خبرگزاری شبستان// زنجان
چاپ، یک هنر، یک مهارت، یک صنعت و یک عشق پایان ناپذیر است زمانی که تلاش شما در خلق یک اثر زیبا به ثمر می نشیند، شاید پی به عظمت خدایی ببریم که جهانی با این همه طرح و رنگ و تنوع را با دقت و تخصص در این حجم بزرگ ساخته که ما انسان ها هر از چند گاهی تلاش می کنیم تا گوشه ای از این خلقت عظیم را خودمان بسازیم و عجبا که چقدر احساس حقارت به انسان دست می دهد که پس از عمری تلاش تازه اندر خم یک کوچه می باشد.
مسلمانان در اواخر سده سوم در مشرق اسلامی و اندلس به شیوه چینیان کتاب هایی چاپ می کردند. بیش از 50 سند کشف شده در نزدیکی فیوم مصر، متعلق به سال های 278 تا 751، با قالب های چوبی بر روی پوست، کاغذ و پارچه چاپ شده‌اند. به رغم این شواهد، گاه مسلمانان مانعی در برابر انتقال فن چاپ از خاور دور به اروپا دانسته شده‌اند.
اما ظاهراً اکراه مسلمانان از به کارگیری فن چاپ، که در این دوره فقط با الواح چوبی ممکن بود، بیش از آنکه دلیلی دینی داشته باشد، دلایل فنی و هنری داشته است. پیشرفت مسلمانان در هنر خوشنویسی و کتاب آرایی چندان چشمگیر بود که تا مدت ها کتاب های ساده چاپی نمی توانست در بازارهای اسلامی جایی باز کند.
اروپاییان در قرن پانزدهم صنعت چاپ را از شرقی ها (چینی ها و سپس مسلمین) آموختند و به ویژه در تکمیل آن، از اختراع کاغذ به عنوان مهم ترین دستاورد مردم مشرق زمین یعنی چینی ها بهره بردند.
نخستین بار چاپ چوبی در چین آغاز شد که حروف را به صورت برجسته در قالب های خاصی می ریختند و سپس برای چاپ با استفاده از مواد دیگری آن را بر کاغذ منتقل می کردند.
در سال (751میلادی ) چند کاغذ ساز چینی به اسارت مسلمین در آمدند و از این پس حرفه کاغذ سازی در ماورالنهر، سمرقند و بخارا که جزیی از قلمروی اسلام بود، رواج چشمگیری یافت. تماس مستمر مسلمین با چینی ها، سمرقند و بخارا را مرکز کاغذ سازی در دنیای اسلام کرد.
در زمان هارون الرشید خلیفه عباسی به پیشنهاد وزیر خردمندش " یحیی برمکی" کاغذ سازان را از سمرقند و بخارا به بغداد آوردند و نخستین بار برای اسناد دولتی کاغذ تهیه شد. بعدها در قرون 11و 12میلادی، مسلمین کاغذ را از طریق شام و شرق مدیترانه به "سیسیل" ایتالیا بردند و از آن به بعد صنعت کاغذ از ایتالیا و اسپانیا به سراسر اروپا راه یافت.
اختراع چاپ، انقلاب فرهنگی بشر
بشر از ابتدا در تلاش برای انتقال اطلاعات و دانش شفاهی خود بوده است او ابتدا کار چاپ را با حروف چوبی انجام می داد ولی به دلیل دشواری کنده کاری او به سراغ حروف متحرک فلزی رفت و با این کار توانست زنجیر کتاب های کم تعداد قرون وسطایی که پیشتر در انحصار درباریان، روحانیان و طبقات برگزیده بود خارج کند و در اختیار همگان قرار دهد.
تحول چاپ پس از گوتنبرگ حرکتی کند داشت و تا قرن هفدهم تغییر عمده ای در آن رخ نداد در سده هجدهم و ارائه عصر انقلاب صنعتی همزمان با پیشرفت سایر تکنولوژی هایی چون صنعت نساجی ماشین های بخار و شیمی، چاپ نیز به رشد تدریجی خود ادامه داد.
در سال 1830 از ماشین بخار و نیروی آن برای چاپ استفاده شد. که بر سرعت تولید کتاب افزود و در قرن بیستم با ظهور و گسترش تکنولوژی های نوینی چون الکترونیک، میکروالکترونیک و گسترش آنها به تدریج از دهه های 1980 و 1990 با ظهور انواع رایانه ها و بکارگیری این وسیله جدید و ترکیب آن در فرایند تحولات شگرفی در این صنعت بوجود آمد.
نخستین چاپخانه در ایران
اما نخستین چاپخانه را در ایران ارامنه اصفهان در عهد شاه عباس دوم صفوى گشودند که اکنون نمونه‌های فراوان چاپی آن در موزه ارامنه ایران در کلیسای وانگ اصفهان، به خصوص کتاب مقدس مسیحیان، انجیل قرار دارد.
اما این کار بنا به علت‌های مختلفی از جمله مخالفت رهبران تشیع و مردم مذهبی که این کار ارامنه را وسیله‌ای برای اشاعه دین مسیحیت عنوان کرده بودند توفیق نیافت و متوقف گردید.
بر اساس مدارک موجود، نخستین کتابی که در خود ایران چاپ شده، زبور داوود یا ساغموس است که در 1638 به زبان و خط ارمنی در 572 صفحه در جلفای اصفهان و به دست کشیشان ارمنی به چاپ رسیده است.
اینکه ارمنیان، پیش از دیگر گروه‌های قومی ـ زبانی ساکن ایران توانسته‌اند در ایران چاپخانه‌ای از آن خود تأسیس کنند و آزادانه به چاپ و نشر منابع مسیحی بپردازند و در میان قوم‌های جهان مقام پانزدهم را از حیث قدمت چاپ احراز کنند، دلایل بسیاری دارد که مهم‌ترین آن، محیط آزاد و تشویق‌آمیزی بود که به‌ویژه شاه عباس اول صفوی و فرمانروایان دیگر این سلسله برای آنها ایجاد کرده بودند.
براساس اشاره‌های سیاحان خارجی، به ویژه شاردن، شماری از ایرانیان در عصر صفویه از کار چاپ و چاپخانه آگاهی داشته و به ورود آن به ایران شایق بوده‌اند. جان پینکرتون و جونس هنوی، که در عصر نادرشاه افشار به ایران سفر کرده‌اند، از جزوه‌هایی صحبت به میان آورده‌اند که به زبان لاتینی و عربی چاپ و منتشر می‌شده است.
تحول بزرگ در فن چاپ و انتشار مواد چاپی، اعم از کتاب، روزنامه و مواد دیگر، از دوره ولایتعهدی عباس میرزا قاجار آغاز شد که مصادف است با پیامدهای جنگ‌های ایران و روس.
عباس میرزا نایب السلطنه میرزا زین العابدین تبریزی را مامور فراگیری فن چاپ و به راه انداختن نخستین چاپخانه در تبریز کرد تا اینکه میرزا زین العابدین تبریزی به سال 1233 هجری قمری اسباب و آلات چاپ حروفی را به تبریز آورده و تحت حمایت عباس میرزا نایب‌السلطنه که در آن زمان حکمران آذربایجان بود کتابی مربوط به میرزا ابوالقاسم فراهانی که در برگیرنده حکایت‌هایی از جنگ میان دولت ایران و روسیه که در تاریخ 1228 هجری قمری (برابر با 1813 میلادی) با عهدنامه گلستان به پایان رسیده بود را چاپ کرد.
بررسی نخستین کتاب های چاپی نشان می دهد که دولت وقت از فن آوری چاپ در جهت اهداف خود استفاده می کرده و کتاب‌ها بیشتر تاریخی، دینی، ادبی، یا در جهت ترویج اصول بهداشتی و ترویج جنبه‌هایی از حیات مدنی و فرهنگ زندگی اجتماعی جدید بوده است.
دومین چاپخانه در ایران
دومین چاپخانه که به ایران وارد شد چاپخانه سنگی است که آن نیز در تبریز دایر شده‌است.
چاپ سنگی در ایران بنابه عللی پس از چاپ سربی رواج یافت و جای تعجب است که چاپ نخستین پس از کار کردن دیگر معمول نشد و چاپ سنگی جای آن را گرفت.
علت جایگزینی چاپ سنگی به جای چاپ سربی این بود که افرادی چاپ سربی و حروف آن را با نظر بدبینی نگاه می کردند و علامت کفر می دانستند و چون حروف ایران، فارسی بود با حروف سربی در آن زمان نمی توانستند گوناگونی در خطوط داشته باشند در صورتی که در چاپ سنگی از خوشنویسان کمک گرفته می شد.
اما اینکار باعث ضربه ای بر پیکره گسترش فرهنگی ایران شد و آن اینکه کتاب‌های سنگی گران تمام می شد و مردم توان تأمین هزینه خرید کتاب را نداشتند و خود این دردی بزرگ بود.
چاپ سنگی جز در تبریز و تهران در بسیاری از شهرهای دیگر ایران رواج یافت، و تا زمان ناصرالدین شاه قاجار که چاپ سربی پس از مدتی بیش از نیم قرن بار دیگر جان گرفت، در صنعت چاپ ایران یکه تازی می‌کرد.
مشکل دیگر چاپخانه های نخستین ایران غارت مداوم آنها توسط برخی کوته فکر بود. اما در کشور ایران کماکان مردان و زنان فرهنگ دوستی هستند که مقاومت کرده و از تلاش برای ساختن سرزمین و پیشرفت آن گامی به عقب نمی نهند و دلسرد نمی شوند.
وضعیت چاپ در ایران پس از تأسیس مدرسه دارالفنون
پس از تأسیس مدرسه دارالفنون وضع و سیر چاپ در ایران دگرگون شد. نیاز به انتشار کتاب‌های درسی، سبب شد که در این مدرسه کارگاه چاپ آثار استادان دارالفنون، منابع درسی دانش آموزان و نیز پاره‌ای کتاب‌های دیگر تأسیس شود.
چاپخانه کوچک دارالفنون ظاهراً در 1268 و با نام دارالطباعه خاصه علمیه مبارکه دارالفنون تهران و زیرنظر علیقلی میرزا اعتضادالسلطنه تشکیل شد و تا 1300 دایر بود و شاید حدود 40 عنوان کتاب درسی در آن به چاپ رسیده باشد.
اولین چاپخانه دولتی در ایران
اما چاپخانه‌ای دولتی، که تحت عناوین مختلف فعالیت می کرد و به چاپ کتاب و روزنامه می پرداخت، در دوره ناصرالدین شاه تأسیس شد.
نهضت مشروطه در ایران عامل افزایش تعداد عنوان ها و شمارگان روزنامه ها، گرایش بیشتر مردم به خواندن مطالب سیاسی و اجتماعی و نیز تقویت و گسترش چاپ در ایران بود.
چاپ ژلاتینی، که بعد جای خود را به روش چاپ استنسیلی داد، احتمالاً از اواخر عصر ناصری و همزمان با آغاز تحرکات سیاسی تازه، برای تکثیر اعلامیه های پنهانی، نامه های سرگشاده و شب نامه های سیاسی مورد استفاده قرار گرفت و ظاهراً چاپخانه های مخفی کوچکی برای چاپ ژلاتینی تشکیل شده بود.
چاپخانه مجلس شورای ملی، مدت کوتاهی پس از تشکیل مجلس اول، به منظور چاپ و نشر روزنامه و نیز مطالب اختصاصی خودِ مجلس، به سرعت تأسیس شد و در مدت کوتاهی به بزرگ‌ترین چاپخانه کشور تبدیل گردید.
چاپخانه مجهز دیگری به نام چاپخانه شاهنشاهی، به سرپرستی عبداللّه‌خان قاجار که مدیریت او در صنعت چاپ معروف بوده است، پس از استقرار مشروطیت تأسیس شد و تا 1328 فعال بود.
در دوره محمدعلی میرزا، استفاده از چاپخانه های سربی اختصاصی و غیردولتی به جای چاپخانه های سنگی دولتی معمول شد، به طوری که بنا به تخمین حوالی سال 1330 معدودی چاپخانه سنگی به فعالیت ادامه می دادند.
در سال‌های 1307، 1310 و 1317 برای چاپ و نشر کتاب های درسی در سراسر کشور و به شیوه‌ای نو اقدام شد.
روند رو به رشد صنعت چاپ در ایران
تأسیس دانشگاه تهران و نهادهای جدید آموزشی در این عصر، همراه با دولت و ارتشِ رو به گسترش، نیاز به چاپ برخی مطالب را در مقیاسی وسیع تر فراهم آورد.
تأسیس چندین چاپخانه دولتی و وابسته به دولت، مانند چاپخانه ارتش، چاپخانه بانک ملی ایران، چاپخانه دخانیات ایران، چاپخانه راه‌آهن و مانند اینها، حاصل نیاز دولت به تأمین احتیاجات خود در زمینه چاپ به طور مستقل بود.
چاپخانه تابان، به عنوان نخستین چاپخانه خصوصی که به دستگاه‌های جدید و خودکار مجهز شد، تحولی چشمگیر را از سرگذراند .
چاپخانه بانک ملی ایران هم به دستگاه های ملخی جدید مجهز شد. چاپخانه اطلاعات هم که پیش از 1320 چاپخانه بزرگی بود، مجهزتر شد.
در دهه 1330، دستگاه های افست رتاتیو و دورنگ و چهاررنگ جدید به ایران وارد شد و تحولی فنی در چاپ به بار آورد.
چاپخانه های افست، روزنامه کیهان و سپهر، مهم‌ترین چاپخانه‌های آن دهه به شمار می‌آیند.
در دهه 1340 چاپ وارد مرحله تازه ای شد و انتشار کتاب های درسی در هیاتی جدید، کتاب‌های ارزان قیمت جیبی و شماری نشریه و گسترش آموزش‌های چاپ رونق آن را بیش از پیش کرد.
تا حدود نیمه دهه 1340، آموزش چاپ در ایران به شیوه استادی ـ شاگردی و از طریق چاپخانه‌ها انتقال می یافت. در 1344، رشته چاپ در هنرستان فنی تا مقطع دیپلم فنی دایر شد.
از 1345 به بعد، هر سال چند تن برای فراگرفتن فنون جدید چاپ به اتریش اعزام می شدند، دهه 1350 برای چاپ کشور از سال های پر برخورد به شمار می آید.
افزایش چشمگیر درآمد کشور و طرح های گسترده توسعه، که نیاز به گسترش چاپ را بیشتر می ساخت، با سیاست نظارتِ بسیار شدید بر چاپ کتاب و مطبوعات همراه شد.
ورود تجهیزات جدید چاپ از جمله دستگاه لاینوترون، پاسخی به نیازهای رو به افزایش منابع چاپی، به ویژه کتاب‌های درسی مدارس و دانشگاه ها، بود.
صنعت چاپ بعد از انقلاب اسلامی ایران
پس از انقلاب نیز روند رشد صنعت چاپ ایران ادامه یافت در حالیکه در پایان شهریور 1359، بیش از 350 عنوان روزنامه در ایران چاپ شده بود.
چاپ در ایران از 1357 به این سو به طور کلی بر اثر عواملی همچون: افزایش عناوین کتاب و نشریه، برداشته شدن ممیزی جز در دوره‌هایی کوتاه، گسترش آموزش چاپ، انتشار نشریه های تخصصی در این زمینه، گسترش و تقویت صنف چاپ و صنف های وابسته، ورود تجهیزات و فنون جدید چاپ، به ویژه استفاده از رایانه و دستگاه‌ها و شبکه‌ها و نظام های رایانه ای که انقلابی در اطلاعات و ارتباطات در سطح جهانی به بار آورده است، توسعه دانشگاه ها و آموزش عالی، افزایش جمعیت و رشد سریع نسل جدید لازم التعلیم و نیاز به چاپ منابع جدید، رو به رشد نهاده است.
در مجموع می توان نتیجه گرفت صنعت چاپ همچنان که در قرون گذشته و در سپیده تمدن عصر جدید، تاثیر قابل توجهی در پیشرفت و آگاهی بشر داشته است امروزه نیز با پیشرفت علم، همچنان جایگاه پراهمیت خود را حفظ کرده است و منشاء تحول و آگاهی بخشی در دستاورد های جدید شده است.
منابع:
فن چاپ پیش از گوتنبرگ دانیل جی بورستین، ترجمه حسین معصومی همدانی
چاپ سنگی، حیات تازه‌ای در کتابت، حسن هاشمی دهکردی، فصلنامه هنر
حمید مولانا، سیر ارتباطات اجتماعی در ایران ، تهران 1358 ش
یحیی آرین‌پور، از صبا تا نیما، ج 1، تهران 1354 ش
محمداسماعیل رضوانی، نقش مطبوعات در انقلاب مشروطیت، کلک ، ش 84
اسماعیل رائین، اولین چاپخانه ایران ، تهران 1347 ش
لئون میناسیان، اولین چاپخانه در ایران، در مجموعه مقالات پنجمین کنگره تحقیقات ایرانی ، ج 1، به‌کوشش مرتضی تیموری
مجتبی مینوی، تاریخ و فرهنگ : اولین کاروان معرفت، تهران 1352 ش
فریدون آدمیت، امیرکبیر و ایران، تهران 1354 ش
پایان پیام/
نظر شما