مساجدی که همچون نگینی در قلب بازار تاریخی زنجان می‌درخشند

به گزارش خبرنگار خبرگزاری شبستان از زنجان، بازار زنجان در دوران آغامحمدخان قاجار آغاز ودر سال ۱۲۱۳ در زمان فتحعلی شاه قاجار خاتمه یافته و مساجد و سراها و گرمابه‌ها در سال ۱۳۲۴ به آن اضافه شده است. مجموعه بازار قدیمی به صورت یک خط مستقیم به عنوان بازار بالا و پایین به دو قسمت شرقی و غربی تقسیم شده است.

 

گستردگی جغرافیایی بازار زنجان و تنوع راسته‌ها، تعدد سراها و کاروانسراهای درون شهری در راسته‌های فرعی که هرکدام به نامی و به فعالیتی خاص اختصاص یافته و وجود مساجد فراوان گویای پویایی این مجموعه در طول زمان‌های گذشته و شرایط حاکم بوده است.

 

این بازار که طولانی‌ترین بازار ایران سرپوشیده است از سوی غرب و شرق گسترده شده و بدین لحاظ بازار پائین و بازار بالا تقسیم و نامگذاری شده است.

 

تکنیک‌های معماری و سبک‌ها و شیوه‌های تزیینی دوران قاجار در راسته‌ها، حجره‌ها، چهار سوق‌ها، مساجد، سراها و کاروانسراهای درون شهری، گرمابه‌ها به شکل زیبا اجرا شده است.

 

این فنون عبارتند از کاربرد انواع طاق و قوس‌های هلالی، جناغی و ضربی، و گهواره‌ای خاصه در راسته‌های اصلی و فرعی، مزین به آجر چینی‌هایی با طرح‌های مختلف هندسی خفته، راسته، و حصیری، و بکارگیری آجر و کاشی به سبک قدیمی، و کاشیکاری به رنگها و طرحهای قاجاری در سطوح خارجی و داخلی بناها، طاق نماها، طاق و قوسها و همچنین ستون نماهای گلدانی. اوج این سبک‌های معماری و شیوه‌ها و نوآوری‌های تزیینی در اجزاء و ارکان مساجد تاریخی زنجان به خصوص مسجد جامع زنجان به ظهور رسیده است.

 

در ابتدای این گزارش مساجد بازار بالا، راستای حجت الاسلام و بازار قیصریه و در ادامه مساجد بازار پایین تشریح می شود.

 

مسجد جامع زنجان

اولین مسجدی که نرسیده به ورودی بازار از سبزه میدان توجه ها را به خود جلب می کند، مسجد جامع(سید زنجان) نام دارد که از سمت غرب به بازار قیصریه، از سمت شرق به کوچه معرف سید از شمال به خیابان امام و میدان قدیمی سبزه میدان و از سمت جنوب به مجموعه تاریخی بازار زنجان محدود می شود.

 

این مسجد در قرن سیزدهم هجری قمری (سال ۱۲۴۲) در دوره قاجاریه توسط یکی از پسران فتحعلی شاه قاجار به نام عبدالله میرزا دارا که مرید آیت الله سید محمد مجتهد سردانی بود ساخته شد تا مرکز تدریس، اقامه نماز و مراجعات مردمی این مجتهد زنجانی باشد. خاندان حسینی زنجانی از آن زمان تا کنون تولیت مسجد را به عهده دارند.این مسجد در دوره زندگانی بانی آن به نام‌ های مسجد دارا، مسجد سید، مسجد سلطانی و مسجد جمعه نیز خوانده می‌ شده‌ است.

 

این مجموعه تاریخی که در شمار بزرگ‌ ترین و زیباترین مساجد و مدارس دینی زنجان است، یکی از بناهای ارزشمند ساخته شده بر اساس طرح مساجد چهار ایوانی می‌ باشد. ایوان‌ های چهارگانه‌ ای که در چهار ضلع مسجد به شکل قرینه قرار گرفته‌ اند، بیش تر از هر چیزی در صحن مسجد، خودنمایی می‌ کند. صحن این مسجد مانند سایر مساجد چهار ایوانی، به شکل مربع مستطیل است و ۴۸ متر طول و ۳۶ متر عرض دارد.

 

در گذشته وسط صحن مسجد یک واحد حوضی بوده که گرداگرد آن را به استثنای جلوی حجرات و شبستان‌ ها، باغچه های پرگل و گیاه پوشانده بود که بعدها به دلایل نامعقولی از بین رفته‌ است.

 

در ایوان‌ های خاوری و باختری ۱۶ حجره به طور قرینه و در جبهه شمالی نیز ۶ واحد حجره جهت طلاب علوم دینی قرار ساخته شده‌ است. در سطوح ایوان‌ های شمالی و جنوبی تزییناتی مانند خط بنایی، کاشی معقلی و نگاره‌ های گیاهی با تکنیک کاشی هفت رنگ، به سبک هنری دوره قاجار و بیش تر با استفاده از رنگ‌ های سیاه و زرد به چشم می‌ خورد. شبستان گنبد دار فضایی به عرض ۷٫۹۰ متر و طول۸٫۵۰ متر است که بدون واسطه در پشت ایوان جنوبی قرار گرفته و از جهت باختری و خاوری با شبستان‌ های طرفین و از طرف شمالی با ایوان جنوبی در ارتباط است.

 

بر فراز این شبستان، گنبد عظیمی بر جرزهای سنگین به ضخامت ۲۰٫۳۰ متر استوار گردیده‌ است، گنبد این مسجد که از نوع دو جداره بوده و با کاشی‌ های فیروزه‌ ای پوشانده شده، از گنبدهایی است که بدون گوشواره و ترنبه بر روی جرزهای چهارگانه ضخیم نشسته‌ است؛سوره مبارکه الدهر با خط ثلث بر روی این گنبد نقش بسته و بر زیبایی آن افزوده‌ است. در نوک بنای گنبد، علامتی از برنز به شکل گوی وجود دارد.

 

در این مسجد که تولیت آن را آیت اله سید محمد حسینی زنجان برعهده دارد، فعالیت های فرهنگی و هنری بسیاری اجرا می شود، علیرغم اینکه مسجد جامع در حال مرمت است ولی نماز ظهرو عصر و مغرب و عشاء در آن اقامه می شود، در مسجد جامع زنجان روزهای پنج‌شنبه هر هفته زیارتا عاشورا با حضور 600 تن از خواهران و برادران برگزار می شود.

 

مسجد چهل ستون(مسجد کفاشان)

پس از گذر از بازار قیصریه به راسته حجت الاسلام میرسی، در این راسته مسجد چهل ستون قرار دارد، این مسجد یکی از مساجد تاریخی شهر زنجان و از مهم‌ترین و معروف‌ترین حوزه‌های علمیه ایران در دوره قاجار محسوب می‌شده است، این مسجد در حال حاضر نیز از اهمیت ویژه‌ای در زنجان برخوردار است و در بافت بازار بالای زنجان در ضلع جنوب شرقی مسجد جامع زنجان در راسته معروف به راسته حجت‌الاسلام قرار دارد.

 

این مسجد به سبک چهل ستونی‌های احداث شده و آثار و برکات آن در بازار زنجان دیده می‌شود، نمازهای یومیه را اهالی بازار در این مسجد به جماعت برگزار می‌کنند و مسافران و گردشگران زنجانی نیز در بازدید از بازار زنجان سری به این مسجد برای ادای فریضه نماز می‌زنند و گاهی هم محو تماشای زیبایی‌های این مسجد می‌شوند.

 

این مسجد توسط یکی از علمای معروف دوره قاجاریه به نام ملا علی قارپوز آبادی در سال 1284 هجری قمری ساخته شده است، مسجد دارای صحن و شبستان‌های بزرگ  است که طاق و تویزه‌های ضربی آن به صورت متقارن بر روی 32 ستون قطور استوار گشته است.

 

ستون‌های به کارگیری شده در این مسجد به زیبایی آن بخشیده و کار عکاسان را برای ارائه کار هنری ارزشمند راحتتر کرده است،عکس‌هایی که از این مسجد در مناسبت‌های مختلف توسط عکاسان گرفته شده است، زیبایی آن را به خوبی به مخاطب ارائه می‌کند، محراب این مسجد با رسمی‌بندی و کاشی معقلی آرایش شده و ازاره‌های آن نیز مزین به کاشی‌هایی با طرح‌های گل و بوته متاثر از مکتب کاشی‌کاری دوران قاجار است.

 

این مسجد در سال 1332 هجری قمری توسط امیر افشار خان و به اهتمام حاجی رجب علی زنجانی مرمت مسجد یا تجدید بنا شده است، مدرسه و مسجد چهل ستون دارای قدمتی بیش از یک قرن است و از جمله ابنیه ارزشمند تاریخی و مذهبی شهر زنجان محسوب می‌شود.

 

در مدرسه علمیه این مسجد 45 طلبه مشغول تحصیل هستند و در مناسبت‌های مختلف سال برنامه‌های عزاداری و مولودی خوانی در این مسجد دایر می‌شود؛ در این مسجد نماز ظهر و عصر و مغرب و عشا با حضور بازاریان و کسبه برگزار می‌شود. این مسجد به مسجد کفاشان معروف است. مرحوم آیت اله تقی خاتمی به مدت 25 سال ائمه جماعت این مسجد بود که پس از فوت ایشان، حاج شیخ علی حسنی در این مسجد نماز جماعت اقامه می‌کند.

 

تکیه آقالیق

از دیگر بناهای منحصر به فرد بازار زنجان در راسته حجت الاسلام تکیه آقالیق است که این تکیه منزل مرحوم آیت اله العظمی آخوند ملاقربانعلی زنجان بود که پس از مهاجرت ایشان در دوره مشروطیت به کاظمین توسط دو تن از خیرین زنجان خریداری و به تکیه تبدیل شد؛ ورودی‌های این تکیه از مسجد سید فتح الله و راسته حجت الاسلام است که توسط خیرین بازار احیاء شده است.

 

در این تکیه چند سرویس بهداشتی جهت رفاه حال کسبه و مشتریان ساخته شده است که وجود همین سرویس‌ها باعث شده است تا درب این تکیه برای بازاریان باز باشد، در یکی از شبستان‌های این تکیه دفتر نماینده ولی فقیه در استان و امام جمعه زنجان دایر شده است که در آن به سوالات شرعی مراجعه کنندگان پاسخ داده می شود.

 

در این تکیه چند هیات مذهبی فعال است که در مناسبت‌های مختلف برنامه‌های عزاداری و مولودی خوانی برگزار می‌کنند علیرغم اینکه تکیه آقالیق نسبت به مساجد بازار کوچکتر است ولی خیرین نظر مساعدی برای کمک به این تکیه دارند.

 

مسجد سید فتح الله

این مسجد در مرکز شهر و جوار بازار زنجان واقع شده است که از سمت شمال به خیابان امام، از جنوب به بازارچه‌ی لحاف دوزان، از غرب به مسجد جامع و از شرق به کوچه باشگاه محدود می‌شود.

 

این مسجد در سال 1283 هجری قمری در عهد ناصرالدین شاه  و توسط سید فتح الله روحانی معروف آن دوره بنا شده است و در آن جا نماز جماعت اقامه می‌شد. پس از فوت ایشان حاج حسین غروی پیش‌نماز مسجد بود و هزینه‌های مسجد را به کمک بازایان تامین می‌کرد.

 

مسجد سید فتح اله از نوع مسجد چهلستونی یا شبستانی است که پیش‌طاق مسجد با رسمی‌بندی زیبا بر سطحی از کاشی‌کاری دوره قاجار و با طرح‌های معقلی به صورت فضایی سرپوشیده و نیمه‌بازی مانند ایوان می‌ماند که در جلوی درگاه ورودی طراحی و ساخته شده و فضای مسجد را از فضای معبر عمومی به شکل زیبایی متمایز ساخته است و منتهی به بخش هشتی بنا که با همین شیوه تزئین شده است، می‌شود.

 

میانسرای مسجد سید فتح اله هشت ضلعی است که شبستان‌های مردانه و زنانه را در ضلع شمالی در خود جای داده است. شبستان اصلی که طاق و تویزه آن بر روی ستون‌های نسبتا قطور و کوتاه استوار گردیده دارای محراب کاشی‌کاری زیبا با طرح‌های هندسی و رنگ‌های رایج دوره قاجار است.

 

نماز جماعت ظهر و عصر و مغرب و عشاء در این مسجد دایر است و پایگاه بسیج اصناف زنجان نیز در این مسجد مستقر می‌باشد.

 

مسجد میرزایی پایین( نجفی میرزایی)

مسجد میرزایی قدیمی‌ترین بنای مذهبی پابرجا در سطح شهر زنجان است که در مجموعه بازار پایین قرار دارد و احتمالاً در حدّفاصل اواخر دوران صفویه تا اوایل دوران قاجار احداث شده است.

 

مسجد میرزایی از دو بخش تشکیل شده است. بخش نخست معروف به شبستان قدیم است که به فاصله یک رقبه از دکان‌های بازار قرار گرفته و خود دارای یک واحد شبستان و حیاط است شبستان قدیم از 15 چشمه طاق و تویزه پوشانیده شده و طاق‌های آن از نوع پنج او هفت کند و خوابیده است که این روش موجبات زیبایی هر چه بیشتر شبستان را فراهم کرده است.

 

محراب در راستای قبله با خالی نمودن قسمتی از جرز جنوبی ایجاد شده و در طرفین آن درِ ورودی از حیاط قرار گرفته که هم اکنون با بالا آمدن سطح حیاط به پنجره تبدیل شده است. کاشی‌کاری محراب مرمت شده و از فرم تزئیناتی خود خارج شده است. در این محراب یک واحد کاشی چهارگوش دیده می‌شود که به اواخر دوران صفویه تا قبل از دوران قاجار نسبت داده می‌شود.

 

بخش دوم مسجد جدید است و در سبک کلی، تقلید ناقصی از مساجد به شیوه چهار ایوانی است و در آن عناصر لازم در مساجد چهار ایوانی از جمله صحن مرکزی، ایوان‌های چهارگانه، حجره‌های طلاب، وضوخانه، شبستان زنانه و مردانه وجود دارد. گرداگرد صحن مرکزی مسجد را حجره‌ها و ایوان‌های چهارگانه به طور قرینه پوشانیده است. جمعاً 14 واحد حجره در سه طرف صحن مستقر شده و سقف حجرات با استفاده از طاق‌های نوع کلیل به سبک آذربایجانی پوشانیده شده است.

 

در سردرِ این مسجد تاریخ دیگری با عدد 1282 هجری قمری به چشم می‌خورد. در این قسمت کتیبه‌ای به خط نستعلیق نیز وجود دارد که بنابر آنچه که از قسمت خوانای آن به‌ دست آمده، شخصی دو قطعه زمین مزرعه و یک قطعه زمین باغی در نهر قاسم‌آباد و دو قطعه زمین مزرعه در تخت دولابار را وقف مسجد و حجره‌ها کرده است.

 

در این مسجد کانون فرهنگی و هنری فیاض در سال 92 تاسیس شده است که طبقه بالای آن به عنوان قرائت خانه مورد استفاده قرار می‌گیرد؛ این کانون در اجرای برنامه‌های گوناگون در مناسبت‌های مختلف پیشتاز است و بازاریان و کسبه در این برنامه‌ها مشارکت می‌کنند.

 

کارگروه فرهنگ و بازار نیز در این کانون شکل گرفته است و اثرگذاری بسیاری در معرفی بازار و ارتباط با هیات امنای بازار دارد. این کانون چاپ و توزیع نشریه بازار را نیز در کارنامه خود به ثبت رسانده است و ماهانه 3 هزار نسخه از این نشریه در بین بازاریان توزیع می‌شود.

 

نمازهای ظهر و عصر و مغرب و عشا در این مسجد اقامه می‌شود و امامت آن نیز به عهده آیت اله سلیمی می‌باشد.

 

مسجد میرزا مهدی(قائمی) معروف به چهار محراب

حاج میرزا مهدی پیش از مسجد جامع زنجان احداث شده و قدیمی ترین مسجد زنجان است، بسیاری بر این عقیده اند که بعد از حمله مغول به شهر زنجان و ویرانی کامل شهر زنجان، اولین بنای احداث این شهر توسط امیر تیمور گورکانی مسجد حاج میرزا مهدی مرحوم است، قبلا در ساختار این مسجد چهار محراب وجود داشته که به فرقه های مختلف اهل تسنن اختصاص داشته و بعد از رواج مذهب تشیع در شهر زنجان یک محراب به این چهار محراب اضافه شده که در قسمت شبستان بانوان قرار دارد.

 

در مورد نامگذاری مساجد بازار زنجان باید گفت این مساجد نام بخصوص و اصلی ندارند و به واسطه اتفاق یا معروفیت و یا نام امام جماعت آن نام گذاری می شدند، بطوری که در طی زمانهای مختلف اسامی متفاوتی داشته اند، تمامی مساجد داخل بازار به دلیل قرار گرفتن در نزدیکی مسجد جامع زنجان و احترام به این مسجد، فاقد گنبد و گلدسته است، اسامی دیگر این مسجد خیاط‌ها ، مسجد تبریزی ها و مسجد قائمی است.

 

مسجد میرزایی قدیمی ترین بنای مذهبی پابرجا در سطح شهر زنجان است که در مجموعه بازار پایین قرار دارد و احتمالاً در حدّفاصل اواخر دوران صفویه تا اوایل دوران قاجار احداث شده است، مسجد میرزایی از دو بخش تشکیل شده است و بخش نخست معروف به شبستان قدیم است که به فاصله یک رقبه از دکان های بازار قرار گرفته و خود دارای یک واحد شبستان و حیاط است، شبستان قدیم از 15 چشمه طاق و تویزه پوشانیده شده و طاق های آن از نوع پنج او هفت کند و خوابیده است که این روش موجبات زیبایی هر چه بیشتر شبستان را فراهم نموده است.

 

محراب در راستای قبله با خالی کردن قسمتی از جرز جنوبی ایجاد شده و در طرفین آن درِ ورودی از حیاط قرار گرفته که هم اکنون با بالا آمدن سطح حیاط به پنجره تبدیل شده است، کاشی کاری محراب مرمت شدهه و از فرم تزئیناتی خود خارج شده است، در این محراب یک واحد کاشی چهارگوش دیده می شود که به اواخر دوران صفویه تا قبل از دوران قاجار نسبت داده می شود.

 

بخش دوم مسجد جدید است و در سبک کلی، تقلید ناقصی از مساجد به شیوه چهار ایوانی است و در آن عناصر لازم در مساجد چهار ایوانی از جمله صحن مرکزی، ایوان های چهارگانه، حجره های طلاب، وضوخانه، شبستان زنانه و مردانه وجود دارد،گرداگرد صحن مرکزی مسجد را حجره ها و ایوان های چهارگانه به طور قرینه پوشانیده است، جمعاً 14 واحد حجره در سه طرف صحن مستقر شده و سقف حجرات با استفاده از طاق های نوع کلیل به سبک آذربایجانی پوشانیده شده است.

 

در سردر این مسجد تاریخ دیگری با عدد 1282 هجری قمری به چشم می خورد، در این قسمت کتیبه ای به خط نستعلیق نیز وجود دارد که بنابر آنچه که از قسمت خوانای آن به دست آمده، شخصی دو قطعه زمین مزرعه و یک قطعه زمین باغی در نهر قاسم آباد و دو قطعه زمین مزرعه در تخت دولابار را وقف مسجد و حجره‌ها کرده است.

 

در اکثر اعیاد اسلامی مراسم جشن و مولودی‌خوانی در محل مسجد برگزار می‌شود، چندین هیات مذهبی در این مسجد فعال هستند که در مناسبت‌های مربوط به میلاد و شهادت ائمه معصومین(علیه السلام) برنامه‌های پرباری را برای بازاریان و کسبه اجرا می‌کند.

 

درب این مسجد همواره به روی بازرایان و کسبه باز است و نماز ظهر، عصر و مغرب، عشاء در آن اقامه می‌شود. شیخ مهدی بیات به عنوان امام جماعت این مسجد قبل از اقامه نماز به سوالات و شبهات نمازگزاران پاسخ می‌دهد.

 

مسجد مسگرها (مسجد آب انبار اوستو)

فلسفه نامگذاری این مسجد به نام «آب انبار اوستو» به جهت آب انبار قدیمی‌ای(سردابه) است که در زیر آن جاری بود که در حال حاضر به سفره خانه سنتی تبدیل شده است.

 

بنابر نقل معروف این مسجد قبلا کلیسای مسیحیان در زنجان بوده است به گونه ای که به آن کوچه کلیسا هم می گفتند؛ورودی این مسجد از داخل کوچه ای است که به بازار پایین منتهی می شود.

 

این کوچه به کوچه کاوندی و کوچه مسجد مسگرها هم معروف است و جزو مساجد بسیار قدیمی بازار زنجان محسوب می‌شود که نماز ظهر، عصر و مغرب، عشا در آن اقامه می‌شود.

 

نرگس سعادتی- زنجان