گذری بر تقسیم بندی های پلان مساجد ایرانی

خبرگزاری شبستان: اساس و منشاء تقسیمات بناهای اسلامی ایران با آغاز اسلام و گرایش ایرانیان به مذهب جدید در معماری سرزمین کهن سال ایران تغییرات عمده ای پدید آمد و فرم معماری با الهام و پیروی از سنت های قبل از اسلام راه جدیدی آغاز کرد. به طور کلی بناهای مهم به دو دسته تقسیم می شوند.

بناهای مذهبی

مساجد در معماری اسلامی اهمیت فوق العاده ای دارند.مساجد ایران از نظر پلان به شش دسته کلی تقسیم می شوند:

1: مساجد چهارتاقی: نقشه این نوع مساجد مانند آتشکده های عصر ساسانی مرکب از محوطه ای مربعی است که سقف آن با گنبدی مدور پوشش شده است. شکل این نوع مساجد شامل یک ایوان در جلو و بنای چهارتاقی در عقب آن است.

از نظر پلان این مساجد نیز با بناهای قبل از اسلام یعنی دوره ساسانی قابل مقایسه بوده و احتمالا این نوع بناها الهام بخش معماران اسلامی بوده اند مانند مساجد جامع (جمعه) اردبیل و ارومیه که با کاخ ساسانی دامغان قابل مقایسه بوده و بر اساس نقشه کاخ پذیرایی کاخ فی روزآباد ساخته شدهاند.

نمایی از مسجد «زوزن»

توضیح اینکه در دوره زندیه و اوایل قاجار با ویرانی ایوان رفیع مسجد اردبیل و فرو ریختن تاق آن، با بالا آوردن کف آن به ارتفاع دو متر و پوشانیدن سقف به وسیله الوارهای چوبی و احداث بام مسطح، این محوطه را به شبستان بدل ساخته و مورد استفاده ق رار داده اند.

این فضای سرپوشیده و متصل به گنبدخانه، جمعه مسجد تیرپوش کنونی را شامل می شود و با نام آذری جمعه مسجد مورد استفاده عموم است مانند مسجد جامع اصفهان و مسجد برسیان و مسجد اردستان و مسجد گلپایگان.

2.مساجد یک ایوانی: این نوع مساجد عبارت اند از یک حیاط و یک ایوان به سمت قبله و از نظر پلان قابل مقایسه با پلان های ساسانی هستند. از نمونه این مسجد می توان مسجد «نی ریز» را نام برد که با کاخ فیروزآباد شباهت بسیاری دارند.

3.مساجد دو ایوانی: این نوع مساجد شامل یک حیاط و دو ایوان در طرفین وجود دارد مانند  مسجد «فرومد»، «زوزن»، «گناباد» که هر سه در سبک و شیوه خراسان هستند.

نمایی از مسجد «اردستان»

4.مساجد چهارایوانی: شامل حیاط مربع یا مستطیل شکلی که در هر ضلع آن یک ایوان قرار گرفته و معمولا ایوان جنوبی دارای گنبدی در بالای آن است مانند مسجد اردستان و مسجد جامع اصفهان. بنای چهارایوانی قبل از اسلام هم وجود داشته که کاخ آشور در دوره اشکانی ساخته شده است.

5.مساجد با ترکیب چارتاق و ایوان: شکل مساجد شامل یک ایوان در جلو و یک چهارتاقی در عقب است از نظر پلان با بناهای قبل از اسلام با دوره ساسانی قابل مقایسه بوده و احتمالا این بنا الهام بخش معماران بوده است مانند مسجد اردبیل، مسجد جمعه ارومیه که با کاخ ساسانی دامغان قابل مقایسه است.

6.مساجد با تالار مستطیل شکل و گنبد دار: این نوع مساجد به صورت تالار مستطیل شکلی که در وسط آن تالار گنبددار پوشانده شده مانند مسجد محمدیه در نائین که پلان این نوع مساجد نیز در بناهای قبل از اسلام به کار رفته مانند ایوان کرخه در خوزستان.

ادامه دارد...