خبرگزاری شبستان- خراسان جنوبی؛ کویر تفتیده خراسان جنوبی از موهبت‌های بسیاری برخوردار است و گرچه این استان مانند سایر استانها از جنگل، فضای سبز انبوه و مراتع متراکم بهره‌مند نیست اما این خطه باغ‌هایی زیبا دارد که چشم هر بیننده ای را به خود خیره می کند و گنجینه ای گرانبها در دل کویر به شمار می‌رود.
باغ های زیبایی که هنر خالق یکتا و هنر معماران خراسان جنوبی با هم در آن تلفیق شده و برخی از آنها نظیر باغ اکبریه شهرت جهانی پیدا کرده و همه سلایق از دوستداران طبیعت تا دوستداران تاریخ و فرهنگ و معماری را به خود جذب می‌کند.
باغها و عمارت هاي اكبريه، رحيم آباد، معصوميه، اميرآباد، علي آباد، شوكت آباد و ارگ كلاه فرنگي در بيرجند، باغ گلشن در طبس و قلعه باغ در مود سربيشه نمونه اي دیگر از باغ‌های تاریخی خراسان جنوبی است که در نوروز پذیرای گردشگران و مسافران است.
باغ اکبریه با شهرتی جهانی
باغ و عمارت اکبریه درانتهای خیابان معلم شهر بیرجند و درون بافت سنتی وتاریخی روستای اكبریه قرار گرفته است و یكی از شاخص ترین و بزرگترین بناهای تاریخی با ارزشهای والای معماری هنری و تاریخی جنوب خراسان به حساب می آید.
این مجموعه با کاربردی مسکونی حکومتی طراحی و ساخته شده است. باغ و بناهای وابسته به آن در زميني به مساحت 5.3 هکتار واقع شده و کوشک آن در دو طبقه مجزا، مربوط به دوره‌های زندیه تا اوایل دوره پهلوی است و زیر بنای آن حدود 2 هزار متر مربع می‌باشد.
این مجموعه دارای اجزایی نظیر حصار، سر در ورودی، عمارت اصلی، فضاهای خدماتی، باغ و قنات است. عمارت اصلی در بخش مرکزی قرار گرفته و نسبت به دیگر بخش‌ها از تقارن و تناسب جالب توجه و ویژه‌ای برخوردار است.
ساختمان مزبور دو طبقه است و شاخص‌ترین بخش‌های آن تالار آیینه خانه، اتاق مرکزی و گنبد کلاه فرهنگی به شمار می‌آید. بخش غربی عمارت نیز در دو طبقه و شامل اتاقها و راهروهای ارتباطی بوده و در دوره پهلوی ساخته شده است.
باغ اکبریه با توجه به نظام هندسی موجود در کرت بندی، انطباق آکس ورودی بر محور تقارن کوشک و بنای سر در ورودی دارای هندسه‌ای خاص و نظام‌مند و نشانگر یک نمونه برجسته باغ ایرانی است.
گونه‌های گیاهی سازنده باغ از تنوع مطلوبی برخوردار است و وجود انبوهی از درختان غیرمثمر همچون کاج با قدمتی بیش از 100 سال و تنوعی از درختان سرو در کنار درختان مثمر نظیر پسته و انار، همچنین درختچه‌های مانند رز، گل محمدی و بوته‌ها و گل‌های فصلیی نتیجه این امر است.
نظام آبیاری، بهره‌مندی از هوای آزاد، نور و خاک در طراحی این مجموعه مانند دیگر باغ‌های ایرانی روشمند و دارای برنامه ریزی است.مجموعه باغ و عمارت اکبریه به جهت راه‌اندازی موزه، وقف استان قدس رضوی گردیده است و هم اکنون نیز موزه‌های حیات وحش، باستان‌شناسی و مردم شناسی بیرجند در این باغ مستقر است.
باغ‌عمارت اکبریه در سال ۱۳۷۸ در فهرست آثار ملی ایران قرار گرفته و در سال ۲۰۱۱ میلادی به عنوان میراث جهانی یونسکو به ثبت رسید و به عنوان جوان ترین باغ ایرانی که به ثبت جهانی رسیده شناخته می شود. باغی که ساخت و سازهایش از دوران پدربزرگ علم، حشمت الممالک شروع شد، در عهد شوکت الملک پدر ادامه پیدا کرد و در عهد اسدالله علم، نخست وزیر ایران از سال ۴۱ تا ۴۲ به پایان رسید.
باغ رحیم آباد؛ میراثی سرسبز در دل شهری کویری
مجموعه باغ و عمارت رحيم آباد در شهر بيرجند و در روستايي با همين نام واقع شده است و و از بناهاي دوره قاجار به شمار مي رود.
باغ رحیم‌آباد دارای دو در ورودی است که فضای دسترسی به داخل از همین دو در میسر می‌باشد. اين مجموعه تاریخی شامل بخشهاي متعددي از جمله عمارت اصلي با راهروها و اتاقهاي متعدد، حوض خانه، عمارت كلاه فرنگي، حصار، برجهای نگهبانی، اصطبل و فضاهای خدماتی است.
در سه گوشه حصار گلین باغ بقایای برج‌ها مشهود است و تنها برج شمال شرقی بنا با یاخت عمارت به کلی از میان رفته است. محور اصلی باغ در حد فاصل دو عمارت و در خط تقارن طولی آن است و این محور با دو حوض، یک استخر و درختانی در دو سوی مسیر از سایر نقاط متمایز شده که خود جلوه‌ای است از الگوی باغ ایرانی.
عمارت اصلی در شمال باغ و در دو زبقه ساخته شده و طبقه همکف آن با تعدادی اتاق و راهرو به عنوان فضاهای خدماتی و انبار استفاده می‌شده و هیچگونه تزیینی ندارد.
در طبقه اول بنا تالار آینه با تزیینات گچبری شامل نقش سردیس حیوانات، گل و گیاه و اسلیمی‌های مختلف دیده می‌شود. با توجه به وجود تالار آیینه و همچنین اتاق بزرگ دیگری در سمت شرقی ساختمان که دارای تزئینات گچی برجسته‌ای است می‌توان دریافت که این بخش مخصوص پذیرایی از میهمانان و محلی برای زندگی حاکم و خانواده‌اش بوده است.
حوضخانه و بناهای وابسته به آن در شرق و یک حمام و تعدادی اتاق که به عنوان سکونت و انبار استفاده می‌شده است در ضلع جنوبی باغ قرار دارد این مجموعه گنجینه‌ای ارزشمند از تزئینات وابسته به معماری را در خود جای داده است.
باغ و عمارت بهلگرد؛ اصیل‌ترین باغ ایرانی در شهرستان بیرجند
باغ بهلگرد در فاصله 30 کیلومتری شمال شرقی بیرجند در امتداد جاده بیرجند - زاهدان و در روستای بهلگرد واقع شده است، مجموعه باغ و عمارت بهلگرد دارای بخش‌های متعددی همچون ورودی، هشتی، حیاط اندرونی، محل سکونت خدمه، حیاط بیرونی و اصطبل است.
ورودی باغ دارای سردری ساده با درب چوبی دو تکه است که با گل میخهای کروی تزئین شده است. طاق نماهای کم عرض و کم عمق فضای هشتی را تشکیل می‌دهد که بعد از ورودی قرار گرفته است.محوطه اندرونی در امتداد هشتی واقع شده و فضای نسبتاً وسیعی را به خود اختصاص داده است. در میان این محوطه استخری به شکل چهار ضلعی به چشم می‌خورد و عمارت اندرونی باغ در ضلع جنوبی در دو طبقه ساخته شده است.
حیاط بیرونی که به محوطه اصلی باغ راه دارد شامل عمارتی با معماری ساده و زیبا می‌باشد. باغ بهلگرد با بهره‌گیری از شیب زمین و در جهت جنوب به شمال طراحی و ساخته شده است. برخورداری از اندرونی بیرونی و تنوع پوشش گیاهی از شاخصه‌های مهم آن است. این باغ و عمارت به عنوان تفرجگاه ییلاقی حاکم محلی، در دوره قاجار بنا شده است و با شماره 2367 در فهرست آثار ملی ثبت شده است.
باغ معصومیه
مجموعه معصومیه در نزدیکی غرب بیرجند قرار دارد و در دوره پهلوی احداث شده است. عمارت معصومیه که در مقابل استخری هشت ضلعی واقع شده، دارای پلان چند ضلعی بوده و همچون نگینی در میان باغ معصومیه می‌درخشد.
ورودی اصلی باغ در ضلع شرقی قرار گرفته که هم اکنون مورد استفاده نیست. در این عمارت همچون سایر بناهای تاریخی تمام فضاها و اتاقهای آن به یکدیگر راه دارند. به صورتی که امکان ورد به داخل ساختمان از هر سوی عمارت میسر می‌باشد. قوس‌های بکار رفته در بنا از نوع هلالی بوده و نمای بیرونی آن با هره چینی آجری مزین شده است. در فضای زیرین این ساختمان زیرزمین بنا وجود دارد.
این عمارت از جبهه شرقی به استخری مشرف است که جلوه زیبای به آن داده است. پلان بنا در ضلع شرقی به حالت مدور درآمده و در جلوی آن بالکنی به چشم می‌خورد. در این مجموعه علاوه بر باغ اصلی دو باغ دیگر نیز وجود دارد که در یکی از آنها عمارتی ساده خودنمایی می‌کند و دیگری فاقد عمارت است. گونه گیاهی غالب در این باغ درخت کاج بوده و درختان میوه‌ای همچون زردآلو، زرشک و عناب نیز در آن وجود دارد.
باغ گلشن طبس؛ گوشه‌ای از بهشت در کویر
طبس شهری است که گل و گیاهان یکی از عناصر شکل دهنده آن محسوب می‌شود. در باغها، باغچه‌ها، کنار جویبارهای خیابان‌ها، باغچه‌های وسط میدانها و خیابان‌ها انواع گل و گیاهان به فراوانی کاشت می‌شود.
اغلب گل و گیاهانی که در طبس می‌رویند ارانی هستند و باغها و باغچه‌های طبس هنوز رنگ و بوی باغ‌های ایرانی را دارند. اما در طبسی که شاید نامش یادآور کویری بی‌انتها باشد، باغی وجود دارد که یکی از باغ‌های نادر ایرانی، بسیار زیبا و تاریخی است که آب دائمی در آن وجود دارد.
این باغ باشکوه که باغ گلشن نام دارد باغی تاریخی متعلق به دوره افشاریه- زندیه است که توسط میرحسن خان، سومین حاکم طبس، از سلسله خوانینی که به واسطه نادرشاه به حکومت طبس منصوب شدند، ایجاد گردیده است.
گونه‌های مختلف گیاهان سازگار با اقلیم‌های متفاوت آب و هوایی و هزاران درخت میوه، در آن طبیعتی بی‌نظیر را آفریده است به طوري که جهانگرداني چون سون هدين سوئدي و اندره گدار فرانسوي که از طبس ديدن کرده اند از اين باغ زيبا و درختان تنومند و سايه خنک نخل‌ها و نغمه زيباي آب روان جوي‌ها و فواره‌هاي متعدد که آب را مانند تحفه اي به آسمان مي فرستد سخن رانده اند.
طراحي ابن باغ بر اساس نمونه چهار باغ و برگرفته از آيات قرآني بهشت است که دو نهر آب روان و دائمي همديگر را قطع مي کنند. يک نکته منحصر به فرد دیگر در باغ گلشن که تنها در تاج محل هند مانند آن تکرار شده، این است که باغ به به صورت مربع است خطوط اصلی باغ شامل دو خیابان است که یکی در محور ورودی و دیگری عمود بر آن قرار دارد و سطح باغ را به چهار مربع بزرگ تقسیم می‌کند.
از ديگر جاذبه هاي اين باغ مي‌توان به مسيرهاي پله پله اي با فواره هاي آب استخربزرگ ميان باغ اشاره کرد. در ورودي اصلي باغ، عمارتي تاريخي به عنوان سردرب وجود داشته که يکي از بناهاي شاخص شهر و از منظر گاه‌هاي مهم شهر بوده و منظر باغ و شهر از ايوان آن ديده مي شده است که در زلزله سال 57 طبس ويران شد و مجددا ساختماني با همان طرح و نقشه بنا گرديد.
باغ گلشن طبس در 20 دی 1355 با شمارهٔ ثبت 1310 به عنوان یکی از آثار ملی ایران به ثبت رسیده است.
قلعه باغ مود در انتظار قدم‌های سبز مسافران و گردشگران نوروزی
قلعه باغ مود در فاصله 30 کیلومتری بیرجند و در شهر مود واقع شده است. حصار این باغ دارای 20 برج مدور با فواصل مشخص از یکدیگر است. علاوه بر این برج‌ها یک خندق به عرض 10 متر دور تا دور حصار حفر شده که دفاع از قلعه را آسانتر می‌کرده است.
در داخل قلعه بقایای از یک بنای قدیمی که عمارتي تشريفاتي بوده بر جاي مانده که شامل چند ايوان، بقایای یک هشتي، راهرو و اتاقها است. بر روي ديوارها و طاقنماهاي ايوان عمارت تزئينات بسيار هنرمندانه نقاشي روي گچ با نقوش اسليمي و گل و بوته و نقش پرندگان ديده مي‌شود.
همچنين اين عمارت داراي طاقنماهاي تزييني و تزئينات رسمي بندي مي باشد قدمت اين بنا حداقل به دوره زنديه بر مي گردد تداعی کننده ویژگی‌های معماری اواخر دوره قاجار و اوايل پهلوي است. در بنای عمارت تزئیناتی شامل قرنیزهای گچی که البته به عنوان سرستون نیز محسوب می‌شود به چشم می‌خورد.
نقشه بنا به گونه‌ای طراحی شده که با تعبیه درهای متعدد، دستیابی به فضاهای گوناگون به راحتی صورت می‌گیرد. در مقابل عمارت استخري در وسط خيابان اصلی باغ واقع شده است. باغ دارای دو خیابان اصلی است که عمارت مرکزی در مرکز تقاطع این دو خیابان قرار دارد. درختان باغ عمدتاً شامل کاج و سپیدار و درختان مثمری چون زردآلو و زرشک است.
ارگ بهارستان؛ یادمان دوران زندیه در خراسان جنوبی
احداث ارگ بهارستان بيرجند به زمان امير علم خان فرزند امیر علم خان اول بر مي گردد و از وقايع مهم تاريخي آن مي توان به پناهنده شدن لطفعلي خان زند و همراهانش به ارگ اشاره کرد.
ساختمان اصلي ارگ به صورت هشت ضلعي است که طبقه اول شامل حجره ها و اتاق‌هايي مجزا و مخصوص سربازان و ماموران دولتي بوده و طبقه دوم شامل دالان مرکزي مدوري است با راهروهايي که از آن منشعب شده است. در این محل محلهای مخصوص برافراشتن مشعل‌ها و همچنین تیرکش‌های جهت دیده‌بانی، مشرف بر تمام قسمتهای ارگ مشاهده می‌شود.
اصلي ترين بخش کوشک اختصاص به فضاي شاه نشين دارد که با تزئينات گچبري و آئينه کاري مزين شده است. اتاق شاه نشين علاوه بر فرم خاص معماري خود، مشرف بر کشتزارها و عنابستان‌هاي مجاور و باغ بهارستان بوده است.
برج اصلی بنا با با آجرکاری به شیوه رگچین و از نوع طرح لوزی و به صورت نقش برجسته مزین شده است. این شیوه آجرکاری از ویژگی‌های دوره زندیه است.
ارگ کلاه فرهنگی؛ عروس زیبای کویر
ارگ کلاه فرنگي به عنوان دارالحکومه محل حکمراني امير معصوم خان بوده که در اواخر دوره زنديه احداث شده است. بناي اين ارگ زيبا به طور کلي از نظر فرم معماري با ساير بناهاي شهري متفاوت است.
این ساختمان در 6 اشکوب بنا شده، دو اشکوب آن فضا دار و بقیه طبقات جهت تکمیل فرم نمای بیرونی بر روی گنبد حوضخانه ساخته شده است. بخش همکف آن از یک پلان مربع شکل که اتاقهای متعدد آن را احاطه کرده تشکیل شده است.
در همین طبقه 4 هشتی به شکل قرینه به چشم می‌خورد، که اصلی‌ترین بخش ساختمان یعنی حوضخانه نیز در آن واقع شده است. حوضخانه دارای پلان هشت ضلعی است که طاقنما و سکوهای آن را احاطه کرده، یک حوض در وسط و کنبد با تزئینات مقرنس، رسمی‌بندی و کاربندیهای زیبا به شکوه آن افزوده است.
طبقه دوم شامل یک هشت ضلعی است که چند اتاق را در خود جای داده و بخش‌های فوقانی فقط جنبه سمبلیک و زیبایی داشته با پنجره‌های کوچک و کم عرض که جهت تامین نور حوضخانه تعبیه شده و به کلاه فرنگی موسوم است.
بخش محوطه و باغ مجموعه بر اساس اسناد قديمي آن به شکل چهارباغ بوده که به دليل تغييراتي که در آن ايجاد شده شکل اصلي آن از دست رفته است.
مجموعه تاريخي باغ و عمارت شوکت آباد
مجموعه تاريخي باغ و عمارت شوکت آباد در فاصله ۵ کيلومتري جنوب شرقی شهر بيرجند در روستای شوکت‌آباد واقع شده است و شامل حصار، برجهای دیده‌بانی، سر در ورودی، عمارت اصلی، حوضخانه، عمارت نارنجستان، باغ، اصطبل و فضاهای خدماتی است.
در مجموع بناهای باغ شوکت‌آباد بصورت متراکم بوده و در جبهه جنوبی اکثراً اتاقهای منفرد و دارای کاربردی خدماتی جهت ساکنان باغ بوده و عمارت اصلی جبهه جنوبی مخصوص حاکم و خانواده او بوده است.
عمارت نارنجستان يکي از فضاهاي مهم اين باغ محسوب شده و در پشت عمارت اصلی واقع شده است این بنا اندرونی باغ محسوب می‌‌آمده که زندگی خصوصی حاکم و خانواده او در این بخش جریان داشته است.
درختان ميوه متنوع موجود در اين باغ شامل انار، سیب، انگور و گلابی بوده و درختان تزئيني چنار، سرو، سپیدار و کاج فضاي دلنشيني را به باغ بخشيده است. تاریخ احداث باغ و عمارت شوکت‌آباد به دوران قاجاریه باز می‌گردد.
باغ منظريه تلفيقي از معماري ايراني و اروپايي
مزرعه و زميني که عمارت منظريه درآن ساخته شده، در سال 1317 شمسي ار سوي محمد ابراهيم شوکت الملک، حاکم قاينات، به کنکل پريدوکس، کنسول دولت انگليس، مقیم قاینات و سیستان واگذار شده است.
کل مجموعه باغ در چهار جهت داراي رواقي با ستون‌هاي قطور مستطيل و مربع است. باغ داراي دو خيابان اصلي است و با توجه به شيب زياد زمين کرت‌هاي باغ به شکل پلکاني مي باشد.
با توجه به نحوه ساخت و طرح و نقشه مجموعه مي توان گفت که روح معماري اروپايي به همراه عناصر معماري ايراني در اين مجموعه بهم درآميخته است. تاريخ ساخت بنا به دوره پهلوي باز مي گردد.
پایان پیام/
گزارش: زهرا مهرور
نظر شما