نگاهی به کارکردهای مساجد در طول تاریخ

خبرگزاری شبستان: بنای مسجد سندی ارزشمند در پژوهش های جغرافیایی و تاریخی شهرهای ایران از قرن اول هجری قمری تاکنون است. بررسی صورت های گوناگون مسجد در طول زمان، حقایقی از نوسانات اجتماعی، اقتصادی و سیاسی زمان های دور و نزدیک را نشان می دهد، این مکان های مقدس، واقعیت هایی از فراز و فرود مسلمانان را در نقاط گوناگون ایران ترسیم می کنند و گاهی توجه فرمانروایان را به مسایل فرهنگی و هنری نمایش می دهند.

تاریخ پایان بنا یا تعمیر و نیز نام سازنده و تعمیرکننده در کتیبه ها، بخش های بارزی از مساجدند که راهنمای نیکویی برای پژوهنده تاریخ خواهند بود. جلوه های هنری، تزئینات، سبک بنا و جلوه های فانی و معماری نیز آگاهی های ارزنده ای درباره تاریخ هنر و فنون ایرانیان عرضه می کنند.

کتیبه های باقی مانده بر دیوار بعضی از مساجد، مانند مسجد جامع قزوین و کاشان، حاوی مکان هایی وقفی برای توسعه و تعمیرات مساجد از طرف واقف یا حکمران هستند. این پدیده چگونگی فرهنگ وقف و نقش این عامل را در گسترش شهرهای کهن، مشخص می سازد. از آنجا که در هر دوره، یکی از عناصر تزئینی در آراستن مساجد متدوال بوده است، این مکان های مقدس می توانند محققان مباحث تاریخی را در بررسی خود کمک کنند برای مثال در عهد سلجوقیان، آجرکاری، در زمان ایلخانان گچ بری و در دوره تیموریان و صفویان، کاشی کاری، رواج افزون تری داشته است و گاهی در دوره خاص همه این تزئینات با هم به کار گرفته شده اند.

کارکردهای مساجد

مساجد به عنوان مهمترین بناها در هر شهر و روستا، همواره نقش های متعددی در زندگی اقشار مردم داشته اند. این بناها چون بزرگ ترین ساختمان ها بوده اند در آغاز، نیازی به داشتن نشانی ویژه ای نداشته، نگاه هر گذرنده ای را به سوی خود جلب می کردند اما پس از گسترش شهرها، نخست با افزایش درگاه ها و نهادن توق بر بلندترین جای آن و سپس با ساخت میل، برج و مناره در کنار و نزدیک آن، ساکنان شهر را به عبادتگاه، راهنمایی می کرده اند.

رفته رفته مسجد به عنوان چشم اندازی جغرافیایی و جلوه گاه هنر و ذوق ایرانی، شهر را کاملا تحت تاثیر خود قرار داد اما سیمای خاصی که مسجد در شهر به جود آورد و اثری که بر گسترش شهر می گذاشت تنها به فضاهای فیزیکی و آرایش های هنری و ذوقی آن ختم نمی شد بلکه مسجد از گذشته، کارکردهای گوناگونی داشته و اکنون هم این نقش ها را تا حدودی حفظ کرده است. این نقش ها عبارت اند از:

1.مرکز ارشاد و تبلیغ اسلامی و کانون رعایت قواعد و قوانین خاص

2.اعتقاد به عبادت، نمازگزاران و نیایش به خدا، از عوامل و انگیزه های بنیاد و ایجاد مساجد است.

3.مسجد تجسم خارجی پیوند دین و سیاست است و بسیاری از تصمیم گیری های حکومتی، اجتماعی، کشوری و منطقه ای در این مکان صورت می گرفته است.

4.در برخی دوره های تاریخی در مسجد، قاضی شهر، احکام قضایی خود را در حضور مردم اعلام می کرد.

5.برنامه ریزی درباره رسیدگی به کار بازار، کوی و برزن، تجارت، جلوگیری از تقلب در کار کسبه و اصناف (امر به معروف و نهی از منکر) و سایرامور شهری در مسجد انجام می پذیرفت.

6.مسجد، مکان مهمی برای ارتباط های اجتماعی به شمار می رفت و به عنوان کانون نشر اخبار، نقش برجسته ای ایفا می کرد. این کارکرد نه تنها در روزگاران گذشته که وسایل ارتباطات جمعی گستردگی نداشت بلکه در زمان حاضر نیز که رسانه ها فراگیر و مجهز به فناوری های جدید هستند ارزش خود را از دست نداده است. در دوران انقلاب اسلامی و دفاع مقدس مساجد از مهمترین مراکز انتشار اخبار مربوط به روند این جنبش اسلامی و عملیات رزمندگان بودند و حتی سازماندهی نیروهای رزمی و مردمی و شکل گیری بسیج، در مسجد انجام می شد.

7.بسیاری از مشکلات اقتصادی و اجتماعی، توسط روحانی محل یا برخی نهادهای مربوط در مسجد حل می شد. برآوردن نیازهای افراد برای به دست آوردن کسب و کار، ساخت و خرید خانه، ازدواج و تشکیل خانواده و رفع اختلافات در مسجد امکان پذیر بود. نقش تعاونی و مددکاری اجتماعی مسجد در ایران به ویژه پس از پیروزی انقلاب اسلامی بسیار فعال بوده است.

8.مسجد که کانون بندگی خداست همواره محل آموزش و تقویت آگاهی های نمازگزاران بوده است و از آنجا که دانش اندوزی، فریضه ای همگانی به شمار می آید مسجد پایگاه مهم آموزش و سوادآموزی به شمار می رود و در پیوند آموزش با عبادت، مساجد بزرگ از کتابخانه های عظیم و گرانبهایی برخوردار بوده اند.

9.انسان مسلمان همانگونه که می کوشد بنده خدا باشد و از شیطان درون و بیرون پرهیز کند، در برابر نابرابری های اجتماعی ستم و زورگویی هم ساکت نمی ماند و در همان جا که عبادت می کند با همکاری دیگر مومنان می کشود تا قیام و حرکتی اصلاحی علیه حکام جور و اهل بیداد و بی عدالتی ترتیب دهتد و این کارکرد مسجد در قیام سربداران، قیام مسجد گوهرشاد و قیام 15 خرداد آشکار بوده است.

10.در طراحی های نوین مساجد می تواند در برگیرنده آموزش های متفاوت و متناسب با روند رشد جوامع باشد و در این زمینه نباید محدود به کاربری های خاص و یک سری امور معمولی گردد که این روند می تواند به انزوای مسجد بیانجامد.

11.بهره گیری از شیوه های تکنولوژی پیشرفته در ساختار تجهیز داخل و ساختار اجرای مسجد و بهره گیری از تزئیناتی که توانسته با پیشرفت رو به رشد خود را هماهنگ کرده و ایجاد انگیزه و کشش در مخاطب خود در هر سنی را داشته باشد.

پایان پیام/