ادب و هنر امپراتوری جدید

علی هادیلو: ادوارد سعید، نویسنده کتاب مشهور «شرق شناسی»، از نظریه پردازان فلسطینی تبار است که به دلیل نوشته هایش درباره آرمان های مردم فلسطین همواره مغضوب سردمداران رژیم صهیونیستی بود.

آوازه ادوارد سعید، بیشتر به کتاب «شرق شناسی» باز می گردد، که در آن وی به شیوه ای استادانه با نقد شیوه خاورشناسان غربی برداشت های آنان از دنیای شرق را غیر واقعی و متاثر از اهداف دولتمردان غرب خوانده و بر این باور است که رهیافت آنان از این نظر مخدوش است که بر اندیشه «تفاوت گذاری و تمایز هستی شناختی و شناخت شناختی میان شرق و غرب» بنا شده است.

ادوراد سعید نه تنها رد و پای سودای باز تولید امپراتوری های عهد کهن به شیوه جدید را در آثار خاورشناسان، نشان می دهد بلکه تلاش می کند تا پرتوی روشنگرانه بر نفوذ گسترده این اندیشه در آثار هنری دنیای غرب بیاندازد. او از مهمترین نظریه پردازانی است که با نگاهی علمی به بازنمایی رابطه آثار هنری و قدرت پرداخته است. در واقع او به این مبحث اشاره می کند که چگونه جریان های هنری غرب در خدمت اهداف توسعه طلبانه کشورهای امپریالیستی قرار می گیرد.

او معتقد است «در قرن نوزدهم و اوایل قرن بیستم که قدرت های اروپایی امپراتوری بزرگی را از استرالیا تا هند غربی پایه ریزی می کردند، هنرمندان غرب نیز شاهکارهایی همچون «منسفیلد پارک»، «جین آستین: یا «قلب تاریکی» جوزف کنراد و اپراهایی چون «آیدای وردی» پدید می آوردند که این امپراتوری را نیرو می بخشید و از آن تاثیر می پذیرفت.»

ادوارد سعید که در پی نشان دادن ارتباط عام و فراگیر امپراتوری و فرهنگ است، می نویسد: «اخیرا نقدپردازی بسیاری معطوف به رمان و داستان نویسی شده است، اما توجه بسیار اندکی به نقش آنها در تاریخ و گسترش امپراطوری به عمل آمده است.»

نظر اساسی او این است که داستان در قلب هر آنچه سیاحان و رمان نویسان از سرزمین های بیگانه و غریب گفته اند، جای دارد. البته این شیوه داستان نویسی جاده ای یکطرفه نیست، کشورهایی نیز که در موضع ضغف قرار دارند، با تمسک به این شیوه برای گریز از این وضعیت تلاش می کنند، «داستان پردازی در عین حال شیوه مردم استعمار زده ای هم هست که جهت اثبات هویت خویش و تاریخ ملی، آن را به کار گرفته اند.»

اما داستان چگونه ابزاری برای توسعه طلبی در دوران جدید شده است، او با یادآوری این نکته که جنگ اصلی در دوران امپراطوری بر سر، زمین است، داستان را عرصه ای می پندارد که در آن طبقه برتر می کوشد سندی بر حقانیت خود در تملک این زمین ارائه کند. «وقتی که کار به آنجا می کشد که چه کسی صاحب آن است، چه کسی حق سکونت و کار دارد، چه کسی آن را به چنگ آورده و چه کسی طرح آینده آن را می ریزد، این همه در داستان بازتاب می یابد و مورد پرسش قرار می گیرد و گاهی هم تکلیفش معلوم می شود.»

رمان اما در ایفای این نقش جایگاه ویژه ای دارد، زیرا صورت فرهنگی گونه گونه های متفاوت و نوعی شبه دایرالمعارف است که در درون آن هم «طرح منظم برجسته ای» وجود دارد و هم «یک نظام کامل اجتماعی ارجاع»، که «مبتنی بر نهادهای جامعه بورژوازی و اقتدار و مرجعیت» آن است. قهرمان مرد یا زن رمان، ویژگی هایی «سرشار از نیرو و بی قراری ناشی از فعالیت های بورژوایی شهری» از خود نشان می دهد، این قهرمانان مجازند، ماجراهایی راه بیاندازند که کردارهای خویش را در آنها و نیز ناکامی ها و محدودیت هایی که مانع رسیدن آنها به هدف است نشان داده شود، که به کجا می روند و چه و که هستند.»

ادوارد سعید به عنوان یک فعال طرفدار فلسطین، سال‌ها برای ایجاد یک کشور مستقل فلسطینی تبلیغ می‌کرد. او از 1977 تا 1991 عضو مستقل مجلس ملی فلسطین بود.

او در 1991 در اعتراض به پیمان اسلو از مجلس خارج شد و این توافق‌نامه را «ابزاری برای تسلیم فلسطینیان» می‌خواند.

ادوارد سعید معتقد بود قرارداد اسلو به تشکیل یک دولت واقعا مستقل فلسطینی و صلحی پایدار در منطقه نمی‌انجامد، به همین دلیل در نامه‌ای به عرفات نوشت که حق بازگشت آوارگان فلسطینی به مناطق اشغال شده قبل از سال 1967 را ارزان فروخته و احداث شهرک‌های اسرائیلی را نادیده گرفته‌است.

منبع:

1_ در فرهنگ و امپریالیسم: بررسی فرهنگی سیاست امپراطوری، ترجمه اکبر افسری، انتشارات توس، 1382

2_ ویکی پدیا