خبرگزاری شبستان، گروه اندیشه: نشست «خشونت در فضای مجازی» به مناسبت انتشار هشتمین شماره فصلنامه «ترجمان» یکشنبه، ۱۵ مهر ماه در کافه دید برگزار شد. حسین دهباشی، نرگس آبیار، محمدرضا اصنافی، محمد ملاعباسی و مرتضی منتظری مقدم در این نشست صمیمی به بیان دیدگاه های خود پرداختند.
«حسین دهباشی» در این نشست گفت: در پاسخ به این که برای حل این مشکل چه باید کرد باید بگویم پاسخ یک کلمه است: بلاک. من بلاک را توصیه می کنم روشی که مورد پسند خیلی از افراد نیست اما مورد پسند من است. درباره بحث خشم در فضای مجازی برای همه ما این پرسش وجود دارد که ریشه این خشم چیست؟ به یاد خاطره ای افتادم؛ در کشوری مثل افغانستان سال ها این سوال مطرح است که ریشه جنگ مردم با هم چیست؟ این سوال را از مرحوم احمد شاه مسعود پرسیدم ایشان گفت: تونل سالنگ مهم ترین علت جنگ در افغانستان است.
وی ادامه داد: در برخی مناطق افغانستان گاهی تا ۱۱ ماه از سال امکان رفت و آمد وجود ندارد، لذا باعث می شود بین مردم گاهی خیلی ارتباطی وجود نداشته باشد. سلسله کوه های پامیر باعث شده مناطق از هم دور بیفتند. از وقتی تونل سالنگ درست شد، باعث شد شمال و جنوب افغانستان به فاصله یک ساعت قابل دسترسی باشد. در نتیجه اقوامی که اگرچه هر کدام صد ها سال در آن منطقه بودند اما هیچ گونه شناختی از هم نداشتند با هم همسایه می شوند در عین حالی که هیچ تناسبی با هم نداشتند.
دهباشی سپس گفت: برای من این سوال مطرح است که آیا بخشی از خشم و سوء تفاهم هایی که در فضای مجازی وجود دارد به این دلیل است که ما قبل از به وجود آمدن این تکنولوژی های جدید در طبقه اجتماعی خودمان بودیم و هم را درک می کردیم و به کار دیگران کاری نداشتیم و حسد بین مان شکل نمی گرفت؟ برای مثال اگر در تهران به کسی بگوییم غُر نزن خیلی حرف زشتی نزده ایم، اما همین تعبیر در مناطق شمالی کشور بسیار بی ادبانه محسوب می شود.
وی در ادامه بیان کرد: بنابراین ما به یک باره مجاور شدیم با افرادی که پیش از این مجاور نبودیم. همان طور که جنگ افغانستان را به راحتی با گفتن این جمله که ما با هم هم وطن هستیم نمی توان پایان داد، در فضای مجازی هم نمی توان به سادگی این تنازعات را تمام کرد. ظرف فضای مجازی مظروف خاص خود را طلب می کند. این پلتفرم در یک شرایطی به جوش می آید. وقتی چیز ها کنار هم قرار می گیرند مثل آتشی می شوند که قابلیت سرایت دارند.
دهباشی سپس درباره برخی فضاسازی های رسانه ها، ابراز کرد: چندی پیش یکی از روزنامه ها نوشت: ایران ۳ و نیم میلیارد دلار به فلسطین کمک کرده است! با آن روزنامه تماس گرفتم و گفتم واقعاً این خبر صحت دارد؟ گفتند نه اشتباه تایپ شده و صحیح آن ریال بوده نه دلار. این خبر اصلاح شد اما اصلاحش خیلی دیده نشد. یا ماجرای تیراندازی پلیس به مجرمی در خوزستان که به صورت تحریف شده در فضای مجازی بسیار منتشر شد نمونه ای دیگر از فضاسازی رسانه هاست.
وی تصریح کرد: ما نمی توانیم به مردم بگوییم که این مسایل اقتضای پلتفرم است و باید تحمل کرد تا به تعادل برسد. تا این تعادل اتفاق بیفتد هزینه های بسیاری ایجاد می شود. نکته دیگر این است که در فضای مجازی جامعه توده ای می شود و جایگاه ها از بین می رود. این توده ای شدن مشکلاتی را پدید می آورد. به عنوان مثال در ماجرای گرفتن قلعه باستیل در انقلاب فرانسه کسانی به کشتن انسان روی آوردند که تا پیش از این نمی توانستند حتی یک مرغ را بکشند. آداب و رسوم و اخلاقی که ما در طی قرن ها یاد گرفته ایم در این فرایند توده ای شدن در فضای مجازی به سادگی از بین می رود.
«نرگس آبیار» در ادامه به بیان دیدگاه های خود پرداخت و بیان کرد: بحث کردن درباره این که فضای مجازی با شکل کنونی مثبت است یا منفی، بسیار پیچیده است و ما فعلاً در مرحله آزمون و خطا هستیم و شاید روزی به این نتیجه برسیم که دیگر نباید وجود داشته باشد. تجربیات من در فضای مجازی به این گونه است که خیلی به متنی که در صفحه ام می گذارم دقت می کنم، چون جابجایی یک واو می تواند حواشی ایجاد کند.
وی افزود: تفسیری که مخاطب از متن یا عکس می کند بحثی هرمنوتیکی است. اغلب این تفاسیر دارنده صفحه را خسته می کند. حتی گذاشتن یک عکس منظره انسان را با قضاوت های نامناسب و عجیب مواجه می کند که تجربه اش برای بنده نیز به وجود آمده است. در این فضا دائم در حال قضاوت شدن هستید. همچنین تجربه نشان داده که خیلی در این فضا صداقت وجود ندارد. بارها تصمیم گرفتم صفحه ام را ببندم و تنها صفحات دیگران را بخوانم. حتی شده که برای مدت ۶ ماه هیچ فعالیتی نداشته ام.
این کارگردان سینمای دفاع مقدس تاکید کرد: فضای مجازی تبدیل به لجن زاری شده که مدام هم زده می شود. گاهی افراد ناتوان که آن گونه که می خواسته اند موفق نبوده اند به فحاشی و تهمت زدن به دیگران در فضای مجازی روی می آورند. باید به کودکان مان آموزش بدهیم که چگونه خبر دروغ را از راست تشخیص بدهند. تحلیل محتوا بسیار مهم است. برخی افراد هستند که به سراغ اخبار می روند و صحت یا دروغ آن را بررسی و یافته هایشان را منتشر می کنند و این خیلی خوب است و کمک می کند به کم شدن معضلات فضای مجازی.
وی سپس گفت: هنرمندان در فضای مجازی برای حفظ موقعیت خود دائم در حال جنگ اند. این خیلی چیز خوبی نیست. شیطنت های بسیاری هم وجود دارد. برای مثال جایی در مصاحبه ای از من پرسیدند که وضعیت فیلمسازی زنان در کشور شما چگونه است؟ من گفتم در سال های اخیر به خصوص نسبت به خیلی از کشورهای منطقه وضعیت خیلی بهتر شده است. این مصاحبه به این صورت پخش شد که وضعیت زنان ایران چگونه است و کلمه فیلمساز از آن حذف شد که باعث شد حواشی ای به وجود بیاید.
آبیار در بیان مثالی دیگر در این باره ابراز کرد: چند وقت پیش صحبت های گورباچوف در دانشگاه کلمبیا را می خواندم و دیدم که حرف هایش خیلی نسبت به دنیا ناامیدکننده بود. این خبر خیلی هم در فضای مجازی دست به دست شد. خیلی این خبر را بررسی کردم تا ببینم اساساً این صحبت انجام شده است یا خیر؛ تا این که متن اصلی را پیدا کردم و دیدم صحبت ها آن گونه که آن رسانه منتشر کرده ناامیدکننده نبود.
وی در ادامه بیان کرد: خیلی از خبرها آدم را از ایرانی بودن ناامید می کند که در اغلب این موارد می بینیم این اخبار دروغ هستند. سریال «اورسن ولز» را یادم می آید که به مردم می گفت داستان هایی را که برایتان پخش می کنیم تشخیص بدهید که حقیقت دارند یا خیر. به نظرم این سریال در راستای تحلیل خبرها تمرین خیلی خوبی بود. خطری در فضای مجازی وجود دارد و آن این است که روزی برسد که کاملاً دروغ بر حقیقت غلبه کند. شاید روزی به این نتیجه برسیم که ندانستن خیلی بهتر از دانستن است و در سکوت به سر بردن زندگی واقعی تری برای ما فراهم می آورد.
سپس «محمدرضا اصنافی» به بیان نظرات خود پرداخت و اظهار کرد: باید از فضای مجازی ممنون باشیم که چیزهایی که در اعماق جامعه ما نهفته بود را به ارزان ترین روش ممکن برای ما بیان می کند. فضای مجازی ابداً یک واقعیت اجتماعی را نمی سازد بلکه آن را مانند دستگاه سونوگرافی نمایش و به آن ضریب می دهد و شرایط خلوت انسان ها را به ما نشان می دهد. فرض کنید برق یک سالن برود و حالا رفتار دیگری از مردم می بینید. فضای مجازی چراغ دنیا را خاموش کرده و این شرایط را فراهم کرده است.
وی در ادامه بیان کرد: شکلگیری هویت جعلی مکانیزم کنترل اجتماعی را از بین برده است. یک نکته دیگر این است که در متن خیلی توانایی انتقال پیام وجود ندارد. مثلاً لحن، تصویر صورت، حس و ... منتقل نمی شود. در نتیجه ظرفیت سوء تفاهم در این فضا بسار بالاست و سوء تفاهم است که بخشی از خشونت ها را شکل می دهد. پیام نزد گیرنده است، چون گیرنده پیام را تفسیر می کند. عامل جنگ افغانستان آن تونل نیست بلکه آن رشته کوه ها هستند. چون وقتی دو کلونی مختلف با ویژگی های متفاوت را یک دفعه به هم متصل کنید بحران هایی به وجود می آید. ما هم درباره فضای مجازی در یک دوره گذار هستیم و این دوره گذار ممکن است مقداری طول بکشد.
محمدرضا اصنافی تاکید کرد: موضوع دیگر این است که در فضای مجازی بُعد زمان و مکان از بین رفته و خیلی از پدیده ها را بدون نیاز به حضور در مکان آن می توانیم ببینیم. گرایش وسیع ایرانیان به شبکه های اجتماعی به خاطر این است که جمع گرایی ایرانی با یک سبک زندگی شبه مدرن به زور تلفیق شده است. ما به زور جامعه ایرانی را در فضای مجازی گسسته کرده ایم و این جامعه دارد آخرین زورهای خود را می زند تا نمیرد و زنده بماند. شبکه های اجتماعی در ایران دارد به دفترچه خاطرات تبدیل می شود. در نتیجه انسان ها ناراحتی، خوشحالی و حتی خشم خود را به اشتراک می گذارند. چون فرد از خانواده و هم نوعان خود جدا شده به جای دعوا کردن حضوری با افراد اطراف خود، خشم خود را در این فضا تخلیه می کند.
وی همچنین افزود: نظریه رضایت در ارتباطات می گوید که مردم دوست دارند مخاطب رسانه ای باشند که آن ها را تأیید کند. به واسطه مدل طراحی شبکه این مسأله در شبکه تشدید می شود، چون شبکه شما را در لوپ هایی می اندازد که مدام این اتفاق تکرار می شود. هنر کاربر این است که خود را از این لوپ ها نجات دهد. اشتباه ما در حوزه تحلیل های اجتماعی این است که گاهی به عنوان مثال یک قاتلی برایش حکمی صادر می شود اما او را نزد یک روانشناس هم می برند و آن روانشناس می گوید این قاتل مثلاً به دلیل مشکلاتی که داشته آسیب هایی روحی دیده است و دست به این اقدام زده. توجه کنیم که این روانشناس دارد این فرد را تحلیل می کند و نه قضاوت. این دو را اشتباه نگیریم. در تحلیل های اجتماعی هم گاهی تحلیل دارد صورت می گیرد و نه قضاوت.
محمدرضا اصنافی سپس بیان کرد: راه حل کاهش تصادفات این نیست که دیگر سوار ماشین نشویم. قبل از رسانه های اجتماعی هم شایعه وجود داشته و آبروی افراد می رفته است. اما الان ضریب پیدا کرده و تسهیل و کم هزینه شده است. البته این به معنای تخفیف دادن مسأله نیست. در فضای مجازی در دوره غرب وحشی به سر می بریم. دوره خیلی دوری نیست بلکه مربوط به ۲۰۰ تا ۳۰۰ سال پیش است. در دوران غرب وحشی نیاز به قانون و اقتدار خودش را نشان داد. در این دوره چاره ای نداریم جز این که بگوییم باید بگذرد تا زمانی که توانایی رگولاتوری آن را پیدا کنیم.
وی در ادامه ابراز کرد: هنوز هم برای مدیریت این فضا درست عمل نمی کنیم. چرا که زمانی که این فضا در حال ایجاد و توسعه شبکه های خود بود ما در حال فیلتر کردن بودیم. چون ما خودمان توسعه دهنده نبودیم نمی توانیم بر آن مدیریت و کنترل داشته باشیم. اقتصاد شایعه بحث دیگری است که برخی کانال ها برای کلیک گرفتن به شایعه دامن می زنند. یکی از ویژگی های توییتر این است که توییتر شبکه ای تند است و در آن نمی توان آرام حرف زد. به دلیل کاهش کاراکتر های متن مانند چوبی که برای پرتاب آن نوکش را تیز می کنیم که بهتر حرکت کند کلام مان را نیز این گونه تند و تیز ارائه می دهیم. همه ما به این تندی فضا دامن زده ایم. از طرفی توییتر منجر به ابتذال سیاسی در کشور ما شده است.
«مرتضی منتظری مقدم» نیز در ادامه این نشست گفت: راه ساده تر از بلاک کردن این است که اصلاً در فضای مجازی حساب نداشته باشیم. در تأیید فرمایشات آقای اصنافی باید بگویم که این پرونده ترجمان نیز همین رویکرد را دارد. جدا کردن کاربر ایرانی از کاربر جهانی ممکن است ما را به اشتباه ببرد و نقش خود پلتفرم نادیده گرفته شود.
سردبیر فصلنامه ترجمان یادآور شد: بالاخره این پلتفرم ها در غرب صورت بندی شده و متعلق به جامعه ای دیگر است و در آن جوامع دوره هایی را پشت سر گذاشته است. بحث انتشار محتوای ویروسی هم قابل توجه است و این که تمایل به بازنشر پیام هایی که به نوعی خشم را بروز می دهد، محتوای ویروسی ایجاد می کند.
در پایان این نشست نیز برخی از حضار به بیان دیدگاه های خود پرداختند.
نظر شما