به گزارش خبرنگار گروه اندیشه خبرگزاری شبستان، همایش بزرگداشت روزجهانی فلسفه با عنوان «عقلانیت و اعتدال در جهان معاصر» عصر دوشنبه، 24 آبان ماه با حضور دکتر غلامحسین ابراهیمی دینانی، آیت الله سید مصطفی محقق داماد، حجت الاسلام عبدالحسین خسروپناه، دکتر محمد لگنهاوزن، دکتر یوسف اباذری، دکتر محسن جوادی برگزار شد.
بر پایه این گزارش در این همایش، حجت الاسلام عبدالحسین خسروپناه، رئیس موسسه پژوهشی حکمت و فلسفه ایران با عنوان «کدام عقلانیت و کدام اعتدال» به سخنرانی پرداخت.
وی در بخش ابتدایی مباحث خود با طرح چند پرسش از جمله اینکه آیا هر عقلانیتی مستلزم اعتدال است و هر استدلالی زاییده عقلانیت؟ و آیا کسانی که از عقلانیت بهره ای نبرده اند الزاما گرفتار افراط و تفریط هستند؟ سخنرانی خود را آغاز کرد و گفت: اعتدال در مقابل افراط و تفریط و به معنای میانه روی به کار می رود.
خسروپناه ادامه داد: اعتدال در عرصه های مختلفی اعم از سیاست، دینداری، اقتصاد و بسیاری از عرصه های دیگر حضور دارد و فقط در مفهوم اخلاقی صرف نیست. ارسطو می گوید اعتدال حد وسط است و افراط و تفریط رذیلت. ارسطو می گوید مغز انسان دارای سه قوه عقل، شهوت، غصب است و هرکدام از این سه افراط و تفریط هایی دارند. مثلا عفت در قوه شهوت حد وسط خمودی است. در قوه عاقله حکمت حد وسط است.
وی تصریح کرد: بنابراین، شجاعت، عفت، حکمت هر کدام سه فضیلت از نظر ارسطو به شمار می آیند و البته او فضیلت چهارمی را نیز به این فضایل اضافه می کند که فضایل اربعه را شکل می دهد. در نتیجه اگر کسی در جامعه ای این چهار صفت را داشته باشد آن جامعه سالم و سعادتمند است و سعادت زندگی در آن تعیین می شود.
رئیس موسسه پژوهشی حکمت و فلسفه با اشاره به مضامین قرآنی مرتبط با این مبحث اظهار کرد: همین موضوع را در آیه 143 سوره مبارکه بقره نیز داریم که در این آیه می فرماید« وَكَذَلِكَ جَعَلْنَاكُمْ أُمَّةً وَسَطًا لِتَكُونُوا شُهَدَاءَ عَلَى النَّاسِ وَيَكُونَ الرَّسُولُ عَلَيْكُمْ شَهِيدًا وَمَا جَعَلْنَا الْقِبْلَةَ الَّتِي كُنْتَ عَلَيْهَا إِلَّا لِنَعْلَمَ مَنْ يَتَّبِعُ الرَّسُولَ مِمَّنْ يَنْقَلِبُ عَلَى عَقِبَيْهِ وَإِنْ كَانَتْ لَكَبِيرَةً إِلَّا عَلَى الَّذِينَ هَدَى اللَّهُ وَمَا كَانَ اللَّهُ لِيُضِيعَ إِيمَانَكُمْ إِنَّ اللَّهَ بِالنَّاسِ لَرَءُوفٌ رَحِيمٌ»، در تفسیر این آیه مفسران امت وسط را امت معتدل می گویند.
حجت الاسلام خسروپناه افزود: همچنین در آیه 29 سوره مبارکه اسراء نیز می فرماید: «وَلَا تَجْعَلْ يَدَكَ مَغْلُولَةً إِلَى عُنُقِكَ وَلَا تَبْسُطْهَا كُلَّ الْبَسْطِ فَتَقْعُدَ مَلُومًا مَحْسُورًا » (و دستت را به گردنت زنجير مكن و بسيار [هم] گشاده دستى منما تا ملامت شده و حسرتزده بر جاى مانى ). همچنین در آیه 67 سوره مبارکه فرقان نیز آمده است «وَالَّذِينَ إِذَا أَنْفَقُوا لَمْ يُسْرِفُوا وَلَمْ يَقْتُرُوا وَكَانَ بَيْنَ ذَلِكَ قَوَامًا» که این آیات همگی نشان از اعتدال دارند.
وی ادامه داد: بنابراین، مقابل اعتدال فقط خشونت قرار ندارد. خشونت یک طرف و خارج از اعتدال بوده و در فلسفه اسلامی و فلسفه ارسطویی مذموم است. از سوی دیگر برخی بی تفاوت اند و یک ساختار ذهنی را برای خود تعریف کرده اند و جز این ساختار به کسی اجازه حق حیات نمی دهند.
خسروپناه در ادامه به معانی مختلف عقل اشاره و اظهار کرد: نخستین معنای آن عقل استدلال گر است. دومین معنای عقلانیت ابزاری است. اصول عقلی که علوم انسانی اجتماعی مورد توجه قرار می دهد بخشی از آن به همین عقل ابزاری بر می گردد که هایدگر آن را عقل حسابگر می داند. اما معنای سوم از عقلانیت اخلاقی است. همچنین چهارمین معنای عقلانیت، عقلانیت راهبردی است که تسلط بر افراد و جامعه را مطرح می کند.
رئیس موسسه پژوهشی حکمت و فلسفه تصریح کرد: پنجمین معنا از عقلانیت، عقلانیت دینی است که کنش های اجتماعی برگرفته از آموزه های دینی را شامل می شود اما سوال آن است که کدامیک از این پنج مدل عقلانیت اعتدال گرا هستند و کدامیک اعتدال گریز و کدامیک اعتدال ستیز. آیا می توان همه این مدل ها را اعتدال گرا دانست؟ ممکن است فاصله ای میان اعتدال با برخی مدل های عقلانیت باشد.
وی با بیان اینکه عقلانیتی که ذیل عقلانیت ابزاری در عالم مدرن می گنجد به دنبال تسلط بر انسان طبیعت است، افزود: به نظر من عقلانیت ابزاری گاه اعتدال گریز و گاه اعتدال ستیز است. تمامی مکاتب اجتماعی مدرن عقلانیت ابزاری را قبول دارند و از اعتدال فاصله می گیرند اما وقتی منطق انسان معیشت و عقلانیت ابزاری باشد، دغدغه اش حاکمیت و تسلط بر دیگران می شود و امکان ندارد به اعتدال کشیده شود.
خسروپناه تاکید کرد: البته اگر عقلانیت ابزای را کنار بگذاریم زندگی مختل می شود. پس نباید آن را کنار گذاشت بلکه باید عقلانیت معطوف به ارزش های اخلاقی را کنارش قرار داد هرچند که به هر صورت کافی نیست چون اعتدال گرایی باید همه جانبه باشد و اگر عقلانیت ابزاری را عقلانیت استدلال گر و نوعی از عقلانیت دینی و معنوی و عقلانیت اخلاقی محاصره نکند در این صو رت اعتدال ستیز یا اعتدال گریز می شود.
این محقق با بیان اینکه دو نوع عقلانیت دینی داریم، ادامه داد: عقلانیت دینی عقلانیت معطوف به ارزش های دینی است و یک نوع آن عقل قبل از ایمان را قبول دارد چه عقل نظری و چه عقل عملی باشد. اما مدل دیگر، عقل را بعد از ایمان می پذیرد و ملاک را فقط نص قرار می دهد و بر اساس آن می خواهد عقل ورزی کند و تصور کنید که این نص را هم ظاهرگرایانه معنا کنند که تکفیری ها این گونه هستند. حکمت اسلامی عقلانیت دینی را قبول دارد و به همین دلیل است که به آن حکمت اسلامی می گویند چون عقلانیت دینی را پذیرفته است.
وی در ادامه به بخشی از صحبت های دکتر ابراهیمی دینانی اشاره و خاطرنشان کرد: در صحبت های جناب دینانی عنوان شد که «یک فیلسوف هم در میان تکفیری ها نمی بینیم». علت آن است که برای فیلسوف این عقلانیت تقدم دارد و البته تکفیری ها فاقد عقلانیت نیستند چراکه هر شخص و مکتب مدلی از عقلانیت دارد.
نظر شما