گزارشی از قدیمی ترین مسجد روسیه

به گزارش خبرگزاری شبستان به نقل از «صدای روسیه»، در جایی که کوه های قفقاز بزرگ به دریای خزر نزدیکتر از هر جای دیگری هستند شهر « دربنت» (دربند) بر دشتی هموار به مساحت سه کیلومتر برپا شده است.

ترجمه این واژه از فارسی به معنای «دروازه های آهنی» است. اعراب آن را شهر « باب الباب» می نامیدند. در زمان حاضر، دربند یکی از شهرهای داغستان، جمهوری قفقاز شمالی است. این جنوبی ترین و باستانی ترین شهر فدراسیون روسیه با قدمت 5 هزار سال است.

در این شهر با جمعیت 130 هزار نفر، قدیمی ترین مسجد روسیه و کشورهای عضو جامعه مشترک المنافع قرار دارد. اولین مسلمانان عرب حدوداً در سال بیستم هجری و یا 642 مسیحی یعنی تنها 20 سال پس از رحلت پیامبر اکرم(ص) در « دربند» ساکن شدند.

فرهاد علییف، دستیار امام مسجد در این باره گفت: روی دروازه های اصلی این مسجد نوشته شده است که این مسجد در سال صد و پانزدهم هجری ساخته شده است. شهر دربند پنج هزار سال عمر دارد و مسجد ما قدیمی تر از بخارا، سمرقند و دیگر شهرهاست.

جمعه مسجد یک ساختمان چهارگوش است که از شرق به غرب کشیده شده است. 40 ستون، تالار را به سه بخش تقسیم می کنند که با طاق های تیرمانند بهم متصل شده اند. قطر گنبد بیش از 9 متر است. محراب که به شکل زیبایی تزیین شده است در کنار دیوار جنوبی قرار دارد. در دیوار شمالی چهار ورودی به چشم می خورد. در نمای بیرونی مسجد می توان سمبل شیعه « دست فاطمه» پنج انگشت، سمبل پنج عضو خانواده پیغمبر؛ محمد(ص) و پنج ستون اسلام را دید.

طرح داخل مسجد « دربند» با دیگر مساجد فرق دارد و در آن بالکن زنان در طبقه دوم وجود ندارد. بخش زنان بلافاصله در پشت قسمت مردان قرار گرفته است. تعدادی از دیوارهای ساختمان مسجد با آیاتی از قرآن مقدس و تصاویر گیاهان تزیین شده است.

ولادیمیر بابرونیکوف، نامزد علم تاریخ و کارمند انستیتوی شرق شناسی آکادمی علوم روسیه در این باره گفت: بازدید از این مسجد به یک خاطره فراموش نشدنی مبدل می شود. حتی در اوج ظهر، در آنجا خنکی خاصی حس می شود و فضای داخل مسجد نیمه تاریک است. از حیاط می توان وارد مسجد شد. قوس های جناقی شکل آجری، دیوارهای سفید، ستون ها، فرش های زیبا بر کف مسجد، لوستر بزرگ به شکل مناره ، تمام اینها تأییدی بر شکوه و جلال یکی از قدیمی ترین یادبودهای معماری قفقاز است.

هنگام ساخت شبستان مسجد از فناوری غیرعادی و خاصی استفاده شده است.
فرهاد علییف در ادامه اظهار داشت: اعراب قبل از ساخت این مسجد یک گودال بزرگ حفر کردند. آن را پر از آب کردند و شش ماه آب در این گودال باقی ماند. بعد آب را بیرون کشیدند و مسجد را ساختند تا بعدها ساختمان نشست نکند. به این دلیل شبستان در عمق 12-10 متری قرار دارد. وقتی دمای هوا در خیابان 40 درجه بالای صفر است، در مسجد هوا همیشه خنک است. مساحت داخل مسجد 2100 متر مربع است. بیش از 6 هزار نفر بطور همزمان می توانند در آنجا نماز بگذارند، زیر قوس های مسجد می توان نقش های زیبایی را دید.

دهها سال این نقش ها زیر آهک پنهان مانده بودند، چندی پیش آنها را پاک کردند. نکته جالب آن است که هیچ یک از حلال های معاصر نمی تواند رنگ های ساخته شده در قرن هشتم را پاک کند!

تقریباً 1500 متر فرش کف شبستان مسجد را می پوشاند که مومنان به مسجد هدیه کرده اند. قدمت بعضی از فرش ها به صد سال می رسد. چند نسل از مسلمانان سراسر قفقاز بر آنها نماز خوانده اند.

در سال 1368 میلادی زمین لرزه شدید در « دربند» رخ داد. زلزله زیاد در این شهر اتفاق می افتد. در نتیجه ستون های مسجد کج شدند. دیوار شمالی نیز در جاهایی ترک برداشت. تاج الدین ابن موسی الباکوی، سازنده دیوار اصلی این مسجد بود. نام این شخص روی گنبد مسجد در سمت خارج حک شده است. در آن زمان، او معمار مشهوری بود که برای ساخت مسجد به « دربند» دعوت شده بود. در قرن بعدی، در زمان حکومت شروان شاه فرخ ایصاری مدرسه بزرگی در مجاورت مسجد ساخته شد که دیوار آن از غرب به شرق امتداد داشت. این مدرسه شامل یک سالن بزرگ و 13 اتاق درس برای محصلان بود. این قدیمی ترین مدرسه وابسته به مسجد داغستان است.

تاریخ جمعه - مسجد « دربند» حاوی دوران سختی نیز هست. در سال 1930، در بحبوحه کارزار عمومی آئتیستی که در سراسر کشور رواج داشت، مسجد بسته شد. فقط در سال 1943 میلادی در زمان جنگ کبیر میهنی بر علیه فاشیست ها، بر اساس فرمان ویژه ای از مسکو، حق استفاده از مسجد به عنوان محلی برای دعا و نیاش به سازمان مذهبی شهر واگذار شد.

در آن سالهای دشوار مسجد فقط با کمکهای خیریه مومنان تعمیر شد. بعدها اساسنامه مسجد تهیه و اداره آن به گروهی از 20 نفر محول شد. عبدل قانی اِفِندی از انجمن سنی و مالا علی میر احمد از انجمن شیعه اولین امامان مسجد بودند.
جامعه شیعه دربند جمعیت زیادی دارد: بیش از 30 درصد ساکنان شهر را آذربایجانی ها تشکیل می دهند. در حیاط مسجد می توان گفتگوهایی به دهها زبان شنید. اما امام جمعه مسجد خطبه ها را به زبان روسی می خواند.

شیگابودین آباکاروف، معاون رئیس اداره روحانی مسلمانان داغستان در این باره گفت:
مومنان خیلی زیادند و مسجد پر می شود. ابتدا شیعیان، آذربایجانی ها و بعد سنی ها یعنی در دو مرحله نماز می خوانند. نماز جمعه را همه با هم می خوانند. جمعه- مسجد شب و روز باز است و مسلمانان پنج بار در روز در آنجا نماز می گذارند. مردم از مناطق دیگر برای نماز خواندن به این مسجد می آیند. «دربند» شهری است که شکیبایی و تحمل در آنجا حاکم است. در دربند هم مسجد هست، هم کنیسه و هم کلیسا. ما با پدر نیکولای و خاخام ملاقات می کنیم و در جشن ها به یکدیگر تبریک می گوئیم. مسجد برای اکثر مردم مرکز جاذبه است. داشتن چنین مسجدی برای روسیه و برای همه ما مایه شادی و افتخار بزرگ است.

دربند معاصر – شهر – موزه زیر آسمان باز است که در سال 1989 میلادی از مقام موزه – ملک تاریخی و معماری و هنری دولتی برخوردار شد. حدود 150 یادبود دارای اهمیت فدرال و جمهوری در آن جا قرار دارد. یکی از آنها، جمعه – مسجد است که قدیمی ترین مسجد فعال در اراضی روسیه است که در زمان حاضر سورپریزهایی برای باستان شناسان به ارمغان آورده است.

پروفسور مرتاض علی گاجییف، معاون رئیس مرکز علمی داغستان آکادمی علوم روسیه در این باره گفت: در ورودی حیاط مسجد، باقیمانده آجری قرون وسطی – طاق های نوعی سازه و ساختمان کشف شده است. نمی توانیم بگوییم که این چگونه سازه ای بوده است. شاید این نوعی دکه قرون وسطی متصل به مسجد بوده است و یا اتاقی که ورودی به مسجد از حیاط را تشکیل می داده است. فعلاً نمی توان چیزی در این باره گفت. فقط طاق بالایی دیده می شود. باید تحقیقات خاص باستان شناسی به انجام برسد. ما هنوز این کارها را آغاز نکردیم. اکنون پروژه مرمت و بازسازی جمعه مسجد « دربند» جریان دارد که عملاً 600 سال از زمان بازسازی آن پس از زمین لرزه به انجام نرسیده است. وقتی این پروژه آغاز شود سازه کشف شده ای که زیر زمین قرار دارد، مورد تحقیق قرار خواهد گرفت.

بازسازی کنونی مسجد برداشت پوشش معاصر بیرونی و تعویض درها و خیلی چیزهای دیگر را در نظر دارد. اسناد مربوط به وضعیت فنی ساختمان مسجد آماده شده اند و در زمان کارهای بازسازی آن را خواهند بست.

مرتاض علی گاجییف در این باره گفت:من گفتگویی با سید یحیی سعیدوف ریاست جامعه شیعیان دربند داشتم. من از او پرسیدم: آیا می توانیم مسجد را برای یکسال و یکسال و نیم ببندیم. وی اطمینان داد که مومنان در بازسازی مسجد همه در کنار هم آستین ها را بالا خواهند زد تا کارها سریعتر تمام شود. برای آنها مسجد نه فقط محل نیایش به درگاه خداوند است، بلکه این مسجد یک جای مقدس برای مومنان به حساب می آید.

مرتاض علی گاجییف، پروفسور علم تاریخ، 42 فصل صحرایی را در حفاری های « دربند» گذرانده است. به عقیده او مجموعه جمعه – مسجد در دربند که در فهرست میراث فرهنگی یونسکو وارد شده است نیاز به مطالعه عمیق دارد.
جمعه – مسجد هرگز از نظر باستان شناسی مورد تحقیق قرار نگرفته است. این سازه فقط به عنوان یک یادبود معماری توسط سلیم خان محمدوف مورد مطالعه قرار گرفته است. اگر پروژه بازسازی آغاز شود باید به مطالعه پایه این مسجد، لایه فرهنگی که در مجاورت مسجد قرار دارد و مطالعه فضای درونی آن از نظر باستان شناسی پرداخت.
پایان پیام/