بيمارى مهلكی که فلسفه اخلاقى حج را كمرنگ می کند

 

گروه قران و معارف خبرگزاری شبستان: مقولۀ حج به عنوان فريضۀ بزرگ اسلام و از جمله مهمترين شعائر دين و به عنوان ارزشمندترين اعمال براي قرب خداوند متعال مورد توجه مي باشد.

اين مراسم پرشكوه همچون عبادات ديگر داراى بركات و آثار فراوانى در فرد و نيز جامعه اسلامی‏است که اگر طبق برنامه صحيح انجام پذيرد و از آن بهره‏ بردارى درستى شود می‏تواند هر سال منشأ تحوّل تازه‏ اى در جوامع اسلامى گردد.

از اين رو لزوم تبيين مهمترين مولفه هاي مناسك ارزشمند حج با بهره گيري از آراء و انديشه هاي علما و دانشمندان بخصوص مراجع عظام می تواند به عنوان منشوري جامع در چيستي فريضۀ حج و ترسيم راهكارهاي بهره گيري از بركات اين عمل عبادي در ابعاد مختلف مورد نظر قرار گيرد .

 

بخش اول نظرات و دیدگاه های آیت الله ناصر مکارم شیرازی از مراجع عظام تقلید در رابطه با شاخصه های کلیدی حج، پیش از این و در همین رسانه منتشر شد . و اینک بخش دوم نظرات و توضیحات معظم له را در ادامه می خوانید.    

 

وجود ابعاد و زواياي مختلف فريضۀ حج امري انكار ناپذير است، واكاوي اين شاخصه ها با نگاه ژرف انديشانۀ عالمان مي تواند به عنوان چراغ راه كسب علم و معرفت و شناخت نسبت به زواياي مختلف اين عبادت مهم از قبيل مولّفه هاي عبادي، سياسي،اجتماعي و فرهنگي، اخلاقي و اقتصادي مورد توجه قرار گيرد. در بخش نخست موضوع مولفه های عبادی حج بیان و تشریح شد و اما سایر مولفه ها؛

 

شاخصه هاي اخلاقي فريضۀ حج

1. دگرگوني اخلاقي

مهم‏ترين فلسفه حج در بيان آيت الله مكارم شيرازي همان دگرگونى اخلاقى است كه در انسان‏ها به وجود مى‏آورد. مراسم «احرام» انسان را به‏ كلّى از تعيّنات مادّى و امتيازات ظاهرى و لباس‏هاى رنگارنگ و زر و زيور بيرون مى‏ بَرد و با تحريم لذايذ و پرداختن به خودسازى كه از وظايف مُحرم است، او را از جهان مادّه جدا كرده و در عالمى از نور و روحانيّت و صفا فرو مى‏ بَرد و آنان كه در حال عادى بار سنگين امتيازات موهوم و درجه ‏ها و مدال‏ ها را بر دوش خود احساس مى‏ كنند يك‏ مرتبه سبك بار و راحت و آسوده مى‏كند. زيرا حج‏ لباس غرور و خودبينى را از تن انسان بيرون مى‏آورد و درس تواضع و اخلاص و فروتنى را به او مى‏آموزد. [16]

 

2. مبارزه با نفس

معظم له در تشريح آثار بي بديل آموزه هاي اخلاقي مناسك حج براي زائران حرم امن الهي فرمودند: به يقين برنامه‏اى همچون حج‏ براى اين تنظيم شده كه انسان در پرتو آن با هواى نفس و وسوسه‏هاى شيطانى مبارزه كند و هرگاه اين مراسم، منظره جالبى داشته باشد اين مبارزه كم‏رنگ خواهد شد؛ ولى هنگامى كه با زحمت و مشقّت و در محيطى خشك و ساده برگزار گردد وسوسه‏هاى شياطين و هواى نفس، فعّال مى‏شود و اينجاست كه بازار مبارزه، داغ و بندگان باايمان، نيرومند و قوى مى‏شوند و آثار تربيتى حج‏ در آنها آشكار مى‏گردد. [17]

 

شاخصه هاي سياسي فريضۀ حج

1. وحدت امت اسلامي، راهبرد كليدي در فريضۀ حج

لزوم تقويت وحدت امت اسلامي امري انكار ناپذير است، لذا بهره گيري از اعمال عبادي سياسي حج در تحقق اين مسأله مي تواند آثار و بركات بي نظيري در اتّحاد امت اسلامي فراهم سازد.

از اين رو در انديشۀ آيت الله مكارم شيرازي مولّفه وحدت امت اسلامي به عنوان شاخصۀ راهبردي در فريضۀ حج مورد توجه قرار گرفته است، ایشان در فرازي فرمودند: روح عبادت توجّه به خدا و روح سياست توجّه به خلق خداست.

اين دو در حج چنان به هم آميخته‏اند كه تار و پود يك پارچه به حساب مى‏آيند، لذا حج عامل مؤثّرى براى وحدت صف‏هاى مسلمانان است.[18]

 

حج عامل مبارزه با تعصّبات ملّى و نژادپرستى و محدود شدن در حصار مرزهاى جغرافيايى است.[19]

در روايات اسلامى، حج به‏عنوان جهاد افراد ضعيف شمرده شده، جهادى كه حتّى پيرمردان و پيرزنان ناتوان با حضور در صحنه آن مى‏توانند شكوه و عظمت امّت اسلامى را منعكس سازند و با حلقه‏هاى تو در توى نمازگزاران گرد خانه خدا و سردادن آواى وحدت و تكبير، پشت دشمنان اسلام را بلرزانند.[20] از اين رو حج‏ باعث اتحاد صفوف مسلمانان و قوت و قدرت اسلام مى‏گردد.[21]

 

2.كنگرۀ سالانۀ حج ، بزرگترين حلقۀ اتصال امت اسلامي

این مرجع تقلید شیعیان با تشبيه موسم حج به كنگرۀ عظيم امت اسلامي و در تشريح كارآمدي بي بديل اين اجتماع عظيم و باشكوه می فرماید: آورنده اسلام با وضع قوانين سياسى و دعوت به تشكيل كنگره سالانه در سرزمين مكّه، بقا و ابديّت و مصونيّت آيين خود را تضمين نموده است و طبعاً اين كنگره اثراتى بالاتر از اثرات كنگره‏هاى سالانه احزاب سياسى و زنده جهان در بر خواهد داشت.[22]

 

منتها، سران سياسى، در اين اعصار به اهمّيّت چنين موضوعاتى توجّه پيدا كرده‏اند در حالى كه اسلام از چهارده قرن پيش طرح آن را ريخته و اثرات مطلوبى از آن گرفته است. متفكّران اسلام كه طبعاً در اجتماع مزبور شركت خواهند داشت، مى‏توانند آخرين تحوّلات اوضاع جهان اسلام را مورد بررسى قرار دهند و پس از گردآورى اطّلاعات دقيق و تبادل نظر، در بهبود وضع مسلمانان بكوشند و سرزمين اسلام را از عوامل ضدّ آزادى و استقلال پاك سازند و به پيشرفت همه جانبه مسلمانان جهان كمك كنند.[23]

 

چه اجتماعى سودمندتر از اين كه مى‏تواند بزرگترين حلقه اتّصال ميان مسلمانان جهان باشد و سران اسلام را از اوضاع يكديگر آگاه سازد.[24]

 

لذا كنگره سالانه حج همواره الهام‏بخش بسيارى از جنبش‏هاى آزادى خواهى و نهضت‏هاى عظيم براى گسستن زنجيرهاى ظلم و ستم و تعدّى بوده است و اين نكته با مراجعه به تاريخ اسلامى و انقلاب‏هاى فرزندان اسلام روشن مى‏شود؛ زيرا نطفه بسيارى از نهضت‏هاى اسلامى كه براى انداختن حكومت‏هاى جور و ستم صورت مى‏گرفت در ايّام حج بسته مى‏شد و اين سرزمين الهام‏بخش چنين آزادى‏هايى بود.[25]

بنابراين كنگره عظيم اسلامى «حج‏» پايه‏هاى اسلام را مستحكم نموده، و قدرت و توان مسلمين را در زمينه‏هاى مختلف فكرى و فرهنگى و نظامى و سياسى افزايش مى‏دهد.[26]

3. عزتمندي امت اسلامي

 

مرجع عالي قدر جهان تشيع در تبيين آثار بي نظير فريضۀ حج در تحقق عزت و عظمت مسلمانان می فرماید: حج- اگر همان گونه كه اسلام دستور داده و ابراهيم بت شكن، جهانيان را به آن فراخوانده انجام شود- سبب عزّت مسلمين، و تحكيم پايه‏هاى دين، و وحدت كلمه، و مايه قدرت و شوكت در برابر دشمنان، و برائت از مشركين جهان خواهد شد، و اين كنگره عظيم الهى، كه هر سال در كنار خانه خدا تشكيل مى‏شود، بهترين فرصت را به مسلمانان براى بازسازى نيروهاى خويش، و تقويت پايه‏هاى اخوّت و برادرى، و خنثى كردن توطئه‏ها و نقشه‏هاى دشمنان اسلام در طول يكسال مى‏دهد.[27]

 

4. حج؛ شاخصه اي كليدي در استكبار ستيزي

بايد اذعان نمود آثار و بركات حج در مقولۀ سياسي پس از تحقق وحدت و تحقق عزتمندي بايد به مولّفه هايي همچون ستيز با ظلم و استكبار منتهي شود، از اين رو آيت الله مكارم شيرازي در تشريح اين چنین بیان داشته اند که  حج وسيله‏اى است براى شكستن سانسورها و از بين بردن خفقانهاى نظامهاى ظالمانه‏اى كه در كشورهاى اسلامى حكمفرما مى‏شود.[28]

 

حج وسيله‏اى است براى انتقال اخبار سياسى كشورهاى اسلامى از هر نقطه به نقطه ديگر، و بالاخره حج، عامل مؤثرى است براى شكستن زنجيرهاى اسارت و استعمار و آزاد ساختن مسلمين.[29]

 

روى همين جهت اميرمؤمنان على عليه السلام به هنگامى كه فلسفه فرائض و عبادات را مى‏شمرد درباره حج مى‏گويد: الحج تقوية للدين: «خداوند مراسم حج را براى تقويت آئين اسلام تشريع كرد».[30]

 

بى‏جهت نيست كه يكى از سياستمداران معروف بيگانه در گفتاري معنادار مى‏گويد: «واى به حال مسلمانان اگر معنى حج را نفهمند، و واى به حال دشمنانشان اگر معنى حج را درك كنند»!.[31]

 

مجموعه‏اى اين چنين فراگير و همگانى با انگيزه‏هاى بسيار والاى معنوى در دنيا بى‏نظير است. افسوس كه مسلمانان هنوز قدرت عظيم حج را در نيافته‏اند و گرنه هر سال مى‏توانستند در زير سايه حج، بزرگترين خدمت را به اسلام و شديدترين‏ ضربه را بر پايه كفر بزنند.[32]

 

شاخصه هاي اقتصادي فريضۀ حج

1. حج و ضرورتي به نام ايجاد بازار مشترك اسلامي

تقويت بنيۀ اقتصادي امّت اسلامي از جمله راهبردهاي كليدي در عزتمندي امت اسلامي است، از اين رو كنگرۀ عظيم حج مي تواند در اين مقوله نقش به سزايي در تحقق تقويت اقتصاد امت اسلامي ايفا نمايد، كه تحقق اين مهم نيازمند بصيرت دولت هاي اسلامي است، اما متأسفانه تاكنون در سايۀ غفلت برخي دولت هاي به ظاهر اسلامي فلسفۀ اقتصادي فريضۀ حج مورد غفلت و بي اعتنايي قرار گرفته است.

 

اما با اين اوصاف نگاه ژرف انديشانۀ مراجع عالي قدر جهان تشيع و تأكيد روز افزون بر نقش آفريني كنگرۀ عظيم حج در تقويت اقتصاد امّت اسلامي و ارائۀ راهكارهايي  در اين مسأله، حاكي از عمق معرفت و بصيرت و دغدغه مندي مرجعيت ديني نسبت به سرنوشت امّت اسلامي است؛ از اين رو آیت الله مکارم در فرازي فرموده است: برخلاف آنچه برخى فكر مى‏كنند، استفاده از كنگره عظيم حج براى تقويت پايه‏هاى اقتصادى كشورهاى اسلامى نه‏تنها با روح حج منافات ندارد، بلكه طبق روايات يكى از فلسفه‏هاى آن را تشكيل مى‏دهد.[33]

لذا چه مانعى دارد مسلمانان در آن اجتماع بزرگ پايه يك بازار مشترك اسلامى را بگذارند و زمينه‏اى مبادلاتى و تجارى را در ميان خود به‏گونه‏اى فراهم سازند كه نه منافعشان به جيب دشمنانشان بريزد و نه اقتصادشان وابسته به اجانب باشد، اين دنياپرستى نيست، بلكه عين عبادت و جهاد است.[34]

 

بنابراين فلسفه اقتصادى حج، در روايات اسلامى نيز اشاره شده است كه حج مى‏تواند قدرت اقتصادى مسلمين را بيشتر كند و از تنگناهاى مالى برهاند.

 

2. كنگرۀ عظيم حج؛ تقويت اقتصاد عمومي امت اسلامي

این مرجع عالي قدر با تأكيد بر ضرورت برگزاري نشست هاي اقتصادي كشورهاي اسلامي و تبادل افكار و ايده هاي منبعث از اقتصاد اسلامي فرمودند: در روايات اسلامى «فلسفه اقتصادى» نيز يكى از اسرار و اهداف حج شمرده شده است. ممكن است كسانى بپرسند: حج با مسائل اقتصادى چه كار دارد؟ ولى وقتى به اين نكته توجّه كنيم كه مهمترين مشكل مسلمين امروز همان وابستگى اقتصادى آنها به دشمنان اسلام است، و در كنار مراسم حج مى‏توان كنگره‏ها و سمينارهاى عظيمى از اقتصاددانان جهان اسلام به وجود آورد، و مسلمين را از اين نظر از زير سلطه اجانب رهايى بخشيد، اهمّيّت اين موضوع روشن مى‏شود.[35]

 

لذا مسافرت مسلمانان از نقاط مختلف دنيا به سوى خانه خدا و تشكيل آن كنگره عظيم اسلامى مى‏تواند پايه و اساسى براى يك جهش اقتصادى عمومى در جوامع اسلامى گردد به اين ترتيب كه مغزهاى متفكر اقتصادى مسلمين پس از مراسم حج‏ يا قبل از آن دور هم بنشينند و با همفكرى و همكارى پايه محكمى براى اقتصاد جوامع اسلامى بريزند و با مبادلات صحيح تجارتى آن چنان اقتصاد نيرومندى به وجود آورند كه از دشمنان و بيگانگان بى‏نياز گردند.[36]

 

حال با اين اوصاف اين معاملات و مبادلات تجارتى خود يكى از وسايل تقويت جامعه اسلامى در برابر دشمنان اسلام است، زيرا مى‏دانيم هيچ ملتى بدون داشتن اقتصادى نيرومند استقلال كامل نخواهد داشت، ولى بديهى است فعاليتهاى تجارتى بايد تحت الشعاع جنبه‏هاى عبادى و اخلاقى حج باشد نه حاكم و مقدم بر آنها و خوشبختانه مسلمانان وقت كافى قبل يا بعد از اعمال حج براى اين كار دارند.[37]

 

لذا بايد اذعان نمود خطرناكترين مشكل مسلمانان امروز وابستگى اقتصادى آنها به بيگانگان است، چه مانعى دارد كه در كنار مراسم حج، كنگره‏ها و سمينارهاى بزرگى از اقتصاددانان جهان اسلام تشكيل شود و به عنوان يك عبادت الهى و نجات مسلمين از چنگال فقر و وابستگى به بيگانگان، در باره مشكلات اقتصادى جهان اسلام بينديشند و طرح­هاى سازنده‏اى تهيّه كنند؟ مسأله، جنبه شخصى ندارد كه سر از دنياپرستى بيرون آورد، بلكه هدف تقويت كلّ جهان اسلام و نجات از فقر و خدمت به عظمت مسلمين است.[38]

 

 

1. فريضۀ حج؛ نفي اسلام سكولار؛ تأكيد بر اسلام نبوي(ص)

از جمله آثار و بركات فريضۀ حج مي توان به كاركردهاي بي نظير اين عمل عبادي در تقويت بافت اجتماعي منبعث از ارزش هاي مشترك اسلامي در جهان اسلام اشاره نمود، حضرت آيت الله مكارم شيرازي(مدظله) در تشريح اين مسأله فرمودند: عبادات اسلامى هم چون حج داراى اسرارى است كه مستقيماً به خود عبادت كننده يا جامعه‏اى كه در آن زندگى مى‏كنند باز مى‏گردد.[39] ليكن فراتر از همه عبادات، حج مي باشد كه به طور كامل جنبه اجتماعى دارد،[40]

 

بديهي است اسلام يك دين اجتماعى است؛ بدين‏جهت جامعه اصل، و افراد فرع به حساب مى‏آيند كه بايد در جامعه ذوب شوند. بنابراين، كسانى كه مى‏پندارند اگر در خانه عبادت كنند حضور قلب بيشترى پيدا مى‏كنند و با اين بهانه از مسجد و جماعت مسلمانان دورى مى‏گزينند در اشتباهند. از اين‏رو غالب ضميرهاى نماز ضمير جمع است. به عنوان مثال مى‏توان به‏ «ايّاكَ نَعْبُدُ»؛ (پروردگارا) تنها تو را مى‏پرستيم»؛ «وَايَّاكَ نَسْتَعينُ»؛ و تنها از تو يارى مى‏جوييم»؛ «وَاهْدِنَا الصِّراطَ الْمُسْتَقيمِ»؛ ما را به راه راست هدايت كن»؛[41]

 

2. فريضۀ حج؛ آشتي قلوب در جوامع اسلامي

 

معظم له در تبيين كاركردهاي ارزشمند حج در جمع گرايي امت اسلامي و رفع برخي مسائل و مشكلات و چالش ها و كدورت ها در ميان جوامع اسلامي فرمودند: مسائل اجتماعى از ديدگاه اسلام به قدرى اهميّت دارد، كه هر چيز در راستاى آن باشد و به وحدت و آشتى ميان مسلمين كمك كند مطلوب است. و آنچه سبب جدايى و اختلاف مسلمانان گردد، منفور است. بنابراين آشتى دادن و اصلاح ذات البين آن قدر اهميّت دارد كه در رديف جهاد در خط مقدم جبهه شمرده شده است.[42]

 

حال با اين تفاسير اساس تعليمات اسلامى بر اجتماع و جمعيّت است، يعنى اسلام اصل را جامعه مى‏داند و افراد در دل جامعه پرورش پيدا مى‏كنند و لذا مى‏بينيم كه عبادات در اسلام شكل جمعى دارد... روح حج‏ هم جماعت است.. و هر چه جماعت را سست كند مبغوض است. سخن‏چينى، غيبت و تهمت، پيوندها را قطع مى‏كند، اصلاح ذات بين، تعاون و همكارى، برآوردن حوائج مردم، محبوب است چون باعث پيوند است.[43]

 

سخن آخر

 

در خاتمه بايد گفت در كنار توجّه و عنايت به جسم عبادات، بايد به روح آن هم توجّه نمود. زيرا هم آنان كه فقط به جسم عبادات توجّه مى‏كنند و از روح آن غافلند در خطا و اشتباهند، و هم آنان كه توجّهى به جسم عبادات ندارند، و به خيال خود فقط به روح عبادت نظر دارند، راه خطا و اشتباه را در پيش گرفته‏اند. جسم حج‏، احرام، وقوف در عرفات و مشعر، اعمال منى، طواف، سعى، حلق، تقصير و مانند آن است، امّا روحش آن است كه حاجى وقتى از مكّه باز مى‏گردد آدم تازه‏اى شده باشد، نه اين كه پول زيادى همراه خود ببرد و مقدارى وسائل نامرغوب ساخت چين و آمريكا و اسرائيل همراه خويش بياورد. آرى روح حج‏ آن است كه تحوّلى در روح انسان ايجاد شود، آثار رسول خدا صلى الله عليه و آله را ببيند. تاريخ زنده اسلام را در مكّه و مدينه مطالعه كند، و با يك سير روحانى، به دل تاريخ اسلام و زمان پيامبر خدا در صدر اسلام سفر كند، و با چشم دل ببيند كه چگونه پيامبر صلى الله عليه و آله تنها با خديجه عليها السلام و حضرت على عليه السلام در مقابل ديدگان مشركان و دشمنان اسلام در برابر ذات لايزال حضرت حق به نماز مى‏ايستاد، و جز به رضايت پروردگار به هيچ چيز نمى‏انديشيد.[44]

 

لذا براي حصول به روح و مغز فريضۀ حج به ويژه دريافت آموزه هاي اخلاقي حج، بايد از تهديد و كابوسى به نام سوغاتى، حتّى در آن مواقف شريف، برحذر بود، زيرا اين مقوله برخى از حجّاج را رها نمى‏كند، و بيشتر وقتشان را اشغال نموده، وآنها را در بازارها و مغازه‏ها سرگردان مى کند. آنها بجاى اينكه در آنجا به دنبال چيزهايى باشند كه در وطن نمى‏يابند، متأسّفانه بيشتر وقتشان را صرف امورى مى‏كنند كه در شهر و ديارشان به وفور يافت مى‏شود. بايد براى اين فرهنگ غلط فكرى كرد، تا اين بيمارى مهلك فلسفه اخلاقى حج را كمرنگ نسازد.[45]

 

[16] پيام امام امير المومنين عليه السلام ؛ ج‏7 ؛ ص426.

[17] پيام امام امير المومنين عليه السلام ؛ ج‏7 ؛ ص430.

[18] انوار هدايت، مجموعه مباحث اخلاقى ؛ ص403.

[19] همان.

[20] انوار هدايت، مجموعه مباحث اخلاقى، ص: 404.

[21] پيام امام امير المومنين عليه السلام ؛ ج‏7 ؛ ص442.

[22] پاسخ به پرسشهاى مذهبى، ص: 289.

[23] پاسخ به پرسشهاى مذهبى ؛ ص289.

[24] همان.

[25] پاسخ به پرسشهاى مذهبى ؛ ص290.

[26] زهرا (ع) برترين بانوى جهان ؛ ص170.

[27] قهرمان توحيد، شرح و تفسير آيات مربوط به حضرت ابراهيم (ع) ؛ ص181.

[28] يكصد و هشتاد پرسش و پاسخ ؛ ص437.

[29] همان.

[30] نهج البلاغه كلمات قصار شماره 252.

[31] يكصد و هشتاد پرسش و پاسخ ؛ ص437.

[32] پيام امام امير المومنين عليه السلام، ج‏1، ص: 262.

[33] انوار هدايت، مجموعه مباحث اخلاقى ؛ ص405.

[34] انوار هدايت، مجموعه مباحث اخلاقى ؛ ص405.

[35] اين چهار فلسفه در حديثى از امام علىّ بن موسى الرّضا عليه السلام نقل شده است. به وسائل‏الشّيعه، ج 8، ص 7، ح 15، مراجعه فرماييد.

[36] تفسير نمونه ؛ ج‏2 ؛ ص57.

[37] تفسير نمونه ؛ ج‏2 ؛ ص57.

[38] در روايتى كه هشام بن حكم از امام صادق( ع) نقل كرده است به همه اين فلسفه‏هاى چهارگانه به طور اجمال اشاره شده است( وسائل الشيعه، جلد 8، صفحه 9) براى توضيح بيشتر در باره فلسفه حج مى‏توانيد به جلد 14 تفسير نمونه مراجعه كنيد.

[39] پاسخ به پرسشهاى مذهبى، ص: 290.

[40] اخلاق در قرآن ؛ ج‏3 ؛ ص452.

[41] قهرمان توحيد، شرح و تفسير آيات مربوط به حضرت ابراهيم (ع) ؛ ص178.

[42] قهرمان توحيد، شرح و تفسير آيات مربوط به حضرت ابراهيم (ع) ؛ ص180.

[43] گفتار معصومين(ع) ؛ ج‏2 ؛ ص77.

[44] از تو سوال مى كنند(مجموعه سوالات قرآنى از پيامبر اكرم صلى الله عليه و آله) ؛ ص53.

[45] سوگندهاى پر بار قرآن ؛ ص163.

 

منبع: پايگاه اطلاع رساني دفتر آيت الله مكارم شيرازي