شعر مداحی باید در افزایش ایمان مخاطب اثر بگذارد

گروه قرآن و معارف خبرگزاری شبستان؛ برای حرکت دادن یک جامعه مسلمان، بهترین ابزار شما آیات قرآن است این چیز خیلی عجیبی است کهنه نشده و کهنه نمی شود با توجه به اینها، هر جا هستید، برای صیقل دادن به این سلاح و کامل کردن و در دست گرفتن آن تلاش کنید(1) در دعاها و زیارتهای ما، تعبیرات عاشقانه و خیلی خوبی هست که حقایقی را نشان می دهد؛ اینها را باید محور قرار داد. آنچه را که مثلاً شیخ و ابن طاووس و مفید و دیگر بزرگان در کتابهایشان گفته اند، اینها را بایستی محور قرار داد بعد آنها را در یک ارایه هنری، به شکل زیبا و شایسته ای بیان کرد.(2) برای مناقب ائمه، از زیارتها، بخصوص زیارت جامعه کبیره استفاده کنید. بنابراین شما دیگر هیچ احتیاجی ندارید که مبالغاتی را در ذهن خودتان خلق کنید آنچه که باید در باب ائمه علیهم السلام گفته شود در زیارت جامعه هست. شما می توانید یک فقره از فقرات زیارت جامعه را – حالا شاید صدها فقره است – انتخاب کنید و با توجه به قریحه شعری و تخیل و فرآوری ذهنی خودتان، یک غزل زیبا و ناب از آب دربیاورید. ظرفیت این معارف اینقدر بالاست(3) مناجات هم جزو شعر آیینی است. شعر آیینی فقط مساله مدح و مرثیه نیست مناجات هم جزو شعر آیینی است برای اینکه مضمون مناجات را درست پیدا کنیم، بهترین مرجع، دعاهاست(4) صاحب حرفه مداحی که خود را مفتخر کرده است به اینکه در این راه خدمت و کار کند، اگر بخواهد همه این خصوصیات را جمع کند اولاً احتیاج دارد به مطالعه و کار. به قول معروف، بی مایه فطیر است احتیاج به مطالعه هست، احتیاج به کار هست.(5)

ویژگی های شعر در مداحی
یک‏وقت یکی از برادران مداح می‏گفت ما اگر از شعرهای خوب و شعرای بزرگ شعری انتخاب کنیم مردم نمی‏فهمند؛ بنابراین مجبوریم از این شعرها استفاده کنیم این‏طوری نیست من این را قبول ندارم وقتی با زبان شعر با مردم حرف بزنید هرچه شعر پیچیده هم باشد وقتی مداح با هنر مداحی خود توانست این را کلمه کلمه به مردم القاء و مخاطبه کند در دل مردم اثر می‏گذارد. ما غزلیات زیادی داریم شما به دیوان صائب نگاه کنید. من یک وقت چند بیت از این اشعار را تصادفی انتخاب کردم و به بعضی از برادرهای مداح گفتم روی این‌ها کار کنید. دیوان صائب غزل‌های بسیار خوب و مفیدی دارد که در دل‌ها اثر می‏گذارد دیگران هم از این‏گونه اشعار دارند بعضی از شعرا که امروز هم بحمداللَّه در شعرها آمده بود درباره‏ عبادت و خضوع و جهاد و تضرع و انفاق و جهاد ائمه علیهم السلام بیانات خیلی خوب و زیبایی داشتند(6) شعر شما باید خوب، محکم، قوی، خوش مضمون و قانع کننده باشد. گاهى قصیده اى که شما مى خوانید، به اندازه چند منبرِ یک منبرىِ خوش بیان تأثیر مى گذارد. گاهى یک بیت شعرِ بجا به قدر یک کتاب قیمت دارد. اینها آسان و مجّانى به دست نمى آید. انسان باید زحمت بکشد، کار و تلاش کند، شعر خوب را بیابد، آن را حفظ کند و بخواند. البته امروز خوشبختانه معمول شده که شعر را از رو بخوانند.

 به نظر ما اشکالى هم ندارد؛ اما قدیمی ها عیب مى دانستند که از رو بخوانند. البته اگر مدّاحان شعر را حفظ کنند، یک هنر اضافه هم خواهند داشت؛ اما اگر حفظ نکنند، اشکالى ندارد. مهم این است که شعر، خوب، متین، قوى و خوش مضمون باشد. (7) بهترین مجموعه شعرى که می شود در یک منبرِ مداحى، انسان فکر کند، چیزى است که در آن اولا منقبت اهل‌بیت علیهم السّلام باشد. ذکر مناقب آنها دلها را روشن می کند، شاد می کند، شوق را در انسان برمى انگیزد، اشک را از چشمها جارى می کند. البته منظور، مناقب متقن است. اینجور نباشد که انسان به حرفهاى سست تکیه کند. این همه مناقب اهل بیت علیهم السّلام در کتابهاى معتبر وجود دارد، از آنها استفاده بشود؛ از گفته هاى افرادى که خودشان سندند، ثقه و معتبرند. (8)
اگر بناست شعر محتوائى داشته باشد، بهترین محتواها همین محتواهاى شعر دینى و شعر مذهبى است. شعر خوب، شعر پرمغز و البته شعر زیبا! نفس هنر شعر اثر هم می گذارد وقتی شعر خوب بود وقتی استخوان بندی شعر، الفاظ شعر، خوب بود شعر خوب، با مضمون خوب تاثیرش بیشتر هم هست به علاوه که سطح ذهن مردم و فکر مردم را هم بالا می آورد.(9)

شعر باید در افزایش ایمان مخاطب اثر بگذارد
شعر را از لحاظ هنری سطح خوب انتخاب کنید. چون اثرگذار است شعر خوب و شعر هنری همان خاصیت عمومی هنر را دارد. خاصیت عمومی هنر این است که بدون این‏که خود گوینده حتّی در خیلی از موارد توجه داشته باشد و غالباً بدون این‏که مستمع توجه داشته باشد اثر می‏گذارد.(10) وقتی شعر را می خوانیم، به فکر باشیم که از این شعر ما ایمان مخاطبان ما زیاد شود پس، هر شعری را نمی خوانیم؛ هر جور خواندنی را انتخاب نمی کنیم، جوری می خوانیم که لفظ و معنا و آهنگ، مجموعاً اثرگذار باشد در چه؟ در افزایش ایمان مخاطب.(11) شعر را بایستی درست و خوب انتخاب کرد شعر یکی از نمادهای برجسته هنر است و هر بافته نظمی، شعر نیست؛ شعر خصوصیات خودش را دارد؛ باید شعر انتخاب کرد. گاهی یک شاعر، یک بیت شعر می گوید که از چند ساعت حرف زدن یک سخنور توانا گویاتر است یک بیت یا یک مصرع شعر، در ذهنها می ماند و مردم آن را می فهمند و تکرار می کنند و نتیجتاً ماندگار می شود.(12)

ملاک شعر خوب
اولاً لفظ شعر، لفظ خوب باشد؛ همه شعر خوب را نمی شناسند هر شعری که یک آدم ناوارد تصور کرد این خوب است، دلیل بر این نیست که آن خوب است. شعر را بایستی آدم شعرشناس تصدیق کند که خوب است. فایده شعر خوب چیست؟ فایده اش این است که بدون اینکه من و شما ملتفت شویم، تاثیرگذاری اش در مخاطب بیشتر است؛ هنر، این است دیگر. یک هنر عالی، ولو مخاطب آن هنر تشخیص ندهد که این عالی است، اما تاثیر او در نفس آن مخاطب، تاثیر عمیقتری خواهد بود از یک هنر سطحی مبتذل بازاری؛ فایده اش این است لفظ، باید لفظ قوی، خوب، زیبا، مضامین، مضامین جذاب، جالب، تازه، غیرتکراری و مطالب، که عمده این است آموزنده باشد.(13) شعر خوب و حکمت آمیز وجود دارد که اگر کسی بخواهد ده سال تکراری نخواند، می تواند در تمام موضوعات، شعر بیرون بیاورد. از شعرای قدیم بگیرید، تا شعرای امروز و شعرهای خوب.(14) یکی از چیزهایی که باید در این اشعار باشد، عبارت از مفاهیم بلند اسلامی – مثلاً در باب توحید یا نبوت – است بهترین اشعار قدما در باب توحید و نبوت، همین مدایحی است که شعرای بزرگ ما در مقدمه دیوانها و مثنویهایشان ذکر کرده اند و گفته اند. (14) اشعار قوی فارسی را در کتابهای گوناگون پیدا کنید و آنهایی را که برای تفهیم مفاهیم و عقاید و اخلاص اسلامی و یا بینش سیاسی و یا هر آنچه که امروز جامعه اسلامی به آن نیاز دارد و مناسب است، برگزینید و بیاورید در محافل بخوانید.(15)

آهنگ و سبک در مداحی
ما در قدیم از زبان موسیقی دانهای معروف شنیده بودیم که می گفتند موسیقی اصیل ایرانی را نوحه خوان و شبیه خوانها حفظ کرده اند، موافق خوان، مخالف خوان، علی اکبر خوان، قاسم خوان، هر کدام یک دستگاهی را به اینها می دادند که باید در آن دستگاه بخوانند این موجب شد که موسیقی نانوشته‏ ایرانی که نه نُت داشت نه نوشته داشت و نه چیز دیگری داشت بتواند برسد به دست کسانی که اینها را با نُت و شیوه‏های جدید بتوانند ثبت و ضبط کنند حالا جوان امروز چه خواننده رادیو و تلویزیون که متأسفانه آنجا از این جهت وضع خوبی هم ندارد چه خواننده جلسه‏ مداحی ناگهان بیاید آهنگهای اروپائی را آن هم به شکل غلط و نابلد بنا کند خواندن. سبکهائی که فرض کنید حالا فلان خواننده غربی یا مقلد عربِ آن غربی یک وقتی خوانده ما این را از او یاد بگیریم و بنا کنیم خواندن که قبل از انقلاب هم متأسفانه همین کارها را کردند. موسیقی اصیل ایرانی را که می توانست نوع حلال هم داشته باشد البته همان موسیقی اصیل یک نوعش هم حرام است فرقی بین ایرانی و غیر ایرانی نیست همان را هم ضایع کردند. البته بعد از انقلاب بهتر شد اما حالا مثلاً مداح یا خواننده ما بیاید در رادیو و تلویزیون به تقلید آن هم غلط آهنگ غربی یا آهنگ مجالس لهو را در مجلس ایمان و در مجلس معنویت تکرار کند. این درست نیست این غلط است. نوآوری درست اما نه این‏جور این مربوط به آهنگ است. البته صدای خوب را می توان با آهنگ بد خراب کرد صدای متوسط را می توان با آهنگ خوب آرایش داد . خود آهنگ یک مسئله است.(16)

آهنگ شادی از آهنگ عزا جداست
هر آهنگ و آوازی به درد شما نمی خورد. آهنگ و آواز خاصی به درد شما می خورد، آن هم با شیوه بیان خاص مداحی.(17) من شنیده‏ام در مواردی از آهنگ‏های نامناسب استفاده می‏شود. مثلاً فلان خواننده طاغوتی یا غیرطاغوتی شعر عشقیِ چرندی را با آهنگی خوانده؛ حالا ما بیاییم در مجلس امام حسین و برای عشاق امام حسین علیه السلام، آیات والای معرفت را در این آهنگ بریزیم و بنا کنیم آن را خواندن؛ این خیلی بد است. خودتان آهنگ بسازید این همه ذوق و این همه هنر وجود دارد. یقیناً در جمع علاقمندان به این جریان کسانی هستند که می‌توانند آهنگ‏های خوبِ مخصوص مداحی بسازند. آهنگ عزا آهنگ شادی این را هم عرض بکنم که آهنگ شادی از آهنگ عزا جداست. الان معمول شده که برای روزهای عید جلساتی تشکیل می‏دهند بنده مخالف این کار نیستم. بد هم نیست که دست می‏زنند، البته اگر از رادیو بشنویم که بنده خودم گاهی از رادیو شنیده‏ام و شعر را درست گوش نکنیم خیال می‏کنیم دارند سینه می‏زنند هم لحن سینه‏زنی است هم آن دستی که می‏زنند مثل زدن روی سینه است این چه شادی‏ ای شد؟! اگر برای روزهای شادی، آهنگ های مناسب نه آهنگهای مبتذل، نه آهنگهای طاغوتی، نه آهنگهای حرام و شیوه های خوب انتخاب کنند موثرتر و بهتر است اینطور نباشد که چون به روضه خوانی عادت کرده ایم، روز شادی هم که می خواهیم حرف بزنیم لحنمان بشود لحن روضه خوانی.(18)
بعضی از آهنگهایی هم که انسان گوشه و کنار می شنود یا به گوش انسان می رسد آهنگهای مناسبی نیست؛ حالا گیرم که چهار نفر را هم جذب کند نه، آهنگ باید سنگین،متین و متناسب با محتوائی باشد که شما دارید عرضه می کنید؛ خدایی نکرده به سمت آهنگ های حرام و آهنگهایی که گناه است، سوق پیدا نکند. هر شعری، هر تصنیفی، هر ترانه و آهنگی که خوانده شد، قابل تقلید نیست. چیزهایی هست که خودش فی نفسه حرام است. (19) آهنگ خوب به معنای تقلید از آهنگ موسیقی های لهویِ مضلّ عن سبیل اللَّه نیست؛ این را توجه داشته باشید. بعضی از آهنگها، آهنگهای بدی است، آهنگهای غلطی است، آهنگهای لهوی است؛ این را نباید به وادی حرفه مداحی و خواندن مداحی کشاند. عیبی ندارد که شکلهای جدیدی را در خواندن و قرائت اشعار و آهنگ سازی های گوناگون ابتکار کنید؛ اما از این تشابه و تداخل بپرهیزید. البته آهنگهای لهویِ مضلّ عن سبیل اللَّه را می گویم، نه حالا هر آهنگی که یک وقتی در یک مضمون دیگری خوانده شده، آن را بخواهیم منع کنیم؛ نه، آهنگهایی که لهوی است و مضلّ عن سبیل اللَّه است؛ اینها را نیاورید. (20)

پی نوشتها؛
1- بیانات در دیدار جمعی از مداحان 5 /10 /1370
2-سخنرانی در دیدار با مداحان اهل بیت به مناست میلاد مبارک صدیقه طاهره سلام الله علیها 17 / 10 / 1369
3-بیانات در دیدار با جمع از شعرای آیینی 25 / 3 /1390
4-همان
5- بیانات در دیدار با جمعی از مداحان 3 / 3/ 90
6- بیانات در دیدار با جمعی از مداحان سراسر کشور 11/ 2/92
7- بیانات در دیدار با جمعی از مداحان 19 / 7 / 77
8- بیانات در دیدار با جمعی از مداحان 3/ 3/ 90
9- بیانات در دیدار با جمعی از مداحان 5/ 5/ 84
10- بیانات در دیدار با جمعی از مداحان 14/ 4/ 86
11- بیانات در دیدار با جمعی از مداحان 3 / 3/ 90
12- بیانات در جمع کثیری از مداحان 28/ 10/ 68
13- بیانات در دیدار با جمعی از مداحان 14/ 4/ 86
14- بیانات در جمع کثیری از مداحان 28/ 10/ 68
15- همان
16- همان
17- بیانات در دیدار با جمعی از مداحان 14/ 4/ 86
18- بیانات در دیدار با جمعی از مداحان 13 / 3/ 89
19- بیانات در دیدار با جمعی از مداحان 5/ 5/ 84
20- بیانات در دیدار با جمعی از مداحان 13 / 3/ 89
پایان پیام/