خبرگزاری شبستان: ابن خلدون را به راستی پدر علم جامعه شناسی دانسته اند. وی با دقت بی نظیری تاریخ را به شیوه علمی تحلیل کرده است. موضوع مقاله حاضر دیدگاه های وی درباره مسجد است که از بحث معماری و نسبت آن با سیاست آغاز شده و تحلیل وی از بناهای عظیم، نظیر مساجد جامع را ارایه می کند، آنگاه به بحث مسجد و مساجد عظیم در عالم اسلامی به ویژه مسجدالحرام، مسجدالنبی و مسجدالاقصی پرداخته است. در ادامه تحلیل وی از بناهای عربی مطرح شده است و در پایان با طرح موضوعات مختلف پیش تازی تمدن اسلامی را شرح داده است.
قسمت هایی از مباحث «ابن خلدون» را از کتاب ارزشمند «مقدمه» از باب چهارم نقل می کنیم:
نسبت معماری و نیرومندی دولت ها
از این رو که آثار و بناها در پرتو نیرویی ایجاد می شود که دولت، آغاز پایه گذاری داشته و هر یادگار و اثری که به جای می ماند به نسبت آن نیرو است از آن جمله بناها و معابد عظیم هر دولتی به نسبت نیروی آن در آغاز و اساس تشکیل سنجیده می شود، زیرا اینگونه یادگارها جز در پرتو فزونی کارگران و گردآمدن نیروهای فراوان و هم دستی جماعت های بزرگ از راه تعاون و همکاری پایان نمی یابد. چنان که هرگاه دولتی عظیم و پهناور باشد و در ممالک و رعایای بسیار نفوذ یابد، دارای کارگران بی شمار و بی حد و حصر خواهد بود و چنین نیروی عظیم، هرگاه از کرانه ها و اقطار دولت برانگیخته شوند و دست به کار شوند، خواهند توانست به بنیان نهادت بزرگ ترین معابد دست یازد و آن را به پایان برساند.
آیا کاخ های قوم عاد و ثمود و آنچه را قرآن درباره آن حکایت کرده نمی بینی؟ و هم باید ایوان کسری را به چشم دید و میزان توانایی نیرومندی را که ایرانیان در آن به کار برده اند، دریافت.
چنان که رشید(هارون الرشید) آهنگ انهدام و ویرانی آن کرد، پس شاق آمد بر او و بدان شروع کرد ولی از آن عاجز آمد و داستان مشورت وی با «یحیی بن خالد» در این باره معروف است پس باید دید چگونه یک دولت بر بنیان نهادن بنایی قدرت می یابد که دولت دیگر از ویران ساختن آن عاجز می گردد. با دوری و مسافتی که میان ویران ساختن پی برد نیز بلاط الولید(مسجدی است) در دمشق و مسجد جامع امویان در قرطبه و پلی که بر روی رودخانه آن شهر نهاده اند، پایدار است.
همچنین بنای کمانه ها با طاق ها برای بردن آب به کانال در کاریزی که بر آن سوار است هنوز باقی است و آثار شرشال در مغرب و اهرام مصر و بسیاری از آثار و یادگارهای مشابه آنها را که به چشم می بینیم باید به دقت بررسی کنیم، همه اینها نشان می دهد که چگونه دولت ها از لحاظ نیرومندی و ناتوانی با یکدیگر تفاوت داشته اند.
نسبت بناهای عظیم و قدرت سیاسی
درباره یادگارهای دولت ها از قبیل ساختمان ها و جز آنها یاد کردیم که اینگونه یادگارها به نسبت بزرگی و کوچکی بنیان نهاده می شود. از این رو که پایه گذاری و استوار ساختن شهرها در پرتو همکاری و همدستی گروه های عظیم کارگران ایجاد می شود و بنابراین هرگاه دولتی بزرگ باشد و بر نواحی پهناور و کشورهای گوناگون فرمان روایی کند، کارگران را از سرزمین های مختلف به کار بر می انگیزد و همدستی آنان نیروی عظیمی را برای بنیان نهادن تشکیل می دهد و چه بسا برای اینگونه بناها بیشتر عملیات را به وسیله چرخی (ماشین) انجام می دهند که نیروها و قدرت ها را در حمل بارهای سنگین بنا دوبرابر می کند به حدی که توانایی بشریت از آنها عاجز است، مانند جراثقال و دیگر چرخ ها.
اغلب بسیاری از مردم هنگامی که یادگارهای گذشتگان و ساختمان های عظیم آنان را می بینند، مانند ایوان کسری و اهرام مصر و طاق های معلق شرشال در مغرب گمان می کنند که این بناها را به نیرو و قدرت خودشان خواه به طور پراکنده یا دسته جمعی ساخته اند و آن وقت خیال می کنند اینگونه کَسان اندام ها و بدن هایی داشته اند که از لحاظ طول و عرض متناسب با این بناها بوده است، تا میان عظمت و شکوه و بلندی آن بناها و سازندگان آنها تناسبی برقرار کنند و از اهمیت چرخ ها(ماشین ها) و جراثقال و آنچه صناعت هندسی در بنیان نهادن اینگونه بناهای بزرگ اقتضا کرده است غفلت کرده اند و بسیاری از کسانی که در ممالک مختلف رفت و آمد می کنند.
کیفیت بنیان نهادن اینگونه ساختمان ها و چاره جویی ها و تدابیری را که در نقل دادن اجسام به کار می برد در دولت های غیرعربی که بدین امور توجه مبذول می دارند به چشم دیده اند و مشاهده عیان آن ها گواه بر گفته ما در این باره است.
عامه مردم بیشتر یادگارهای گذشتگان را که هم اکنون بر جای است به قوم عاد منسوب می کنند و به همین سبب آنها را عادی می نامند، زیرا چنین توهم می کنند که ساختمان ها و بناهای قوم عاد به علت بزرگی بدن های آن قوم و زورمندی آنان به میزان چندین برابر و زور مردم این عصر بوده است، در صورتی که حقیقت چنین نیست، چه ما آثار و یادگارهای بسیاری از اقوام می یابیم که به اندازه اجسام ایشان آگاهی داریم و آن یادگارها هم به همان بزرگی یادگارهای قوم عاد یا بزرگ تر از آنهاست مانند ایوان کسری و ساختمان عبیدیان شیعه در افریقیه و صنهاجیان که یادگار ایشان در صومعه قلعه ابن حماد آشکار است و همچنین بنای اغلبیان در مسجد جامع قیروان و بنای موحدان در رباط الفتح و بنای سلطان ابوسعید که از چهل سال پیش در منصوره مقابل تلسمان ساخته شده است و همچنین پل هایی که اهلی کارتاژ به وسیله آنها آب از مجرایی که بر آن ها است به شهر خود برده اند و هم اکنون نیز نمودار است.
دیگر بناها و معابدی که به اخبار سازندگان آنها خواه درازمنه نزدیک یا دور، آگاهی یافته ایم و به طور قطع دریافته ایم که بنیان گذاران ابنیه مزبور از لحاظ مقادیر اجسام(تنومندی اجسام) در مرحله افراط نبوده اند، بلکه این پندار ساخته افسانه سازانی است که به اخبار قوم عاد و ثمود و عمالقه شیفته هستند و ما خانه های قوم ثمود را در سنگ های تراشیده در این عصر نیز می یابیم و در حدیث صحیح ثابت شده است که آنها مساکن ایشان بوده است و کاروان ها حجازی بیشتر سال ها از برابر آنها می گذرند و مشاهده می کنند که از لحاظ جو، مساحت، سقف و دیگر خصوصیات با خانه های معمولی تفاوتی ندارند، بلکه افسانه سازان در این باره مبالغه می کنند و حتی می پندارند که عوج بن عناق از نسل عمالقه ماهی تازه را از دریا می گرفت و آن را در برابر خورشید بریان می کرد و یا این پندار گمان می کنند که هرچه به خورشید نزدیک شوند گرم تر است و نمی دانند گرمایی که در نزد ما از خورشید یافت می شود، عبارت از نور است که به علت انعکاس شعاع آن در برابر سطح زمین هوا گرم می شود، ولی خورشید به ذاته نه گرم است و نه سرد است، بلکه عبارت از ستاره تابانی است که مزاج و ترکیبی ندارند. آثار دولت بر نسبت نیروی آن و در ریشه اصل آن است ، سخن راندیم و خدا آنچه بخواهد می آفریند.
پی نوشت/
برگرفته از کتاب مسجد در تمدن اسلامی
ادامه دارد...
نظر شما