جایگاه دریای فارس در متون کهن جغرافیای اسلامی

به گزارش خبرگزاری شبستان از البرز، حساسیت و اهمیت کم نظیر خلیج فارس به عنوان گلوگاه آبی شرق و غرب جهان است، که وجود و عدم وجود منابع عظیمی چون نفت و گاز در بخش ها و کنش های سیاسی، اجتماعی و اقتصادی محدود تغیراتی را ایجاد می کند.

آنچه اهمیت و مطرح بودن خلیج فارس را توصیف می کند، در حقیقت اهمیت سوق الجیشی و ژئوپولوتیک آن است، که همچنان در طی قرون با حدت و قوت باقی و محفوظ خواهد ماند.

خلیج فارس شعبه ای بزرگ از اقیانوس هند است، که بر سر تمامی خطوط دریایی در شرق عدن قرار گرفته است و در موقعیت محل و قرار مبادلات کالاها و تجارت میان شرق و غرب است.

خلیج همیشه فارس بیش از هر دریای دیگری مورد توجه علمای زمین شناس، باستان شناس و جغرافیانویسان و حتی سیاستمداران قرار داشته است.

در روزگار بسیار دور که تمامی سرزمین های ایران، عربستان را اقیانوس گسترده ای فرا گرفته بود، یک فشار تحت الارضی در عصر هراسیوس طبقات زمین را بالا آورده و فلات را فرو برده و خلیج فارس را ایجاد کرده است.

ابوریحان بیرونی در این باره می گوید: با گذشت زمان دریا به خشکی و خشکی به دریا تبدیل شد و اگر این کار پیش از بودن مردمان در جهان باشد دانسته نیست و اگر پس از آن بوده باشد گزارشی از آن بر جای نمانده است، این بیابان عربستان ابتدا دریا بوده و سپس پر شده است و نشانه های آن هنگام کندن چاه ها و حوض ها آشکار می شود و البته برای تبدیل دریا به خشکی وقت معینی و تاریخی به یاد کسی نیست.

از چهار هزار سال پیش از میلاد مسیح، تجارت دریایی میان اقوام ساکن منطقه خلیج فارس جریان داشته است و بابلیها که نیروی دریایی عظیمی داشتند همیشه به خلیج فارس توجه خاصی نشان می دادند.

بلاذری در بخش فتح حوزه های فارس و کرمان از تسخیر جزیره ابرکاوان، قشم و توج در زمان خلیفه دوم سخن گفته است: گویند زمانی که علاء خضرمی از جانب عمربن خطاب ولایت بحرین را داشت، هرثمه بن عرضجه بارقی از ارد را بفرستی و او جزیرهای را در فروسوی فارس فتح کرد. این فتوحات در سال 19هجری به وقوع پیوست.

نام تمام متون قدیمی جغرافیایی جهان را از نقشه های هکاتیوس و بطلمیوس، تا آثار جهانگردان مسیحی و مسلمانان، شعبه ای از اقیانوس بزرگ هند را که از جنوب ایران به موازات بحر احمر تا قلب دنیای قدیم پیش رفته است، خلیج یا دریای فارس خوانده می شود.

مورخوان و بزرگانی که از قرن 7و هشتم پیش از میلاد مسیح تا دانش جغرافیا خلیج فارس را خلیج پارس، دریای فارس و بحر فارس نامیده اند عبارتند از: آناکسی مندر، هکاتوس، هردوت، اراتوتسن، هیپارک، پومپونی مله، کراتس مالوس، استرابون، بطلمیوس، خوارزمی، ابن سیرین، ابن فقیه، مقدسی، ادریسی، بیرونی، ابن نطوطه و ابوالغازی و...

در کتاب اوستا از خلیج فارس به دریای فراخ کرات نام برده شده است و نوشته شده : فراخ کرات، دریای جنوبی ایران یعنی خلیج فارس و دریای عمان است.

کتاب صورة الارض یا همان سفرنامه ابن حوقل که به سال 367ه.ق نوشته شده است، اشارات مختلفی به دریای فارس کرده است.

نویسنده کتاب آورده است: در نزدیکی عدن معدن لولو است و هر چه از آن بیرون می آورندبه عدن می برند، اگر از عمان بگذری و از حدود اسلام خارج شوی و به نزدیک سرندیپ در آیی آن قسمت نیز بحر فارس نامیده می شود.

همان نویسنده در جای دیگر می گوید: اما دریاهای آن بزرگترین دریاها همان دریای فارس است، که به نام آن معروف است، زیرا دریای فارس به نام آن معروف است، زیرا دریای بصره تا دورترین نقطه هند دریای فارس نامیده می شود.

نقشه عربی خلیج فارس

نقشه دائر المعارف الموسوعة العربیه المیسره : این نقشه از مجموعه نقشه های دائر المعارف 2هزار صفحه ای است و از انتشارات دارالقلم ، موسسه معتبر فرانگلین قاهره و زیر نظر محمد شفیق غربال عکسبرداری و به چاپ رسیده است.

عنوان نقشه الدولة العربیة فی اوج التساعها یعنی دولت عربی در اوج گستردگی آن و متن آن نیز به زبان عربی است ولی نکته قابل تامل این است که نام خلیج فارس در مکان خود به روشنی تمام خلیج فارس و به زبان فارس درج شده است.

ذخائر سرشار دریایی ، غذایی، گیاهی، نفت و گاز آن امکاناتی است که به تحقیق در هیچ دریایی وجود ندارد ولیکن همه اینها برای مردم خلیج فارس چیزی جز رنج و سختی نبوده است.

اما آنچه اهمیت دارد آن است که خلیج فارس نعمت خداوند یکتاست به مردمان سرزمین ایران اسلامی و جای آن دارد این روز را به تمام فارس زبانان تهنیت گفت.

منابع:
آرنولد ویلسون، خلیج فارس، ترجمه محمد سعیدی، جاپ دوم، تهران، علمی و فرهنگی 1366
ابوریحان بیرونی، تمدید نهایات الامکان لتصحیح سافات المساکن، ترجمه احمد آرام، چاپ اول 1365
اوستا نامه مینویی آئین زرتشت، نوشته جلیل دوستخواه، چاپ 6 مروارید، 1366

پایان پیام/