سفارشات قرآن درباره چگونگی رفتار با طبیعت

خبرگزاری شبستان: با نگاهی به آیات و روایات و سیره ی اهل بیت (ع) روشن می گردد که هیچ مکتبی مانند اسلام به طبیعت و محیط زیست اهمیت نداده است . از سوی دیگر ، قرآن کریم در بسیاری از آیات ، انسان ها را به مطالعه طبیعت و عناصر آن فراخوانده است . همچنین بسیاری از سوره های قرآن کریم به نام یکی از عناصر طبیعت خوانده می شود، مانند سور شریفه بقره ، رعد ، نحل ، نور ، عنکبوت ، نجم ، فجر ، شمس ، حدید ، لیل ، قمر ، تین ، ناس و... . خداوند منان، سرنوشت بشر را به گونه ای رقم زده است که در دامان طبیعت رشد کند و به آن نیازمند باشد . طبیعت به شکلی خلق شده است که در خدمت انسان باشد و نیازهای او را برطرف کند. با در نظر رفتن این نکته که به حکم قرآن کریم همه چیز در جهان آفرینش بر پایه ی نظم و عدالت استوار است و هر چیزی به اندازه لازم آفریده شده است ، (قمر ، 49) این نتیجه به دست می آید که نابسامانی های موجود در طبیعت و آلودگی های زیست محیطی ناشی از بهره وری نادرست از طبیعت و منابع آن است . فعالیت های انسان برای رسیدن به رفاه و توسعه اقتصادی و اجتماعی ، خود باعث تخریب محیط زیست شده است. این تخریب آنچنان در وضعیت آب و هوای کره زمین ، دگرگونی ایجاد کرده که سلامتی و حیات او و سایر موجودات زنده را به خطر انداخته است. شرایط به وجود آمده به حدی وخیم است که امروزه از آن به عنوان «بحران محیط زیست» یاد می شود . برای رهایی از این بحران باید به اصول اخلاقی و متون دینی بویژه اسلام مراجعه کنیم ، زیرا مبنای پیدایش بحران زیست محیطی کنونی ، بحران اخلاق در میان انسان هاست .

در قرآن کریم از نابود کردن و تخریب محیط زیست به عنوان اعتداء (تجاوز) نام برده شده است و بر این اساس کسانی که رفتار ناشایست نسبت به محیط زیست داشته باشند، از رحمت و محبت خداوند محروم خواهند بود.(مائده ، 86) درست است که خداوند طبیعت را مقهور انسان آفریده و ا نسان را به عنوان جانشین خود در زمین قرار داده است ، اما این به آن معنا نیست که او آزاد باشد تا هر گونه که مایل است رفتار کند. انسان در برابر خداوند و تمامی آفرینش مسئول است . او باید در برابر اراده ی خداوند تسلیم باشد و با صلح و صفا در کنار طبیعت زندگی کند. به عبارت دیگر ، انسانی که جانشین خداوند در زمین است باید همواره در راه حفظ و سلامت طبیعت بکوشد.

دین پژوهان اعلام کرده اند که توجه به ارزش های اخلاقی و مذهبی ، تضمینی برای حفاظت از محیط زیست است . آنها معتقدند که انسان ها علاوه بر اجرای قوانین باید استاندارد های اخلاقی را نیز مراعات کنند تا به اهداف پایدار خود دست یابند . در دین اسلام حفاظت از محیط زیست که نسل امروز و نسل های بعدی باید در آن حیات اجتماعی رو به رشدی داشته باشند، یک وظیفه ی دینی تلقی می شود. خداوند، طبیعت را هدفمند و هدفدار خلق و تمام مخلوقات را به لحاظ کمیت و کیفیت به اندازه و متناسب آفریده است . مؤید این جمله را گفتار خداوند در قرآن کریم است که می فرماید: «ما هر چه آفریدیم به اندازه آفریدیم». یا در جای دیگر می فرماید که «زمین را هم بگستردیم و در آن کوه های عظیم برنهادیم و از آن هر گیاه و نیک ، متناسب و موافق حکمت و عنایت برویاندیم.» جهان هستی از نظم دقیقی برخوردار و تمامی مخلوقات در تعادل و تناسب و به اندازه آفریده شده اند و هر یک از اجزا و عناصر خلق شده در بقای این کره ی خاکی و در نتیجه در ادامه ی زندگی انسان نقش دارد؛ بنابراین هر تغییر نابجا و زیان رساندن به هر یک از اجزای این سیستم عظیم ، سبب به خطر افتادن حیات هستی می شود. دین مبین اسلام مملو از توصیه های حفاظت از آنچه که خدا خلق کرده است می باشد و این به مفهوم حفاظت از محل زیستن مخلوقات و یا همان حفاظت از محیط زیست است.

بدون شک محیط زیست سالم یکی از نعمات الهی و بخشی از نظام خلقت می باشد که ریشه در جهان بینی توحیدی دارد؛ یعنی جهان و هر آنچه که در اوست ، تصویری از خداوند واحد است. در اسلام هر گونه رفتاری که منجر به فساد در عرصه محیط زیست شود نهی شده است ، چرا که خداوند بارها در قرآن کریم درباره ایجاد فساد در روی زمین هشدار داده است . از این روست که حکومت اسلامی ، کردار انسان را در مواجهه با محیط زیست ، نظارت و کنترل کرده و علاوه بر تنبیه افرادی که به محیط زیست آسیب می رسانند، به آنهایی که از نتیجه سوء کردارشان بر محیط زیست بی خبرند هشدار می دهد.

اسلام بین انسان و محیط زیست ، جدایی قائل نیست و آنها را مکمل یکدیگر می داند، از این رو دین اسلام کامل ترین سفارشات را برای حفاظت از محیط زیست دارد و تمامی جنبه های انسانی را در ارتباطی هماهنگ و موزون با مسیر الهی ، در قرآن کریم به تصویر کشیده است.

خوشبختانه کشور ما با قرار گرفتن در محل تلاقی فرهنگ اصیل ایرانی و تعالیم عالی اسلامی از پتانسیل بالایی در زمینه حفاظت و حرمت محیط زیست برخوردار است . کتب ادبی ما سرشار از اشعار و تمثیل هایی است که بیانگر ارزش والای طبیعت از دیدگاه ایرانیان به عنوان آیه ها و نشانه های شناخت و عشق به معبود است . آب ، نان و هر جزئی از طبیعت از دیدگاه ایرانیان تنها به عنوان منابع مصرفی محسوب نمی گردند بلکه نمونه هایی از رحمانیت ، قدرت و تدبیر باری تعالی به حساب می آیند . به همین دلیل ایرانیان به نمک که ظاهراً فراوان ترین و کم ارزش ترین منبع طبیعی است قسم می خورند ، نان را لگد نمی کنند و آلوده کردن آب را گناه می شمرند.

حمایت از محیط زیست در اسلام

 

اسلام نشان دهنده ی طریقی برای زندگی است که دیدگاه جامعی نسبت به هستی، حیات انسان و روابط بین آنها دارد، انسان به منزله جزئی از هستی که هر یک از عناصرش مکمل سایر اجزای مجموعه ی هستی است ، ارتباط ویژه ای از نظر بهره برداری و توسعه با سایر عناصر طبیعت دارد. حکت الهی مقدر کرده است که انسان وارث زمین شود، بنابراین انسان علاوه بر اینکه جزئی از جهان هستی است ، مجری دستور الهی نیز هست.

اسلام در کلیه شئون و روابط انسانی دخالت کرده و برای همه آنها مقرراتی وضع نموده است . لیکن این بدان معنا نیست که برای هر موضوع با عنوان ویژه و متداول امروزی آن حکم خاصی مقرر داشته باشد. مساله محیط زیست نیز از همین قبیل است . به یقین در هیچ یک از منابع اسلامی به عنوان محیط زیست حکمی مطرح نشده است ولی بدون تردید درباره ی آب ، زمین ، پاکی و ناپاکی ، آتش سوزی و مسائلی از این قبیل ، آیات ، احادیث و احکام زیادی وجود دارد که به کمک آنها می توان مقررات دقیقی برای مسائل محیط زیست به دست آورد . با این وجود متأسفانه تاکنون در این مورد از نظر اسلامی تحقیق و پژوهشی انجام نگرفته است .

از پیامبر اکرم (ص) روایت شده است که: «تحفظوا من الارض فإنها أمکم» یعنی از زمین حفاظت کنید به درستی که آن مادر شماست. اسلام برای نظافت و بهداشت اهمیت فوق العاده ای قائل است و آن را از نشانه های ایمان می داند.

خداوند متعال می فرماید: «إِنّا کُلَّ شَیءٍ خَلَقناهُ بِقَدَرٍ». (قمر ، 49) یعنی ما هر چیز را به اندازه خلق کردیم . پس هر چیز مقدار و حدودی دارد و بایستی به طور صحیح و درست بهره برداری شود تا نابود و منهدم نگردد. چرا که این ثروت های طبیعی فقط به این نسل تعلق ندارد بلکه این اندوخته ها به نسل های بعدی از ما نیز تعلق دارند.

اسلام نظر به زنده کردن زمین های موات و آباد کردن زمین دارد. در آیه 61 سوره هود آمده است: «...هُوَ أَنشَأکُم مِّنَ الأًرضِ وَ استَعمَرکُم فِیهَا...»؛ یعنی خداوند شما را در زمین خلق کرد و شما را به عمارت و آباد کردن زمین گماشت . در این رابطه پیامبر اکرم (ص) می فرماید: «ان قامت علی احدکم القیامه و فی یده فسیله فلیغرسها» ؛ یعنی اگر قیامت برپا شود و در دست نهالی باشد باید آنرا بکارد.

آب نیز به عنوان یکی از مظاهر طبیعت که باید از آلودگی مصون بماند مورد توجه اسلام می باشد. آیات ذیل از قرآن کریم اشاره به اهمیت و نقش آب در زندگی بشر دارد.

آیه 30 سوره انبیاء: از آب همه چیز را زنده کردیم . پس گیاه و حیوان و انسان و زندگیشان به آب بستگی دارد.

آیه 164 سوره بقره: خداوند آب را نازل کرد و زمین مرده را به وسیله آب زنده کرد.

در واقع اگر اسلام بر حمایت عناصر اساسی در محیط زیست و حفاظت آنها تاکید دارد به خاطر خیر انسان و تأمین ضروریات و حاجت های انسان ، چه نسل حاضر و چه نسل های آینده می باشد.

 

فقه و محیط زیست

 

فقه محیط زیست شامل باید ها و نبایدهای دینی در خصوص محیط زیست می باشد . در خصوص فقه محیط زیست می توان دو گونه بحث کرد:

تعریف فقه محیط زیست را از اساتید فن خواستار شد.

از کتب متعدد فقهی و حدیثی مانند جواهرالکلام و وسائل الشیعه و... که در بردارنده احادیث اهل بیت (ع) می باشد ، می توان مسائل جدید فقهی را استنباط نمود. اما در این کتب ، چه ابوابی متناسب با محیط زیست وجود دارد؟

آیت الله مصباح یزدی در تفسیر موضوعی خود در بحث حیوان شناسی ، خداشناسی واژه «سماعه» را به کار برده و آنرا به دو بخش تقسیم نموده اند:

سماعه ی مادی (محیط زیست) و سماعه ی معنوی . ایشان اشاره می فرمایند که از خلقت آسمان ها و زمین باید حفاظت شود. باید توجه داشته باشیم که میان تکوین و تشریع رابطه ای مستحکم وجود دارد . تکوین مربوط به آفرینش و خلقت می شود و بحث تشریع مربوط به آفرینش و خلقت می شود و بحث تشریع مربوط به فقه اسلامی و قانون گذاری. اگر جهان آفرینش و خلقت، برخلاف تشریع الهی و مبانی فقه اسلامی بچرخد هر آینه نابود می شود. اگر هماهنگی میان تکوین و تشریع نباشد جهان نابود خواهد شد. بحث های پایه ای خلقت ، انسان شناسی و هستی شناسی ، اساس رشته فقه محیط زیست محسوب می گردند. زاویه ی دید دوم ، در خصوص فقه محیط زیست ، از دید سیاسی است . چون نظام ما اسلامی است و شورای محترم نگهبان قوانین را از جهت عدم مخالفت با شرع، بررسی می کند، لذا باید مجموع قوانین زیست ، اصل پنجاهم قانون اساسی ، سند چشم انداز بیست ساله و برنامه های توسعه پنج ساله کشور را بررسی کنیم و ببینیم اگر به جای فقهای شورای نگهبان بودیم چه نظری می دادیم؟

اما چگونه با بحث های خاص فقهی می توانیم به معاهدات زیست محیطی بیاندیشیم؟ به عنوان مثال معاهده کیوتو در خصوص کنترل مصرف سوخت فسیلی! چگونه می توان با مخالفت جهان سلطه در خصوص استفاده از دانش هسته ای که به حفظ محیط زیست کمک می کند برخورد نمود؟ با کمال تأسف ، توجه مجامع مذهبی خصوصاً حوزه های شیعی ، (با اینکه این موضوع از ابتدای شکل گیری آیین کامل اسلام مد نظر قرآن کریم و پیشوایان معصوم ما بوده است) به این موضوع کمتر جلب شده است . شایسته است در ابتدای بحث به چند نمونه از دستورات تعالی بخش دینی در این خصوص اشاره کنیم:

آیات قرآن کریم

ـ «...هُوَ أَنشَأکُم مِّنَ الأرضِ وَ استَعمَرکُم فِیهَا...»؛ (هود، 61) خداوند شما را از زمین خلق کرد و شما را مأمور آبادانی آن نمود.

ـ «...وَ یُفسِدُونَ فِی الأرضِ أولَئِکَ هُمُ الخاسِرُونَ»(بقره ، 27) و آنان که در زمین فساد می کنند از زیان کارانند.

ـ «...وَ لا تُسرِفُوا إنَّهُ لا یُحِبُّ المُسرِفِینَ» ؛ (انعام ، 141) اسراف نکنید که خداوند اسراف گران را دوست ندارد.

روایات

امام صادق (ع): درختان میوه دار را قطع نکنید که خدا بر شما به شدت عذاب را فرود می آورد. (وسائل ، 46 ، 13)

امام علی (ع): رسول خدا(ص) از ریختن سم حتی در سرزمین های مشرکین نهی فرموده است . (وسائل ، 46، 11)

با توجه به مثال های فوق و صدها نمونه دیگر از دستورات دینی ، عوامل زیست محیطی مانند آب و هوا ، از جمله مسائل مهمی هستند که می بایست در مجامع فقهی شیعه طرح و بستر مناسب خود را بازیابند. دولت اسلامی بدون ارائل راهکارهای روشن فقهی توان ورود در این عرصه ها را ندارد و البته منابع غنی شیعه به اندازه ی کافی به این مهم پرداخته و تنها بایستی در جهت استخراج آن احکام ، تلاش های لازم صورت پذیرد. در مکتب تعالی بخش اسلام با احکامی روبرو می شویم که بعضی جنبه نامی و جلوگیری کننده دارد مثل «...وَ لا تُفسِدُوا فِی الأرضِ بَعدَ إِصلاحِهَا ذَلِکُم خَیرٌ لَکُم إِن کُنتُم مؤمِنینَ» ؛ (اعراف ، 85) یعنی بعد از اصلاح زمین در آن فساد به پا نکنید که این برای شما نیکوتر است ، اگر مؤمن بوده باشید. بعضی از این آیات جبنه ی ایجابی و آمرانه دارد، مثل «قل سیروا فی الارض فانظروا کیف بدأ الخلق»؛ یعنی بگو در زمین سیر نمایید و بنگرید که پیدایش خلقت چگونه بوده است . بعضی از آیات نیز کیفیت شکل گیری و اهمیت زمین در ارتزاق مردم را گوشزد می نماید: «وَ الأرضَ مَدَدناها وَ ألقَینَا فِیهَا رَواسِیَ وَ أنبَتنَا فِیهَا مِن کُلِّ شَیءٍ مَّوزُونٍ وَ جَعَلنَا لَکُم فِیهَا مَعایِشَ...» ؛ (حجر ، 19 و 20) ما زمین را امتداد داده و در آن کوه ها را قرار دادیم و در آن از هر شیء موزون رویاندیم و روزی شما را در زمین قرار دادیم و بعد ، از نزول باران و رویاندن گیاهان و انواع میوه ها و پیدایش بستان ها که محل ارتزاق انسان و حیوانات است، سخن می گوید و بعد نسبت به خطر ظالمین در زمین اشاره کرده می فرماید: «وَ إِذَا تَوَلَّی سَعَی فِی الأرضِ لِیُفسِدَ فِیهَا وَ یُهلِکَ الحَرثَ والنَّسلَ وَاللهُ لا یُحِبُّ الفَسَادَ»؛ (بقره ، 205) زمانی که ظالمین مستولی بر زمین گردند تلاش در هلاکت نسب و مزارع می نمایند و خداوند فساد را دوست ندارد. به وضوح از این آیه می توان برداشت نمود که ویرانگری در نسل و محیط زیست حرام است . در اهمیت حفظ نسل همین قدر بس که زمان وقوع طوفان نوح، برای جلوگیری از انقراض نسل حیوانات ، حضرت نوح (ع) به امر خدا، از هر نوع حیوان یک جفت در کشتی خود قرار می دهد تا نسل حیوانات نیز همانند انسان ها منقرض نگردد. از جمله ادله ای که بر حرمت تخریب محیط زیست اشاره دارد قاعده ی لاضرر می باشد . طبق این قاعده ی فقهی ، ضرر به غیر حرام است خواه کم باشد یا زیاد و تخریب محیط زیست ضرر بر نسل های فعلی و آتی است. در ادله ای که برای نفی ضرر از قرآن کریم و روایات استفاده می شود به خوبی می توان این قاعده را تعمیم داد و شامل ضرر به محیط زیست دانست. در روایات نیز ذکر شده است که «لاضرر و لا ضرار فی الاسلام» که بعضی در این روایات ادعای تواتر نموده اند.

گر چه بعضی الفاظ آن در نقل های مختلف ، تفاوت می کند، اما از مصادیق ضرر، آلوده کردن محیط زیست انسان هاست و انواع آلودگی ها مشمول لاضرر می گردد.

ظرفیت های نهفته در فقه محیط زیست

عمده ترین ظرفیت های نهفته در فقه ، محیط زیست را می توان به شرح ذیل بیان نمود:

الف. همگانی بودن مسئولیت حفاظت: به طور کلی آنچه نزد عقل نیکو و پسندیده شناخته می شود همه آنها در اصطلاح قرآن «عرف» نامیده می شوند؛ که انسان باید پیوسته در جامعه، این روش نیکو و پسندیده را در پیش گیرد و دیگران را نیز به آن دعوت و سفارش کند. دستور قرآنی «... وَ أمُر بِالعُرفِ...» (اعراف ، 199) و سایر آیات و احادیثی که در این زمینه داریم همه و همه تأکیدی بر این است که تنها انجام عمل نیک و صالح کافی نبوده ، بلکه باید دیگران را نیز به این روش دعوت کرد تا در جامعه عمل صالح گسترش پیدا کند، همگانی شود و در همه جا حاکم باشد.

ب. مسئولیت حاکم اسلامی در زمینه حفاظت: پروردگار متعال، طبیعت را رام و مورد تسخیر و بهره برداری انسان قرار داده است. (اسراء ، 70) و در آیه دیگری نیز فرموده است: (ملک ، 15)

از این آیه و آیات مشابه آن استفاده می شود که انسان در راستای بهینه سازی زمینه عبودیت خود و اجرای فرامین الهی نیازمند شناخت ابعاد مختلف طبیعت و محیط زیست خود و تأثیر آن در جسم و جان خود است و بنا به روایتی که «الدنیا مزرعه الاخره» ، در حقیقت محیط زیست انسان ـ یعنی دنیای ناسوتی او ـ مزرعه ای خوانده شده است که نیازمند پرورش و سلامتی است . از این رو پیشوایان دین و رهبران اسلامی همواره پیشگام آن بودند که دنیای زیستی امت ها را از آسیب و فرسایش ایمن نگه دارند.

پیامبر اکرم (ص) فرمودند: «من سقی طلعه او سدره کانما سقی مؤمناً من الماء»؛ (وسائل الشیعه ، ج13 ، ص25 ، ح 4) کسی که درخت بیابانی و درخت مورد استفاده انسان را آب دهد همانند کسی است که انسان مؤمنی را سیراب کرده است.

و باز فرمودند: «لا تقطعوا الثمار فیصب الله علیکم العذاب صباً» (وسائل الشیعه ، ج13 ، ص198)

روایت اول ، ترغیب و تشویق به نگهداری منابع طبیعی و جنگل ها است و روایت دوم ، نهی از قطع درختان . البته به نظر می رسد این نهی ، نهی حکومتی باشد و دستور پیامبر اسلام است که نباید درختان را قطع کنند و نتیجه ی آنرا که نزول عذاب الهی است بیان داشته اند.

در اینجا به اهم وظایف حکومت اسلامی در قبال محیط زیست اشاره می شود:

1. پی ریزی قوانین زیست محیطی بر پایه اصول و مقررات الهی .

2. اجرای قانون مبارزه با مفسدان زمین و مخربان طبیعت در جهت تأمین مصالح عمومی.

3. توجه به مسائل محیط زیست و اخلاق زیست محیطی در تعلیم و تربیت اسلامی و فرهنگ سازی زیست محیطی بر اساس تعالیم آسمانی .

4. بهره گیری از افراد شایسته در هرم اداری محیط زیست که با قدرت تمام ، توانایی مقابله با مفسدان را داشته باشند.

5. بهره گیری از شیوه های نوین زیست محیطی سازگار با نظام اسلامی.

6. بهره گیری از سیاست های کلان اقتصادی و فرهنگی برای توسعه ی پایدار توأم با حفاظت از منابع طبیعی و محیط زیست.

ج. به کار بستن احکام شرعی: کتاب ، سنت ، عقل و اجماع چهار منبع اصلی فقه هستند و از ظرفیت های بسیار بالایی در جهت وضع مقررات حفاظت از محیط زیست برخوردارند . به طور کلی از این باب در دو بخش می توان از فقه استعانت جست:

مقررات عام و مقررات خاص

در بخش مقررات عام ، آیات و روایات بسیاری دلالت بر این دارند که به طور عام ایجاباً و سلباً احکام محیط زیست را بیان می دارند و به گونه وجوب و حرمت و مستحب و مکروه ، برخی صورت تکلیفی دارند و برخی صورت وضعی.

 

اسلام و محیط زیست

 

انسان مسلمانی که از وحی الهام می گیرد و پیوند خود را با عالم ملکوت پاس می دارد، از تخریب طبیعت دوری می کند و نگهبانی از طبیعت را وظیفه خود می شمارد. امام علی (ع) این وظیفه را گوشزد می کند و می فرماید: «خدا را پرهیزکار باشید در حق شهرهای او و بندگان ، که شما مسئول هستید، حتی در مورد سرزمین ها و چهارپایان».

سفارش های دین به حفاظت از محیط زیست ، شامل نکاتی است که در مورد طبیعت آمده و عبارتند از:

1. آبادگری طبیعت: خداوند در قرآن کریم می فرماید: «او شما را از زمین پدید آورد و خواست که آنرا آباد کنید.» امام علی (ع) نیز در نامه تاریخی خود به مالک اشتر ، او را به آبادانی شهرهای حوزه فرمانروایی اش توصیه می کند و آنرا از وظایف او می شمارد.

2. رام کردن طبیعت: در قرآن کریم واژه ی تسخیر، چگونگی برخورد مسلمانان با طبیعت را نشان می دهد. در آیه ای می خوانیم: «خداوند کسی است که آسمان و زمین را آفریده ... و آنرا برای شما مسخر گردانید... و اگر نعمت های الهی را شمارید ، از عهده شمارش آن برنمی آیید که آدمی ستمگری است بسیار ناسپاس». جمله آخر این آیه به استفاده های نادرست انسان از طبیعت اشاره دارد.

3. نگهداری طبیعت: در جهان بینی اسلامی ، تمام جهان تحت حفاظت خداوند قرار دارد .در قرآن آمده است:« به درستی که پروردگار من بر همه چیز نظارت و حفاظت دارد».

 

جلوگیری از آلودگی محیط زیست با توجه به دستورات دینی

 

آدمی در آغاز زندگی ، موجودی تابع طبیعت بوده و برای زیستن خود به سخاوت آن نیاز داشته است. همچنین از قدرت طبیعت به هنگام وقوع طوفان ، طغیان آب و فوران آتشفشان و حوادثی مانند آن، ترس و وحشت داشته است. انسان خود را ناچار دید تا برای استفاده بهتر و بیشتر از مواهب طبیعی و نیز حفاظت از خود در برابر محیط ، بر دامنه اطلاعات خویش بیافزاید . به این ترتیب آموخت که حیوانات را اهلی کند، از گیاهان بهتر استفاده کند و پناهگاه های محکم تری برای خود بسازد . به مرور زمان در طبیعت نفوذ و دخالت کرد، اقلیم مناطق را دگرگون ساخت، رودها و حتی دریاچه های مصنوعی به وجود آورد و با دخالت هایش، تعادل طبیعت را بر هم زد و باعث بی نظمی و نابسامانی در آن شد. بشر به موازات این اقدامات ، متوجه خسارتی شد که به محیط زیست وارد ساخته است و این آگاهی به تدریج افزایش یافت . در پاره ای از کشورهای جهان مانند ایتالیا، یونان و فرانسه قدمت انجام بعضی از اقدامات زیست محیطی به قرن ها قبل برمی گردد، اما در سطح جهان چنین نبوده است و مهمترین اقداماتی که در این زمینه انجام گرفته مربوط به قرن بیستم است. در سال 1909 کمیته مشترک بین المللی بر اساس معاهده ی آب های مرزی میان آمریکا و کانادا تشکیل شد. این کمیته به عنوان یکی از اولین کمیسیون های بین المللی ، مسئول کنترل امور آلودگی آب شیرین شناخته شده است. ضرورت تشکیل چنین کمیته ای به این دلیل بود که اصولا مشکلات ناشی از آلودگی رودخانه ای بین المللی و دریا ها تنها از راه اقدامات ملی و داخلی برطرف نمی شود و به همکاری دیگر کشورهای ذی نفع نیز ، نیاز دارد. در خاتمه جنگ جهانی دوم اقداماتی صورت گرفت که بسیاری آنرا فقط در چارچوب مسائل نظامی مورد توجه قرار دادند. این اقدامات مانند تشکیل دادگاه نظامی نورنبرگ ، تنها امور نظامی را مد نظر قرار نداده ، بلکه ابعادی از انهدام و تخریب محیط زیست نیز در لوای جرایم جنگی مورد بررسی قرار داده است. تعدادی از متهمان به اتهامی مانند روش به کارگیری زمین های سوخته، که در عقب نشینی نیروهای آلمان از شوروی سابق، بالکان و نروژ به اجرا درآمد، مورد محاکمه قرار گرفتند . اما در کشور ما ، حمایت از محیط زیست و سالم نگه داشتن آن موضوعی است که از دیرباز مورد توجه بوده است . در روزگاران کهن ، متأثر از افکار دینی ، توجه خاصی در این باره وجود داشته است و با ظهور مکتب نورانی اسلام بر میزان و چگونگی این حمایت نیز افزوده شد.

در ذیل به آیات و احادیث موجود درباره انواع آلودگی های زیست محیطی می پردازیم:

آلودگی هوا

از جمله آیاتی که برای نهی از آلوده نمودن هوای محیط زیست می توان استدلال کرد آیات زیر است:

«وَ لا تُفسِدُوا فِی الأرضِ بَعدَ إِصلاحِهَا ...» (اعراف ، 56) زمین را بعد از اصلاح ، فاسد نکنید.

«...وَ لا تُلقُوا بِأیدِیکُم إِلَی التَّهلُکَهٍ...» ؛ (بقره ، 195) با دستان خود خویشتن را به هلاکت نیفکنید.

در وجه استناد به آیات کریمه فوق بر کسی پوشیده نیست که:

ـ آلوده کردن هوای محیط زیست ، فساد در زمین محسوب می گردد.

ـ آلوده کردن هوای محل زندگی چون ماده حیاتی است ، اقدام به هلاکت نفس تلقی می گردد.

از منظر روایات نیز می توان به روایات نبوی زیر اشاره نمود:

امام صادق (ع) فرمودند: «نهی رسول الله (ص) أن یلقی السم فی بلاد المشرکین »؛ (فروع کافی ، ج5 ، ص28 ، ح2) رسول خدا از ریختن سم در سرزمین مشرکین نهی فرموده اند.

وجه استدلال: وقتی ریختن سم که اعم از سموم خاک یا هواست در سرزمین مشرکین نهی شده است که به طریق اولی در سرزمین مسلمین حبس منعی است که عدم عمل به آن حرام خواهد بود، که البته احکام وضعی نیز به آن استوار خواهد بود. مثل ابطال معاملاتی که نتیجه ی آن ، آلوده کردن هوای زندگی انسان ها باشد.

آلودگی آب

- آیات قرآن کریم:

«...وَ جَعَلنَا مِنَ المَاءِ کُلَّ شَیءٍ حَیٍّ أفَلا یؤمِنُونَ» ؛ (انبیاء ، 30) و همه چیز را از آب آفریدیم ، آیا ایمان نمی آورند؟

«وَ هُوَ الَّذِی أنزَلَ مِنَ السَّمَاءِ مَاءً فَأخرَجنَا بِهِ نَبَاتَ کُلِّ شَیءٍ...»؛ (انعام ، 99) او کسی است که از آسمان آب را فرستاد و همه نباتات را ما به وسیله آب رویاندیم.

در این مورد آیات فراوان دیگری هم وجود دارد.

روایات: امام صادق (ع) می فرماید: «سید شراب الجنه الماء» ؛ (وسائل الشیعه، ج17 ، ص187 ، ح4 ، ب1)

همچنین «نهی رسول الله ان یتفوط علی شفیر نهر ماء یستعذب منها أو نهر یستعذب او تحت شجره فیها ثمرتها»؛ (التهذیب ، ج1 ، ص353 ، ح11، ب15) رسول خدا (ص) نهی فرمودند از مدفوع نمودن در کناب نهر آب ، چرا که مردم از آن رنج می برند یا در نهر آب که موجب رنجش مردم می شود یا زیر درختی که میوه دارد.

همچنین فرموده اند: «لا تفسد علی القوم ماءهم»؛ (فروع کافی ، ج3 ، ص65 ، ح9) از آلوده کردن آب دشمنان بپرهیزید.

قابل ذکر است که امروزه بر اثر آلوده کردن آب دریاها سالانه میلیون ها تن ماهی از بین می روند و محیط زیست انسان ها دچار آسیب می شود. بعضی از دولت ها با دفع غیراصولی زباله های سمی و اتمی ، موجب آسیب مردم سایر کشورها می گردند که نتایجی مثل جنون ، ناباروری ، فلج ، کوری و کری و خفگی انسان ها را به دنبال دارد.

آلودگی خاک

آیات قرآن کریم:

«الَّذِی جَعَلَ لَکُم الأرض فِراشًا وَ السَّمَاءَ بِنَاءً...»؛ (بقره ، 22) او کسی است که زمین را با فرش زیرپا و آسمان را سقف برای شما قرار داد.

«یَومَئِذٍ تُحَدِّثُ أَخبَارَهَا بِأنَّ رَبَّکَ أَوحَی لَهَا» ؛ (زلزال ، 4 و5) یعنی روز قیامت زمین از اخبار خود سخن می گوید به آنچه که خداوند به آن وحی نموده است. همانگونه که مشاهده می گردد زمین عنصری با شعور تلقی شده است که گنجینه اسرار الهی است.

ـ روایات: امام علی (ع): «فانکم مسئولون حتی عن البقاع و البهائم» ؛ (اصول کافی ، ج2 ، ص331 ، ح6) انسان ها مورد سؤال واقع می شوند حتی در مورد زمین ها و چهارپایان.

آلودگی صوتی

گاهی صوت باعث هلاکت بعضی از انسان ها معرفی شده است: «وَ أخَذَ الَّذِینَ ظَلَمُوا الصَّیحَهُ فَأصبَحُوا فِی دِیارِهِم جاثِمِینَ» ، (هود، 67) و ظالمان را صوت شدید فراگرفت و صبح دم به هلاکت افتادند.

گاهی صدای بلند به صدای حمار شبیه و از آن نهی شده است: «وَ اقصِد فِی مَشیِکَ وَاغضُض مِن صَوتِکَ إِنَّ أنکَرَ الأصواتِ لَصَوتُ الحَمیرِ»؛ (لقمان ، 19) هنگام راه رفتن متعادل باش و صدای خود را پایین بیاور که بدترین صدا ، صدای الاغ است.

رسول خدا (ص): «یا اباذر ، اخفض صوتک عندالجنائز و عندالمقال و عندالقرآن». (شیرازی ،1420، ص112) ای ابوذر! در سه موضع صدای خود را پایین بیاور: موقع تشییع جنازه ، موقع جنگ و موقع قرائت قرآن.