آیت اللّه محمدعلی اراکی، شیخ الفقهاء و یادگار اساطین علم و تقوا

خبرگزاری شبستان: آیت اللّه میرزا محمدعلی اراکی، در ۲۴ جمادی الثانی ۱۳۱۲ ق، مطابق با ۱۲۷۳ ش، در شهر اراکْ در خانواده‌ای متدین و مذهبی دیده به جهان گشود. پدر ایشان حجت الاسلام حاج احمد آقا، مشهور به میرزا آقا فراهانی، از عالمان معروف آن سامان و مادرش نیز از نوادگان امام‌زاده سید حسن واقف است. پرورش در دامان چنین پدر و مادری، باعث شد تا محمدعلی با بینشی صحیح، قدم در مسیر علم و عمل برداشته و پس از سال‌ها تلاشْ به سر منزل مقصود برسد.
آیت اللّه اراکی پس از یادگیری خواندن و نوشتن، در نوجوانی وارد حوزه علمیه اراک شد و در درس استاد سید جعفر شِیثی حضور یافت و مقدمات علوم اسلامی را از او فراگرفت. ایشان دروس سطح حوزه را نزد آیت اللّه العظمی سید محمد تقی خوانساری به خوبی پشت سرنهاد و هم زمان با تحصیل دوره سطح، در درس شرح منظومه آیت اللّه شیخ محمدباقر اراکی، معروف به سلطان آبادی شرکت کرد و از دانش آن حکیم فرزانه خوشه‌ها چید. آیت اللّه اراکی سال‌ها در درس آیت اللّه العظمی آقا نورالدین اراکی و آیت اللّه العظمی شیخ عبدالکریم حائری یزدی شرکت کرده، از دانش و تقوای آن دو مرجع بزرگ نیز بهره‌ها برد.

آیت اللّه شیخ عبدالکریم حائری و آیت اللّه اراکی

آیت اللّه حائری، علاقه زیادی به آیت اللّه اراکی داشت. نبوغ فکری آیت اللّه اراکی مورد توجه استاد قرار گرفت و به سفارش ایشان معمّم شد و با یکی از بستگان خویش ازدواج کرد.

آیت اللّه اراکی بیست ساله بود که مرحوم آیت اللّه شیخ عبدالکریم حائری یزدی، حوزه علمیه قم را تأسیس کرد و ایشان نیز همراه استاد به قم آمد و مدّت هشت سال از درس فقه و اصول آن مرد بزرگ بهره‌مند گردید. آیت اللّه اراکی در این مدت، با حضرات آیات سید محمدتقی و سید احمد خوانساری به مباحثه علمی می‌پرداخت.

گفتار و بیانی شیوا در طرح مباحثی حوزه
آیت اللّه اراکی در طول بیش از ۳۵ سال تدریس در حوزه علمیه قم، پیچیده‌ترین مباحث علمی را با گفتاری شیوا و بیانی رسا مطرح می‌کرد. از ویژگی‌های درس ایشانْ پرهیز از تکرارو زیاده گویی بود. کلامْ را گزیده و پرمعنا ادا می‌کرد و اعتقادش بر این بود که طالب علم باید قبل از حضور در درسْ مطالعه کند. آیت اللّه اراکی پس از وفات آیت اللّه سید محمد تقی خوانساری (متوفای ۱۳۷۱ق)، به درخواست شماری از شاگردان او به تدریس خارج فقه و اصول پرداخت. بسیاری از استادان برجسته حوزه علمیه قم و مسؤولان نظام جمهوری اسلامی، سال‌ها از محضر گهربار ایشان کسب فیض کرده‌اند.
آیت اللّه العظمی اراکی، این عالم بزرگ و مرجع عظیم الشأن، در طول عمر پربرکت خویش، کتاب‌هایی در فقه و اصول نوشت و درس فقه و اصول بسیاری از استادان بزرگوار خود را، با قلمی عوامْ فهم و خواص پذیر به رشته تحریر درآورد؛ از آن جمله می‌توان به رساله استفتائات و کتاب النّکاح و الطلاق، و تقریرات درس فقه و اصول آیت اللّه شیخ عبدالکریم حائری یزدی، تقریرات درس فقه آیت اللّه سید محمدتقی خوانساری و شرح و حاشیه بر عروة الوثقی اشاره کرد.

آشنایی با امام خمینی رحمه الله

آیت اللّه اراکی پس از سال‌ها تحصیل در حوزه علمیه اراک، به دنبال هجرت آیت اللّه حائری یزدی به قم، وارد حوزه علمیه این شهر شد و در درس ایشان شرکت کرد و در همین سال‌ها با امام خمینی رحمه الله آشنا شد. وی علاقه خاصی به امام خمینی رحمه الله داشت و هماره از فعالیت‌های سیاسی ایشان بر ضد رژیم پهلوی پشتیبانی می‌کرد. در سال ۱۳۴۱ به دنبال اعلامیه کوبنده امام خمینی رحمه الله علیه لایحه کاپیتولاسیون و قوانین غیراسلامی مصوّب مجلس شورای ملی، آیت اللّه اراکی نیز به پشتیبانی از ایشان اعلامیه‌ای صادر کرد و خواستار لغو مصوّبات مخالف اسلام شد. ایشان پس از دستگیری و تبعید امام خمینی رحمه الله در سال ۱۳۴۲ نیز، همواره از آن حضرت حمایت می‌کرد.
پس از دستگیری و تبعید امام خمینی، در سال ۱۳۴۲، آیه الله اراکی هماره از ایشان حمایت می‌‎کرد. عکاسی هما، عکسی از امام در خیابان ارم زده بود. حضرت آقا (آیه الله اراکی) که از فیضیّه بر می‌‎گشتند، وقتی نگاه‌شان به آن عکس افتاده بود، فرموده بودند: قسم می‌‎خورم که صاحب این عکس اگر در کربلا می‌‎بود، در رکاب امام حسین ـ علیه السلام ـ به شهادت می‌‎رسید.
وقتی به منزل می‌‎آمدند و ما اطلاعیه‎‌ها را برایشان می‌‎خواندیم، بسیار گریه می‌‎کردند و اشک شوق و نشاط از شنیدن این اطلاعیه‎‌ها، می‌‎ریختند...
آیه الله اراکی در پی دستگیری و تبعید امام به نجف،‌‌ همان سال به عراق و نجف رفت و در مدت اقامت تماماً می‌ه‌مان حضرت امام بود این در حالی بود که آقا از سوی رژیم تحت فشار قرار گرفته بود و از سوی دیگر جواب میهمانی افراد دیگر را رد کرده بود ایشان با افتخار میهمانی امام را پذیرفت و بدون ترس و اضطراب چند روزی را در آنجا اقامت کرد.
 

اولین ملاقات امام در کربلا
اولین ملاقات امام با ایشان در کربلا بود، در ابتدا که وارد حرم حضرت ابو الفضل ـ علیه السلام ـ شد حضرت امام در حال خروج از حرم بود حدود پانزده سال بود که همدیگر را ندیده بودند. آن دو یکدیگر را در آغوش گرفتند و آقای اراکی شروع به گریه کرد و سپس این جمله را فرمود: با آل علی هر که در افتاد ور افتاد. بعد دوباره شروع به گریه کرد... حجه الاسلام شهاب الدین اشراقی، داماد امام می‌‎گوید: امام به من گفتند: بغض گلویم را گرفته بود و نتوانستم پیش آقای اراکی بایستم...
آیه الله اراکی درباره آشنایی خود با امام خمینی می‌‎فرماید:
«حضرت آقای خمینی یک مدتی را در اراک بوده‎اند و در حوزه آنجا تحصیل می‌‎کردند و حتی منبر می‌‎رفته‎اند، من در آن مدت با ایشان آشنا شدیم و یکی از هم صحبتهای بنده بودند. گاهی اتفاق می‌‎افتاد از منزل تا میدان کهنه قم نزدیک شاهزاده حمزه این راه را به همراه هم طی می‌‎کردیم و ضمن صحبت‌ها و مباحثه‎‌ها بر می‌‎گشتیم و این مسأله بسیار اتفاق افتاد، با هم خیلی مأنوس بودیم.
آن اوایل که وارد قم شدم ایشان به من اظهار کرد شما یک درس تفسیر صافی برای من بگویید تفسیر صافی با اصول و فقه و اصطلاحات آن مناسبتی ندارد و لذا چون من با آن اصطلاحات مأنوس نبودم چند شب تدریس کردم اما دیگر نرفتم، ایشان هم اصراری نکردند...
ایشان مرد بسیار جلیلی است و شناختم او را به جلالت؛ بسیار مرد پاکی است، پاک، پاکی نفس دارد، پاکی ذاتی و درونی دارد و این بر همه خلق معلوم شده است.
ما در مدت پنجاه سال که با این شخص بزرگ آشنایی پیدا کرده‎ایم، جز تقوا و دیانت و سخاوت و شجاعت و شهامت و بزرگی نفس و بزرگی قلب و کثرت دیانت و جدّیت در علوم نقلی و عقلی و مقامات عالی و... در او نیافتیم. این مرد ـ قدّ مردانگی علم کرد و در مقابل کفر ایستادگی کرد و دست غیبی هم با او همراهی کرد، به طوری که محیّر العقول بود و هیچ خانه‎ای و هیچ زاویه‎ای از زوایای این مملکت باقی نماند مگر که گفته شد. مرگ بر شاه او جان در کف دست گذاشته است و در مقابل تبلیغ قران و دین حنیف اسلام جانبازی می‌‎کند. جان در کف گذاشته و حاضر به شهادت شده است. خداوند یک قوه غریبی در این مرد خلق فرموده که به هیچ احدی نداده. هم چنین جرأتی، چنین شجاعتی و دیدی به او داده است که به احدی نداده، او مانند جدش علی بن ابی طالب است. یک چنین کسی کمیاب است کم نظیر است و نظیر ندارد.

احیاکننده مراسم عبادی ـ سیاسی نماز جمعه

حضرت آیت اللّه اراکی، به حق احیاکننده مراسم عبادی ـ سیاسی نماز جمعه در حوزه علمیه قم بود. این مرد بزرگ پس از رحلت آیت اللّه خوانساری، بیش از سی سال نماز جمعه را در مسجد امام حسن عسگری اقامه کرد و روح و جان صد‌ها عالم و دانشمند متقی را با بیان شیرین خویش معطر ساخت. ایشان با استفاده از خطبه‌های نهج البلاغه، با کلامی شیوا، برق خداترسی را در دل شرکت کنندگان می‌انداخت و اشک از دیدگان آن‌ها جاری می‌ساخت.
آیت اللّه اراکی در خطبه‌های نمازجمعه خود با سوز و گداز خاصی خطاب به مردم و طلاب می‌فرمود: «ای مردم، گناه نکنید، معصیت خدا نکنید» و در هنگام ادای این عبارات بود که سیل اشک از چشمان پاک ایشان سرازیر می‌شد و در دل‌ها طوفانی ایجاد می‌کرد. مرجع بزرگ جهان تشیّع حضرت آیت اللّه العظمی اراکی (ره) حدود چهل سال در مدرسه فیضیه و حرم مطهر، نماز جماعت اقامه می‌کردند و دانشمندان و طلاب حوزه با شور و اشتیاق در نماز ایشان شرکت می‌کردند؛ به طوری که نماز جماعت ایشان مجمع و کانون علمای بزرگ و مجتهدان قم بود. کسانی که قبل از سال ۱۳۴۲ در نماز بسیار باصفا و سراسر معنویت مرحوم آیت اللّه العظمی اراکی در مدرسه فیضیه شرکت کرده‌اند، می‌گویند لحظاتی قبل از اذان می‌دیده‌اند که حضرت امام خمینی (ره) در نماز جماعت آقای اراکی حاضر می‌شدند و این نشان دهنده اوج احترام و علاقه و اطمینان امام به تقوا و ورع ایشان بود.

پشتیبانی آیت الله اراکی از رهبری

پس از رحلت امام خمینی، استکبار جهانی به امید مخالفت و یا بی‌اعتنایی مراجع تقلید به انتخاب آیت اللّه خامنه‌ای به رهبری انقلابْ به وسیله رادیو، تلویزیون و مطبوعات، به تضعیف رهبریِ نظام برخاستند. ولی حمایت مراجع تقلید، به ویژه آیت اللّه العظمی اراکی که خود از مراجع بزرگ تقلید بود، امید دشمنان انقلاب اسلامی را به یأس و ناامیدی مبدّل ساخت. این مرد بزرگ در بخشی از پیام خود به مناسبت رهبریِ مقام معظم رهبری نوشت: «انتخاب شایسته جناب عالی به رهبری جمهوری اسلامی ایران، مایه دل گرمی و امیدواری ملت قهرمان ایران است. شکی نیست که در موقعیت حساس کنونی، حفظ نظام جمهوری اسلامی که از اَهمّ واجبات شرعی است، متوقف به این امر مهم می‌باشد. اینک اینجانب با اِبتهال و تضرع به درگاه ربوبی، و با استغاثه به ناحیه مقدسه حضرت ولی عصر ـ عجل اللّه تعالی فرجه الشریف ـ دوام تأییدات و توفیقات آن جناب را در انجام این مسؤولیت بسیار سنگین خواستارم».

برخی از ویژگی‌های شخصیتی آیت الله اراکی
انصاف در بحث

به طور مکرر دیده می‌شد که آیت اللّه اراکی از آنچه گفته بود و بر آن اصرار داشت، با کمال راحتی بر می‌گشت و می‌فرمود: «حق با فلان آقاست». تنها کسی که به دنبال علم و معرفت است و وجودی آکنده از اخلاص و معنویت دارد، می‌تواند این گونه باشد. ایشان در هنگام نقل مطالب علمی و نظرات دیگران، برای احترام صاحب آن نظریه، اسم او را با آداب و القاب ذکر می‌کرد.

بی‌اعتنایی به دنیا

از مشخصات روحی و اخلاقی آیت اللّه اراکی، بی‌اعتنایی به زرق و برقِ دنیا و امور مادّی بود. مرحوم آیت اللّه سید محمد تقی خوانساری درباره ایشان گفته بودند: «کوه طلا و خاکس‌تر در نظرش یک سان... [و] شش دانگ حواسش، در امر تحصیل و مطالعه و بحث است.»

آیت اللّه اراکی، یک قرن چشم دل و جان خود را بر جلوه‌های رنگارنگ دنیا بست تا فارغ از هر امر دیگری، دل بر آستان حضرت دوست نهد.

تدبّر در قرآن

آیت اللّه اراکی در سنین بالا و با کهولت و ضعف، مطالعه و تدبّر و اندیشه در قرآن را ادامه داد.

ایشان انس بسیاری با قرآن داشت و از آن نکات و دقایق بسیاری استنباط می‌کرد. او بسیاری از قرآن را حفظ بود و در هر ماه، به جز ماه رمضان که سه بار قرآن را ختم می‌کرد، یک بار کل قرآن را قرائت می‌فرمود.

اُنس با شب

خلوت با دوست و حضرت حق، اشک و آه عاشقانه در نیمه‌های شب، طاعات و عبادات بسیار، مداومت بر نمازهای مستحبی و خواندن دعای کمیل در قنوت که هر کس را یارای آن نیست، از صفات روحانی آیت اللّه اراکی بود. مناجات در نیمه‌های شب ایشانْ سال‌ها حتی در شب‌های کوتاه تابستانی نیز ادامه داشت. آیت اللّه اراکی انسی مخصوص با شب و خلوت آنْ و حضور دوست و جدایی از هر چه غیر اوست، داشت.

آیت اللّه اراکی در کلام آیت اللّه جوادی آملی

آیت اللّه اراکی با زندگی زاهدانه و سلوک عاری از تقیّد و تکلّفی که داشت، همواره مورد توجه بزرگان بود و آن‌ها همواره به زهد و تقوا و مراتب علمی و عملی ایشان اشاره کرده، در گفتار و نوشتارْ بر این مهم تأکید می‌ورزیدند.

آیت اللّه جوادی آملی در این باره می‌فرماید: «کامل‌ترین نماز که در صفوفش علما، فضلا و طلاب حضور داشتند، نماز آیت اللّه اراکی بود. این بزرگْ مرجع جهان تشیع، یک قرن را به عنوان عبد مُمتحَن الهی امتحان داد».

آیت الله اراکی در کلام آیة الله مصباح یزدی
«ایشان بسیار ساده زندگی می‌کردند، موارد زیادی پیش آمده بود که وجوهی به ایشان تقدیم کرده بودند و ایشان از گرفتنش اجتناب داشتند و به اندازه‌ای که حداقل نیاز زندگیشان را تأمین کند، آن هم تحت عناوین خاصی استفاده می‌کردند و یک زندگی توأم با قناعت و زهد و سادگی داشتند و عمری را به نزاهت از آلودگی به دنیا و هوسهای مادی و دنیوی سپری کردند و همچنین در تهذیب اخلاق و مبارزه با هوای نفس زبانزد عام و خاص بودند و کسی که با ایشان کمترین معاشرتی داشت متوجه می‌شد که ایشان موفق شده‌اند بر هوای نفس غالب شوند و نفس خودشان را مهار کنند و آرزوهای دنیوی را دنبال نکنند البته این‌ها گفتنش آسان است ولی کسی که بخواهد عمر یکصد و سه ساله را با نزاهت، پاکی، پاکدامنی و وارستگی زندگی کند که دامنش به حب دنیا و پیروی از هوای نفس و حب ریاست آلوده نشود بسیار کار بزرگی است و خدای متعال به ایشان این توفیق را ارزانی داشت.
از دیگر برجستگیهای شخصیت ایشان این بود که در عمل به وظایف شرعی اعم از وظایف فردی و وظایف خانوادگی و وظایف اجتماعی به هیچ وجه غفلت نمی‌کردند. در وظایف فردی و عبادیشان از انواع عبادات و نوافل و مستحبات و رعایت آداب شرعی فروگذار نمی‌کردند و در وظایف خانوادگی و رعایت حقوق همسر و فرزندان و همسایگانشان بسیار کوشا بودند و همینطور آنچه مهم‌تر است اهتمام ایشان به مسائل اجتماعی و سیاسی است با اینکه از همه علمای هم دوره خودشان مسن‌تر بودند و سوابق تحصیلی و علمی ایشان بیشتر بود ولی آنجا که مصلحت جامعه اسلامی و مصلحت سیاسی اسلامی اقتضا می‌کرد در برابر حضرت امام مثل یک فرد عادی رفتار می‌کرد.
آنچنان در مقابل حضرت امام خضوع داشتند، احترام می‌کردند، دعا می‌کردند که انگار نه انگار که خودشان از مراجع بزرگ هستند»

رحلت شیخ الفقهاء؛ آیت الله اراکی
شامگاه سه شنبه ۸ آذرماه ۱۳۷۳ برابر با ۲۵ جمادی الاخر ۱۴۱۵ هـ. ق آیت الله العظمی اراکی، کهنسال‌ترین فقیه و مرجع عالیقدر شیعه و استاد پیر حوزه علمیه قم درگذشت و پس از یک قرن زندگی همراه با علم و عمل، طهارت و نزاهت، عرفان و معنویت، به ملکوت اعلی پیوست و پس از مراسم تشییع پرشکوه و کم نظیری در تهران و قم، بعدازظهر روز پنجشنبه ۱۰ آذر ۷۳ در رواق بالاسر در حرم مطهر حضرت معصومه (ع) در قم به خاک سپرده شد.

پیام تسلیت رهبر انقلاب

رهبر انقلاب آیت اللّه خامنه‌ای، در بخشی از پیام تسلیت خود در فقدان آیت اللّه العظمی اراکی نوشتند: «این عبد مُمتحَن و عالمِ زاهد و پارسا و این ذخیره گران بهای الهی در روزگار ما و این بقیه سلف صالح و یادگار اساطین علم و عمل و تقوا، از جمله برگزیدگان بود که عمر طولانی و پربرکتش را بی‌کمترین خدشه و شائبه‌ای، در طهارت و نزاهت و قداست و معنویت به سرآورد، راه خدا را با گامی استوار و اراده‌ای خلل ناپذیر طی کرد و یک قرن دل و جانِ منوّر و پاکیزه خود را، در برابر جلوه‌های رنگارنگ دنیای فانی تسلیم ناپذیر و تسخیرناپذیر نگاه داشت».

پی نوشت‌ها: 
روزنامه رسالت، شماره ۲۵۷۹ (یکشنبه ۱۳ آذر ۱۳۷۳)، ص. ۴
روزنامه رسالت، شماره ۲۵۷۸ (پنج شنبه ۱۰ آذر ۱۳۷۳)، ص. ۴
مجله پیام حوزه، شماره ۳، فخر الشریعه

پایان پیام/