نایین شهر آب‌انبارها/۸۵در صد آب انبارهای نایین فعال اند

خبرگزاری شبستان-اصفهان:

شرایط اقلیمی خشك و نیمه‌خشك بخش عمده‌ای از ایران، تاثیر ژرف و بنیادی در خلق پدیده‌های گوناگون معماری این سرزمین گذاشته است.

«آب انبار» مکانی مناسب برای ذخیره سازی آب

ریزشهای آسمانی در ایران به جز ناحیه شمالی و سواحل دریای مازندران، در بقیه نواحی بسیار كم است به همین دلیل، از دیرباز در بیشتر مناطق کویری ایران، برای دسترسی به آب تلاش چشمگیری صورت گرفته و مردمان این مناطق با بهره جستن از تمامی توانایی‌های خود، ده‌ها كیلومتر قنات حفر كرده‌اند.

 آن‌ها در كنار ساخت قنات‌ها و سدها، به ذخیره سازی آب‌های فراوان زمستانی برای به مصرف رساندن آن‌ها در فصل‌های گرم سال نیز توجه داشته‌اند و برای تحقق این مساله، «آب‌انبار» را بنیان گذاشته‌اند.

 آب‌انبارها در بافت شهرهای حاشیه كویر، مركز بسیاری از محله‌ها بوده‌اند و در بسیاری از محله‌ها بزرگ‌ترین و چشمگیرترین واحد معماری به شمار می‌روند.

شهرستان نایین یکی از شهرستان‌های حاشیه کویر و کویری محسوب می‌شود که آب در معیشت مردم این خطه کویری در طول تاریخ از اهمیت زیادی برخودار بوده‌است .

از مهم‌ترین بناهای تاریخی شهرستان نایین وجود آب انبار‌های این شهرستان عنوان می‌شود که 130 آب‌انبار در محلات قدیمی و تاریخی این شهرستان جایگاه و اهمیت آب مصرفی شرب مردم در طول تاریخ را در یک منطقه کویری بیان می‌کند.

آب‌انبار به اصطلاح نایینی‌ها «اُمبار» با ابعاد مختلف کوچک و بزرگ در معابر اصلی شهر وجود داشته است که تنوع در طرح معماری آن از ویژگی‌های مهم این بنا در نایین محسوب می‌شود.

به گفته یکی از کارشناسان میراث فرهنگی و گردشگری نایین، در قدیم آب‌های سطحی باران و برف را به داخل آب‌انبارها هدایت می‌کردند؛ وقتی گل و لای آن ته‌نشین می‌شد در فصل‌های گرم سال مورد استفاده مردم قرار گرفته که ذخیره عالی بوده است و در فصل پاییز اقدام به لایه‌برداری آب‌انبارها می‌کردند.

طرز ساخت آب‌انبار

آب‌انبارهای نایین از نظر معماری به چند نوع تقسیم‌بندی می‌شوند که شاخص‌ترین آن‌ها دارای مخزن گنبدی شکل (مدوّر) است.

در آب‌انبارهای نایین مهم‌ترین بخش مخزن می‌باشد که در اکثر آن‌ها به صورت مدوّر حفر در داخل زمین، با قطرهای متفاوت 5 تا 10 و عمق 3 تا 10 متر ساخته شده‌است و طرح اولیه مدوّر را روی زمین تعیین، سپس از یک طرف شروع به حفاری می‌نمودند.

 خاک‌های ناشی از حفاری را توسط چهارپایان و از رمپی ایجاد شده به بالا منتقل می‌نمودند و حفاری تا اندازه در نظر گرفته شده ادامه یافته، سپس حدود یک متر از کف مخزن را با ملات آهک ایزوله می‌نمودند.

فنی‌ترین بخش مخزن آب‌انبار، ایزوله بدنه و کف مخزن جهت حفظ آب ذخیره شده و جلوگیری از هدر رفتن آن می‌باشد.

در این خصوص ابتدا با فاصله یک متر از دیواره حفر شده دیواره‌ای با ارتفاع یک متر ایجاد نموده سپس پشت آن را با ملات آهک پر می‌نمودند و این عملیات تا بخش انتهای دیوار ادامه یافته و بدین صورت تمامی دیواره اصلی مخزن ایزوله می‌گردید.

روی مخزن به وسیله گنبدی مخروطی شکل با استفاده از مصالح آجر و یا خشت با تکنیک نیم‌آجر و با ارتفاع متفاوت پوشیده می‌شده و سپس روی آن را آجرفرش می‌نمودند.

گنبد، جهت جلوگیری از تابش مستقیم آفتاب و ایجاد فاصله بین طاق وسطح آب ساخته می‌شده که در نتیجه از گرم شدن آب جلوگیری کرده و از طرفی فضایی برای چرخش هوای ورودی و خروجی بادگیرها و خنک شدن آب و همچنین جلوگیری از ماندگاری بوده است .

مخزن در آب‌انبارهای نهایی به صورت 4 ضلعی با طاق مسطح و با استفاده از طاق و تویزه نیز وجود دارد که می‌توان به آب انبار فیض و آب انبار مصلی اشاره نمود.

بادگیرها بخش دیگری از آب‌انبارها هستند. مجموعه آب‌انبارهای نایین دارای دو بادگیر بوده که در دو طرف مخزن ایجاد می‌شده است و بادگیرها به صورت 4وجهی و از چهار طرف هوا را به داخل مخزن منتقل نموده تا باعث خنکی آب و جلوگیری از آلودگی آب شود.

برخی از آب‌انبارهای نایین به صورت سه بادگیر یا تک بادگیر می‌باشد که در آب‌انبار نوآباد، بادگیر سوم جهت انتقال هوای خنک از داخل آب‌انبار به ایوان خانه حاکم‌نشین نوآباد بوده است.

یکی از مهم‌ترین بخش های آب انبارهای نایین پاشیر آب‌انبار و یا محل برداشت آب است که به وسیله دریچه‌ای این بخش در انتهای سطح مخزن به محل مخزن ارتباط دارد و آب به پاشیر جهت برداشت منتقل می‌شود.

 تنها آب‌انبار مصلی نایین دارای دو پاشیر جهت استفاده برای عموم و بخش خصوصی ایجاد شده‌است.

بزرگ‌ترین آب‌انبار در شهرستان نایین، آب‌انبار معصوم خانی است که برای دسترسی به آب باید 63 پله را طی نمود.

آیا آب‌انبارها برای نیاز مردم کافی هستند ؟

محمود مدنیان رئیس اداره میراث فرهنگی، صنایع دستی و گردشگری شهرستان نایین در گفتگوی اختصاصی با خبرنگار خبرگزاری شبستان بیان نمود: کمبود آب در این شهرستان باعث شده تا آب‌انبارها در این خطه حفظ و حتی آب‌انبارهای جدیدی ساخته شود که نشان از همت والای مردمان این خطه کویری است.

وی افزود:  برای حفظ این بناها تقریبا 12 آب‌انبار را در فهرست آثار ملی ایران به ثبت رسانده‌ایم تا اولین قدم برای حفظ آن‌ها برداریم؛ چرا که وقتی ثبت ملی شوند پشتوانه قانونی و حقوقی دارند و تاکنون 20 آب‌انبار در این شهرستان توسط این اداره مرمت شده‌است.

 گفتنی است 85 درصد آب‌انبارهای نایین در فصل زمستان توسط اداره آب و فاضلاب شهرستان آب‌گیری می‌شوند تا در فصول گرم سال از کمبود آب در این شهرستان جلوگیری شود.