه فقهاى مذکور در استدلال به آیه، اجماع مفسرین را مطرح کرده‏اند، آنچه براى فقهاى شیعه مهم است این است که امام معصوم نیز چنین تفسیرى از آیه نموده است، چنانکه در حدیث موثقى از «ابن بکیر» نقل شده است که مى‏گوید:

به امام صادق علیه السلام عرض کردم: معناى آیه: «اذا قمتم الى الصلوة ...» چیست؟ حضرت فرمود: «یعنى هرگاه از خواب برخاستید»، عرض کردم: خواب وضو را باطل مى‏کند؟ فرمود: «هرگاه بر گوش غالب آید و صدا را نشنود»[13] لذا فقهاى شیعه بر اساس تفسیر آیه و تبیین امام معصوم علیهم السلام، فتوا داده‏اند که خواب، خود حدث و ناقض وضو است.

بنا بر نقل «ابن رشد قرطبى»- از فقهاى قرن پنجم اهل سنت- در «بدایة المجتهد» برخى از فقهاى اهل سنت نیز در مورد ناقض بودن‏ «خواب» با این آیه استدلال کرده‏اند.[14]

نظریه فقهاى اهل سنت‏

ابن رشد نظریه فقهاى اهل سنت را در مورد ناقض بودن «خواب» به سه دسته تقسیم مى‏کند:

الف: گروهى آن را- چه اندک باشد، چه بسیار- حدث و ناقض وضو مى‏دانند.(فقهاى شافعى و حنبلى بر این نظریه‏اند).

ب: دسته‏اى دیگر آن را حدث و موجب وضو نمى‏دانند مگر اینکه یقین کند در خواب حدثى از او سر زده است.[15]

ج: گروه سوّم فرق نهاده‏اند میان خواب سبک، و خواب سنگین و تنها دومى را ناقض وضو دانسته‏اند. نظریه اکثریت فقهاى اهل تسنن همین است.[16]

یادآورى این نکته لازم است که این مسأله از اینجا ریشه مى‏گیرد که آیا «خواب» خود حدثى است مستقل و موجب نقض وضو؟ یا اینکه خواب موضوعیّت ندارد ولى چون در حال خواب بدن سست مى‏شود و ممکن است موجب حدثى دیگر شود، از این جهت ناقض وضو است؟

فقهاى شیعه بر اساس روایات امامان معصوم علیهم السلام و آیه وضو، خواب مستولى بر چشم و گوش را به طور اطلاق ناقض مى‏دانند، چه در حال ایستاده، چه نشسته و چه در حالات دیگر و این معنا صراحتاً در روایتى از معصوم آمده است که فرموده: «النوم حدث»[17] که خود خواب را حدث معرفى نموده است. بر این اساس در کلمات فقهاى شیعه در اعصار نخستین، در شمارش نواقض وضو چنین آمده است:«والنوم فِانّه بمجرده حَدثٌ»،[18] خواب، خود حدث است.

و برخى با تعبیر دیگر آن را از جمله حدثها دانسته و گفته‏اند:«من الأحداث الموجبة للوضوء، النوم»،[19] از جمله حدثهاى ناقض وضو، خواب است.

آیا ناقض بودن خواب براى وضو از ویژگیهاى فقه امامیه است؟

فقهاى حنبلى و شافعى با نظریه فوق موافقند. آنان معتقدند که:

«النوم ینقض الوضوء بنفسه»،[20] خواب به تنهایى ناقض وضو است». مرحوم سید مرتضى علم الهدى در دو کتاب خود «الإنتصار» و «ناصریات» به موافقت فقهاى شافعى با نظریه امامیه اشاره نموده است. [21] و در الإنتصار که فتاواى ویژه شیعه را نقل مى‏کند در این مورد چنین مى‏گوید:

از امورى که گمان برده شده از ویژگیهاى فقه «امامیه» است، ناقض بودن «خواب» براى وضو است، ولى این از اختصاصات شیعه امامیه نیست زیرا که «مزنى» شافعى نیز چنین نظریه‏اى دارد.[22]

حنبلیها در این زمینه گفته‏اند: خواب نقض وضو مى‏کند در هر حالتى که باشد، مگر اینکه از نظر عرف خواب اندکى باشد که وضو را باطل نمى‏کند. شافعیها نیز گفته‏اند: خود خواب ناقض وضو است، اگر چه یقین داشته باشد که حدثى دیگر از او صادر نشده است.[23]

در قبال نظریه فوق، نظریه دیگرى از اهل تسنن است که خود خواب را حدث نمى‏داند بلکه از آن جهت که پیدایش حدث دیگرى بر آن مترتب است، مبطل مى‏دانند.

از نظر فقهاى حنفى خواب در سه حالت ناقض وضو است: 1- خوابیدن به پهلو 2- خوابیدن به پشت 3- خواب نشسته‏اى که یک پا را از زیر بدن خارج نماید و بر یک پا تکیه کند.[24] چنانکه ملاحظه مى‏شود، «حالات و نحوه خوابیدن» در حکم به بطلان وضو و عدم حکم به بطلان، نزد آنان مؤثر است، زیرا «خواب» در نظر آنان موضوع حکم نیست بلکه «حالتى که موجب بروز حدث است»، موضوع حکم است.

این نکته قابل دقت است که کلمات فقهاى سلف شیعه که به صورت اطلاق، حکم به ناقض بودن خواب نموده‏اند، بدون آنکه حالت‏ خاصّى در آن دخیل باشد، ناظر به فتواى این دسته از فقهاى اهل سنت است.[25]

فقهاى مالکى در حالات شخص خوابیده، تفصیل نداده‏اند بلکه در خودِ خواب تفصیل قائل شده‏اند، به این صورت که اگر خواب سنگین باشد در هرحال ناقض وضو است، اگر چه مدت کوتاهى باشد و اگر سبک باشد، ناقض نیست اگر چه مدتى طول بکشد.[26]

نکته:

باتوجه به تفصیلاتى که فقهاى اهل تسنن و تشیع در مورد ناقض بودن «خواب» مطرح کرده‏اند، آنچه گاهى در حرم مکه و مدینه مشاهده مى‏شود که شخصى در حال نشسته ساعتى مى‏خوابد و بعد بدون تجدید وضو نماز مى‏خواند، بنابر فتواى فقهاى شیعه، شافعى، و حنبلى مورد اشکال است.[27]

--------------------------------------------------------------------------------

[1] . سید کاظم یزدى- ره-، عروة الوثقى، دارالکتب الاسلامیه، ص 61.

[2] . از اهل سنت به« اوزاعى» و از شیعه به مرحوم« صدوق» و پدرش نسبت داده‏اند. ولى برخى از فقهاى معاصر این نسبت را به صدوق و پدرش، دور از واقعیت و مردود دانسته‏اند؛ التنقیح( تقریرات فقه) آیةاللَّه خوئى- ره-، مؤسسه آل البیت، ج 4، ص 480.

[3] . التنقیح( تقریرات فقه آیةاللَّه خوئى- ره-)، ص 480.

[4] . شیخ حر عاملى، وسائل الشیعه، قم، مؤسسه آل البیت لأحیاء التراث، ج 1، باب 3 نواقض الوضوء، ح 2، 7.

[5] . آیة اللَّه خوئى- ره-، منهاج الصالحین، ج 1، ص 42.

[6] . شیخ طوسى، من نکت النهایة( ضمن جوامع الفقهیّة)، ص 601؛ محمد بن على‏بن حمزه( معروف به ابن حمزه)، الوسیله، ص 700؛ شیخ طوسى، النهایة( ضمن جوامع الفقهیّة)، ص 266؛ امام خمینى- رضوان اللَّه علیه-، تحریر الوسیله، قم، النشر الاسلامى( التابعة) لجامعة المدرسین، ج 1، ص 27؛ محقق حلى، المعتبر فى شرح المختصر، قم مؤسسة الشهداء، ج 1، ص 108.

[7] . آیة اللَّه خوئى- ره-، منهاج الصالحین، ج 1، ص 42.

[8] . مائده: 6.

[9] . سید مرتضى، ناصریات( ضمن جوامع الفقهیّة)، ص 222؛ الإنتصار( ضمن جوامع الفقهیّة)، ص 104.

[10] . همان مدرک.

[11] . ابن زهرة، الغنیه( ضمن جوامع الفقهیّة)، ص 487.

[12] . آیة اللَّه خوئى، التنقیح، قم، آل البیت، ج 4، ص 479.

[13] . شیخ حر عاملى، وسایل الشیعة، ج 1، باب 6، نواقض الوضوء، ح 7.

[14] . ابن رشد قرطبى، بدایة المجتهد، بیروت، دارالمعرفة، ج 1، ص 36.

[15] . در کتاب محمود الفتاوی، فتاوای دارالعلوم زاهدان، مفتی خدا نظر ، ج1،ص12، آمده است:«سوال: آیا از خواب رفتن روی صندلی اتوبوس و اتومبیلهای دیگر، وضو می شکند یا خیر؟ الجواب باسم ملهم الصواب، خیر! وضو نمی شکند، زیرا در چنین خوابها، اعضای بدن انسان به اندازه ای سست نمی شوند که احتمال خارج شدن ریح باشد؛ بخصوص که مقعد انسان بر صندلی چسبیده باشد، مگر در صورتی که بر اثر مستغرق شدن در خواب تکان بخورد و مقعدش از سر صندلی بلند شود. دارالافتاء حوزۀ علمیه دارالعلوم زاهدان، 2/12/1415، قمری».

[16] . ابن رشد قرطبى، بدایة المجتهد، بیروت، دارالمعرفة، ج 1، ص 37- 36.

[17] . شیخ حر عاملى، وسائل الشیعه، ج 1، ص 253، ح 4( لاینقض الوضوء الّا حدث و النوم حدث).

[18] . ابن زهرة، الغنیة( ضمن جوامع الفقهیّة)، ص 487؛ سید مرتضى، ناصریات( ضمن جوامع الفقهیّة) ص 222؛ سید مرتضى، الإنتصار( ضمن جوامع الفقهیّة)، ص 140.

[19] . شیخ مفید، المقنعه( ضمن جوامع الفقهیّة)، ص 3.

[20] . عبدالرحمن الجزیرى، الفقه على مذاهب الاربعه، بیروت، دارالفکر، ج 1، ص 80، البته شافعى قیدى براى آن ذکر نکرده است.

[21] . سید مرتضى، ناصریات( ضمن جوامع الفقهیّة)، ص 222.

[22] . سید مرتضى، الإنتصار، ص 140.

[23] . عبدالرحمن الجزیرى، الفقه على مذاهب الاربعة، ج 1، ص 80.« الحنابلة قالوا : النوم ینقض الوضوء بنفسه . حتى ولو وضع مقعدته على أی شیء یأمن معه خروج ریح إلا إذا کان النوم یسیرا. الشافعیة قالوا : النوم ینقض بنفسه إن نام بدون أن یمکن مقعدته من الأرض الأرض ونحوها ولو تحقق عدم خروج الحدث ) بل بما یترتب علیه من حصول الحدث . وفی ذلک الناقض تفصیل المذاهب».

[24] . همان مدرک. «الحنفیة قالوا : النوم لا ینقض بنفسه على الصحیح . خلافا للشافعیة والحنابلة . وإنما ینقض النوم فی ثلاثة أحوال : الأول : أن ینام مضطجعا - على جنبه - الثانی أن ینام مستلقیا على قفاه الثالث : أن ینام على أحد ورکیه . لأنه فی هذه الأحوال لا یکون ضابطا لنفسه لاسترخاء مفاصله . أما إذا نام وهو جالس ومقعدته متمکنة من الأرض أو غیرها فإنه لا وضوء علیه على الأصح ».

[25] . به عنوان نمونه، ابن زهرة، در الغنیة، ص 487، مى‏گوید:« فانه( نوم) بمجرده حدث من غیر اعتبار باحوال النائم»؛ و در ناصریات سید مرتضى، ص 222، آمده است:« وعندنا: ان النوم الغالب على العقل و التمییز ینقض الوضوء على اختلاف حالات النائم»؛ و در عروة الوثقى، ص 60، سید کاظم یزدى، فرموده است:« الرابع النوم مطلقاً».

[26] . عبدالرحمن الجزیرى، الفقه على مذاهب الاربعة، ج 1، ص 80.« المالکیة قالوا : إن النوم ینقض الوضوء إذا کان ثقیلا : قصیرا أو طویلا سواء کان النائم مضطجعا أو جالسا أو ساجدا ولا ینتفض بالنوم الخفیف طویلا کان أو قصیرا إلا أنه یندب الوضوء من الخفیف إن طال».

[27] .مهدی پیشوایی، بحث هایی از فقه تطبیقی، ص15، با تصرف و اضافات.

پایان پیام/