«تهران مخوف»؛ نقطه عطف ادبیات داستانی ایران

به گزارش خبرنگار شبستان، دکتر حسین پاینده، عضو هیئت علمی دانشگاه علامه طباطبایی نویسنده و منتقد ادبی عصر دیروز در نشست بازنمایی گفتمان های اجتماعی در ادبیات داستانی معاصر ایران که در پژوهشگاه فرهنگ، هنر و ارتباطات اسلامی برگزار شد، گفت: سیاستمداران به نوعی نسبت به تولیدات ادبی بدگمان هستند و پدیدآورندگان هنری و ادبی تلاش داشتند از تاثیرات سیاست و قدرت حاکم به دور باشند. ریشه این مسئله به 2 هزار و 300 سال پیش برمی گردد.

دکتر پاینده ادامه داد: افلاطون معتقد بود جامعه بشری شاعر نمی خواهد. ریشه واژه شاعر در یونانی صنع و برافریدن است. وقتی یونانیان لفظ شاعر را به کار می برند منظور هنرمند است. افلاطون می گفت باید یک جمهوری ایجاد شود و یک کتاب هم در این مورد نوشت. افلاطون معتقد بود جامعه به سرباز، کارگر و نجار نیاز دارد اما به شاعر نه زیرا مخالف تخیل بود.

وی اظهار داشت: از نظر افلاطون دور شدن از واقعیت و رفتن به ساحت تخیل برای بشر ضرر دارد چون او را از موضوعات مبرم دور می کند. افلاطون تخیل را دروغ گویی می دانست و معتقد بود افراد با تخیل از مبرم ترین مسایل اجتماعی دور می مانند.

این نویسنده با بیان اینکه همیشه رویارویی بین گفتمان حاکمیت و گفتمان های ادبی به یک شکل بوده است، عنوان کرد: همیشه این تنش وجود داشته است اما شکل بروز آن متفاوت بوده است. موقعی که از جامعه صحبت می کنیم از نیروهایی صحبت نمی کنیم که برهم کنش آن افراد را به رفتارهایی سوق می دهد.

دکتر پاینده با اعتقاد بر اینکه رابطه ادبیات و جامعه رابطه بازتابندگی نیست، بیان کرد: ادبیات آینه جامعه نیست، ادبیات از سویی از واقعیت های اجتماعی تاثیر می گیرد که خلق شود. از سوی دیگر ادبیات نوعی مداخله سلبی در واقعیت است.

وی با اشاره به اینکه ادبیات خنثی نیست، تصریح کرد: ادبیات فقط آیینه نیست، ادبیات بیش از آینه دعوتی است به درانداختن طرحی نو برای سامانی جدید در جهان. برخی متن های ادبی، ادبی نیستند ولو اینکه صاحبان آنها جایزه گرفته اند. متن هایی که واقعیت غیر انسانی غیر اجتماعی را به پرسش نمی گیرند و در آنها دخالت سلبی نمی کنند، ادبی نیستند. ارسطو گفته است جایگاه ادبیات از تاریخ و سیاست بالاتر است زیرا ادبیات جهان شمول است.

این استاد دانشگاه در مورد ساختارهایی که برای دخالت در ادبیات وجود دارند، گفت: نهادی در ارشاد وجود دارد که تصمیم می گیرد چه کتاب هایی برای کتابخانه های عمومی خریداری شود. نظام جوایز ادبی ساختار دیگری برای دخالت در ادبیات است. نقدهایی هم که در روزنامه نوشته می شوند ذائقه عمومی را شکل می دهند.

دکتر پاینده تصریح کرد: از زمان ورود ادبیات داستانی به کشورمان یعنی دوره مشروطه تا به حال هر گفتمان که در ادبیات شکل گرفته نسبت مستقیم با مسایل اجتماعی داشته است. اولین رمان های فارسی به صورت پاورقی در مطبوعات منتشر می شد.

وی با اشاره به اینکه یکی از گفتمان های جدی ادبیات داستانی کشورمان رئالیسم است، گفت: رمان تهران مخوف یک نقطه عطف در ادبیات داستانی ما بود. رمان های اولیه تاریخی بودند. بلافاصله به خودآگاهی گذار کردیم که در تهران مخوف آن را شاهد هستیم.

دکتر پاینده خاطرنشان کرد: نویسنده تهران مخوف آقای مشفق کاظمی پوسته ظاهری شهر را کنار می زند، آشکار فحشا و فساد حکومتگران، ناامنی اجتماعی، شیوع بیماری ها و احساس ناامنی را نشان می دهد، این کالبدشکافی نقادانه است. رمان مدیر مدرسه نماینده همین گفتمان است یعنی پرسش کردن واقعیت اما به شکل دیگری.

این استاد دانشگاه با بیان اینکه رمان آسیب شناسی فرهنگی است، اظهار داشت: رمان هم مثل پاتولوژی آسیب شناسی است، رمان شورشی بر ضد ساختارهای ضد استبدادی فرهنگی است نه حقوق گرفتن از حکومت و نوشتن امر سفارش شده. من سفارش پیراهن شنیده بودم اما سفارش رمان دیگر چیست، رمان برخلاف شعر آسیب شناسی می کند و دخالت ایجابی می کند.

وی با اشاره به رمان چراغ ها را من خاموش می کنم، یادآور شد: این رمان 4 جایزه ادبی گرفت و جالب بود که هم بنیاد گلشیری به آن جایزه داد و هم وزارت فرهنگ و ارشاد به آن جایزه داد، این کتاب به شیوه رئالیسم نوشته شده است. کارهای اصغر فرهادی در سینمای ایران ادامه این گفتمان است. گفتمان صادق چوبک نیز واقعیت ها را با نگاه انتقادی باز می تاباند و می گوید جز این نمی تواند باشد.