آسیب به نوحه گری عاشورا هنوز جریان دارد

استاد هوشنگ جاوید، پژوهشگر موسیقی آیینی درباره استفاده از موسیقی آیینی در مجالس عزاداری به خبرنگار فرهنگی شبستان گفت: آنچه که مشخص و مسلم است ریشه بیان حماسه توسط مردم در تاریخه ایران با آواز صورت می گرفت مخصوصا در ارتباط با سوگ حماسه ها مخصوصا اگر قرار است حماسه ای یادآفرینی شود یا چه بوسیله فرد و یا سپاه به آواز رو آورند، لطافت هنری موجب تحریک فکر و رقت قلب در مخاطب می شود، به خاطر همین با رویدادی که اتفاق افتاده ارتباط برقرار می کند.

این پژوهشگر موسیقی آیینی با اشاره به مستندات تاریخی درباره آیین های سوگ در ایران خاطر نشان کرد: با نگاهی به تاریخ درمی یابیم کسنوفون یا گزنفون یک یونانی است که در ایران و به آیین های ایران نگاه می کند می گوید کوروش موقع مرگ سربازان طبری خود در جنگ با آشوری ها کشته شده بودند بر سر جنازه آنها حاضر شد و آوازی را با صدای بلند خواند که از آن پس  آنرا  «سوگ سیاوشان» نام نهادند؛ این نخستین سند تاریخی ماست که در مرثیه سرایی و کشته شدگان خبر می دهد. پس از آن این قصه ادامه پیدا می کند پیش از کوروش همچنین مرثیه خوانی هایی بر کشته شدگان داشتیم با سندهایی که فردوسی می آورد می گوید که کشته شدن رستم توسط برادرش مردم چه کردند، در کشته شدن قهرمانان در دوران کیانی مثل ایرج و سیاوش مردم چه کردند، حتی آیین های سوگواری را تشریح می کند.

استاد هوشنگ جاوید اظهار داشت: بعد از آمدن اسلام به ایران چون شیوه های مرثیه سرایی در ایران رایج بوده وقتی واقعه عاشورا اتفاق می افتد ایرانیان با توجه به خلوص نیت و اخلاصی که به امام بزرگوار داشتند از قرن دوم به بعد که زبان فارسی رایج می شود شاعران شروع می کنند به شعر گفتن و این شعرها کم کم به صورت آهنگ دار وارد جامعه می شود و مردم عزاداری می کنند، جالب تر است که شاعران اهل سنت هم شعرهای زیادی در این باره دارند این اتفاق از قرن چهارم بیشتر می شود تا اینکه دوره تیموری و مغول و اواخر حکومت تیموریان، ملاحسین واعظ کاشفی کتابی می نویسند به عنوان «روضه الشهدا» که در این کتاب وقایع عاشورا بررسی می کند ؛ همین کتاب موجب می شود پس از ایشان نزدیک به 120 اثر با عناوین متفاوت با همین موضوع پدید آید.

این پژوهشگر در ادامه افزود: پس از این در مناطق مختلف ایران شاعران به زبان های ترکی،گجراتی، بنگالی، سغدی، لری و... به اقتباس از روضه الشهدا روی می آورند و روضه خوانی در ایران شکل گرفت و کم کم این روضه خوانی مختص اهل منبر شد و چون حدیث ها را حفظ می کردند، اشعار را نیز حفظ می کردند و 100 سال همین ها آیین های مذهبی ایرانیان شد، در کنار این مسئله ما می بینیم نوحه گری به زبان های دیگر هم رایج شد وقتی از قرن ششم می گذریم و ایران به سمت آرامش فرهنگی می رود ایران شاهد نوحه های ترکی و مرثیه سرایی است.

استاد هوشنگ جاوید با اشاره به شکل گیری نوحه توسط یغمای جندقی در دوران ناصرالدین شاه قاجار و دگرگونی های پدید آمده پس از وی در نوحه سرایی گفت: شکل گیری  نوحه از زمان قاجار با حرکتی که یغمای جندقی آغاز کرد شروع شد، یغمای جندقی در زمان ناصرالدین شاه دگرگونی عجیبی در هنرهای آیینی پدید  آورد، از یک سو متن مرثیه سرایی را به سمت زبان عامیانه می برد اگرچه در همین دگرگونی که می برد از فخر کلامی دور نمی شود، از سوی شبیه خوانی را در یک دگرگونی به شکل طنز انتقادی و سیاسی درمی آورد، شبیه نامه ها از مذهبی به سمت اجتماعی می برد و ادامه پیدا نمی کند، بعد از یغمای جندقی صباحی بیدگلی که شکل و شیوه یغما را به شکل جدی تر دنبال می کند و مرثیه ها را به شکل عمومی تر می برد به شکل نوحه درمی آید، آن چه به شکل نوحه درمی آید و سخاوت واژگان به سمت ادبیات محاوره می آید و آن فخر لازم در واژه وجود ندارد، به همین سبب یکی سبکی در اجرا به وجود می آید، در ابتدا این خود را نشان نمی دهد اما کسانی که نوحه سرایی می کنند، اکثر اینها نسبت به دستگاه ها و ریتم آشنایی ندارند آسیب های جدی وارد می شود.

این پژوهشگر موسیقی آیینی با بیان اینکه آسیب به نوحه خوانی در دوران مظفری صورت گرفت:خاطر نشان کرد: بعد از دوره مظفری خود نوحه گری ها تحت تاثیر موسیقی کوچه و بازار قرار می گیرد، مظفرالدین شاه وقتی به دربار می آید، مطربان مجلسی را دستور می دهد از دربار اخراج کنند، وقتی این کار را می کند، مطربان به سیروس می آیند و اولین  بنگاه های تئاتر آنجا شکل می گیرند و محله خاصی شکل می گیرد که به بنگاه شادمانی معروف می شوند، اینها وقتی به آنجا می آیند موسیقی روحوضی شکل می گیرد؛ نوع موسیقی اینها از همان زمان وارد اجتماع می شود و برخی از نوحه گرها متاسفانه از این ریتم ها استفاده می کنند و صدمه زیادی به نوحه خوانی می زنند که مورد انتقاد روشنفکران قرار می گیرد. همان زمان نوحه ای شناخته می شود با عنوان « زینب زینب » ساخته می شود که که بر اساس  آهنگی ریتمیک(بشکن بشکن) ساخته شده بود،یا برداشت از این نوع موسیقی بود، در دوره های بعد چگونه تحت تاثیر قرار می گیرد بماند حداقل سخاوت کلام را از دست نمی دهد یعنی نوحه گران فخیم بودن متن را از دست نمی دهند.

استاد هوشنگ جاوید با بیان اینکه دهه به دهه شاهد تغییر در نوحه سرایی هستیم، گفت:  کتاب «شعر و موسیقی در تهران قدیم» آقای امین فروغی خدمت بزرگی به فرهنگ ایران کرد؛ این کتاب نشان می دهد دوره به دوره چگونه نوع نغمه گی و نوحه ها در ایران عوض می شود، یکی از نقدهای من به ایشان این بود که ایشان دهه ها را مشخص نکردند، مثلا هر دهه مشخص بود کتاب زیباتر و جامع تر بود، اما همچان این کتاب جامع و پر کاربرد است.

وی افزود: شما با مطالعه این کتاب در سالهای 57 و 58 در می یابید نوحه گری ایران  در این سالها فرم نغمه های شعارگونه انقلابی پیدا می کند یعنی فرم های جامعه در نوحه خوانی وارد می شود اما از 59 که جنگ شروع می شود و دفاع مقدس شروع می شود نوحه ها تا سال 1368 به سمت حماسی مذهبی می رود و قالب و درون مایه آن حماسی و مذهبی می شود که کار چند جوان مثل آهنگران، فخری و کویتی پور است،آنها حرکتی انجام می دهند که نوحه را از مذهبی دینی صرف به حماسی رزمی مذهبی می برند؛ ولی بعد از آن می بینیم تا سال 1375 شکل و شیوه متن های نوحه گری  به سمت نوعی نوستالوژی واقعه جنگ و اعتراض به وضعیتی که در جامعه پیش می آید می رود،  پس از این متاسفانه حرکتی صورت می گیرد  و از موسیقی الکترونیکی  برای این نوع موسیقی استفاده می شود؛متاسفانه  از سال  1375 شکل و شمایل نوحه گری توسط عده ای به سمت شیوه های سطح پایین رفت و این نوع نوحه ها آن سخاوت و فخر و احترامی را که باور جامعه نسبت به شخصیت های دینی مذهبی دارد را از بین می برد و به سطح نازلی می برد که تلاش می کند ارتباط بهتری برقرار کند در حالی که این ارتباط برقرار کردن صدمه به شخصیت های واقعه عاشورا می زند و واژه ها در خور شان ائمه نیست. در همین دوره یک اتفاق بدتر هم می افتد و ناآگاهانه می روند به سوی برداشت از موسیقی فرنگی و بر روی آنها نوحه گری می کنند حتی اتفاقاتی افتاد که وحشتناک بود و یک عده در شهرستان ها ناآگاه تر از مرکزنشینان عمل می کردند می روند به سمت ملودی ترانه های کوچه بازاری و سبک و شیوه نوحه گری را به طور کلی تا 1385 به هم ریختند به گونه ای که صدمه شدیدی زده شد که تا سالها درست نمی شود. در این دوره ها منظورم همه نوحه گران نبود اما منظورم عده ای بود که به خاطر سبک بودن کارشان در جامعه بیشتر مورد پسند واقع شدند.

استاد هوشنگ جاوید یادآور شد: در دهه مابین 70 تا 80 در آن دوره وقتی آسیب زدن ها به نوحه گری جدی شد، حوزه هنری حرکتی را آغاز کرد آقای رفیعا آغازکننده این حرکت بود و همایش جدی درباره ستایشگری برگزار کرد و 2 و 3 کتاب در این باره منتشر شد، همایش «پیر غلامان حسینی» حرکت اش از همین جا آغاز شد، اما هنوز که هنوز است  آسیبی که به نوحه گری زده شد تا امروز به علل مختلف جریان دارد، مخصوصا که هنوز فاصله حماسه سوگ و ترانه حماسه و سوگ ساختن را هیچ ارگان و دستگاه فرهنگی مشخص نکرده است. رسانه ها موظف به تولید سوگ ترانه های حماسی هستند.