گسترش جغرافیای شیعه؛ هدف امام رضا علیه السلام از سفر به خراسان بود

خبرگزاری شبستان- آرزو یوسفی؛ دهه کرامت یادآور لطیف‌ترین علائق و مهر و وفای کم‌نظیر یک خواهر نسبت به مقام شامخ و معنوی برادر است، مهر و وفایی که خواهر مهـربان و دلداده را به هجــرت وادار نمـوده و غربت و بیـماری و مرگ را در فصـل جوانی برای او آسـان کرده است، به واقع دهه کرامـت یادآور تحول آفرینی بانوان آسمـانی است و تمام مفاهیم سازنده‌ای که ما در فرهنگ اسلامی داریم در این دهه تداعی می‌شود چرا که حرم حضرت معصومه(س) و امام رضا (ع) کانون دعا و قرآن و نیایش است. به همین مناسبت با حجت الاسلام علیرضا احمدی، کارشناس مذهبی و پژوهشگر حوزه دین به گفت و گو می پردازیم که در ادامه می خوانید.

*چرا میلاد حضرت معصومه(س)به نام روز دختر نامگذاری شده؟ و بارزترین ویژگی شخصیتی آن حضرت که نیازمند الگوسازی برای بانوان به ویژه دختران نسل امروز جامعه است، چیست؟

صرف نظر از سهم مهم دختران در بافت جمعیتی کشور، جایگاه و نقش دختران در فرهنگ عمومی کشورمان را نمی‌توان انکار کرد .بر همین اساس، دو گروه باید نسبت به دختران احساس تکلیف و امانت نمایند.
1. متولیان امور، که باید سلامت و توانمندی فرهنگی و اجتماعی را، به پرورش دختران آگاه، توانمند، الگو و عفیف وابسته بدانند.
2. دختران، که شناخت جایگاه و شخصیت حقیقی می تواند در مسیر زندگی آنان نقش اساسی ایفا کند.
بر مبنای این نگرش، ضرورت دارد الگویی معرفی شود که بتواند جامعه مورد نظر ما را به سرمنزل مقصود که همان نیل به ارزش های دینی و انسانی است رهنمون باشد.
بی شک اهل بیت پیامبر اعظم(ص) چهره های پرفروغی به جهانیان عرضه کرده اند که نامشان مانند ستارگان درخشان در آسمان فضایل می درخشد. یکی از درخشان ترین ستاره ها در میان بانوان خاندان پیامبر(ص)، هفتمین منظومه ولایت فاطمه(س)، فرزند پاکیزه موسی بن جعفر(ع) است، بانویی که در پاکی و درست کاری او، سخنان زیادی گفته شده است.
شخصیتی که پس از شهادت پدر بزرگوارش، امام رضا (ع) امر تعلیم و تربیت او را بر عهده گرفت، دختری که لقب کریمه اهل بیت(ع) را به خود اختصاص داد و نگین شهر قم شد، به ویژه که امام رضا(ع) و امام جعفر صادق(ع)، به زیارت کنندگان آن حضرت وعده بهشت داده اند.
به یقین می توان گفت درک ابعاد وجودی حضرت معصومه(س) و رسیدن به جایگاه معنوی آن حضرت، ضرورت تعیین راهکارهایی را برای پیاده کردن آن در جامعه مشخص می سازد تا بانوان و به ویژه دختران ما، با الگوبرداری، مظهر عفاف و تقوا و حیا باشند.از این رو، نام گذاری روز ملی دختران در زادروز آن حضرت، حرکتی نمادین برای گوشزد کردن شخصیت حضرت معصومه(س) و ترویج ابعاد وجودی این دختر اهل بیت در میان دختران مسلمان و در نهایت الگوسازی از شخصیت آن حضرت برای دختران این مرز و بوم است.

* چرا در بسیاری از روایات از حضرت معصومه(س) به کریمه اهل بیت یاد شده است؟

نام این بانوی بزرگوار فاطمه و معروف‌ترین لقب ایشان، معصومه و کریمه اهل بیت(س) است.
انسان‌های وارسته با دستیابی به مقام بندگی و عبودیت، خود را از اسارت‌های نفسانی نجات داده و با خضوع در برابر خداوند متعال به درجات والای انسانیت راه پیدا می‌کنند. حضرت معصومه(س) در زبان دانشمندان و فقیهان گران قدر شیعه، به لقب «کریمه اهل بیت» یاد می‌شود و از میان بانوان اهل بیت(ع)، این نام زیبا تنها به آن حضرت اختصاص یافته است.
شهرت این لقب برای حضرت معصومه(س) به واسطه رویای صادقه‌ای است که از مرحوم آیت‌الله سید محمود مرعشی نجفی(ره) نقل شده است.
داستان به این صورت است که مرحوم سیدمحمود مرعشی نجفی متوفای ۱۳۲۸ هجری قمری بسیار علاقه‌مند بود که به هر طریقی شده، محل قبر شریف حضرت صدیقه طاهره(س) را به دست آورد، برای این مقصود، ختم مجرّبی انتخاب کرده، چهل شب به آن مداومت کرد تا شاید خداوند به طریقی او را از محل قبر شریف حضرت زهرا(س) آگاه فرماید، شب چهلم بعد از انجام ختم و توسل فراوان استراحت کرده و در عالم رؤیا به محضر مقدس امام باقر(ع) یا حضرت صادق(ع) مشرف می‌شود.
امام(ع) می فرماید: «علیک بکریمة اهل البیت». ایشان به تصور این که منظور امام(ع) از «کریمه اهل بیت» حضرت زهرا(س) است، عرضه می‌دارد: بلی! قربانت گردم من نیز این ختم را برای همین گرفتم که محل قبر شریف آن حضرت را به صورت دقیق‌تر بدانم و به زیارتش مشرف شوم، امام(ع) فرمودند: "منظور من قبر شریف حضرت معصومه در قم است".

* چرا حضرت معصومه(س) ازدواج نکرده اند؟

در این رابطه دیدگاه های فراوانی هست، به یک مورد اشاره می‌کنم.
در عصر هارون خفقان و استبداد و ستم به جایی رسید که کسی جرأت نداشت به خانه امام موسی بن جعفر رفت و آمد کند و اگر کسی نتواند به خانه امام رفت و آمد داشته باشد، به طور یقین نمی تواند خیال دامادی آن حضرت را در سر بپروراند.
اگر بخواهیم این مسأله را بیشتر توضیح دهیم باید بگوییم هارون می خواست نسل اهلبیت(ع) کم شود و یکی از راه‌ها جلوگیری از ازدواج زنان و دختران این خاندان است و بطور طبیعی اگر دختران و زنان شوهر نکنند، نسل آل علی(ع) کم می گردد و کمی این نسل برای دستگاه خلافت بسیار مطلوب بود و علت کشتار آن همه سادات هم می تواند همین باشد که این نسل بر افتد.

* علت و جریان سفر تاریخی حضرت معصومه(س) از مدینه به خراسان را بیان نمایید؟

دو علت در تاریخ به چشم می‌خورد، طبق برخي از گزارش ها علت سفر حضرت معصومه(س)به ايران جهت ديدار با برادر خودش بوده چون بعد از شهادت پدر بزرگوارش علاقه و محبت و وابستگی خاصی به امام رضا(ع) داشت و از محضر علمی و معنوی آن حضرت سود می‌برد حال كه امام و برادرش را از خود دور ميیديد نمی‌توانست اين دوری را تحمل بكند از اين رو تصميم گرفت براي زيارت برادرش از مدينه به مقصد خراسان حركت بكند و در سال ۲۰۱ هجری وارد ايران گرديد.
بر اساس نقل ديگر امام رضا(ع) بعد از ورودش به خراسان نامه‌ای خطاب برای خواهر گرامی‌اش مرقوم و ارسال فرمود، حضرت معصومه(س) به مجرد رسيدن نامه برادرش خود را آماده سفر نمود.
البته با توجه به تمهیدات سفر و نحوه حرکت آن حضرت به ایران، نکته مهمی را در ذهن انسان متبادر می‌سازد و آن اینکه این اقدام حضرت معصومه(س) به خاطر صرف وابستگی برادر و خواهر نسبت به یکدیگر نیست، بلکه بسیار فراتر از اینها، تصمیم آن حضرت برای حضور در ایران یک حرکت معرفتی، سیاسی در راستای معرفت افزایی نسب به امام جامعه و ضرورت قیام در مقابل ظلم به امام است.
 

* مهمترین ویژگی شخصیتی امام رضا را بیان نمایید.

امام رضا (ع) شاخص‌ها و ویژگی‌های بسیار فراوانی دارد که هر کدام از ‌آن ها می‌تواند در جامعه امروز ما الگو قرار گیرد.
پرهیزگاری، سخاوت، صبر، احترام به حقوق دیگران، خلق حسن، روش تربیتی و انسان ساز و دهها ویژگی دیگر از شاخصه های وجودی آن حضرت است.
یکی از مهمترین ویژگی‌هایی که از امام رضا(ع) می‌توانیم برای جامعه امروز بیان کنیم رأفت و مهربانی حضرت است.
این رأفت و مهربانی یکی از نیازهای اساسی جامعه امروز ماست که بسیار کمرنگ شده و گاها در برخی از موارد کاملا از بین رفته و بی‌رنگ شده است.
اگر رأفت و مهربانی امام رضا(ع) در خانواده‌ها شکل بگیرد شاهد این همه طلاق و درگیری نیستیم. در رابطه با مسائل کاری نیز این رأفت و مهربانی می‌تواند امنیت روحی و روانی را در جامعه ما ترویج بدهد.
رأفت و مهربانی در هر جا باشد جامعه را آباد می‌کند، اما بدون آن زندگی انسانی نخواهیم داشت.

* جریان ولایت عهدی امام رضا(ع) به طور مفصل بیان نمایید.
تزلزل شخصیت مأمون و قیام‌ها و حکومت‌های مستقلی که در اندک مدتی جان گرفته بود، او را بر آن داشت تا به همان سیاست پیشین عباسیان که با شعارهایی به نفع علویان حکومت عباسی را از آن خود ساختند، تمسک جوید و رژیم عباسی را باتدبیری زیرکانه از سقوط حتمی نجات بخشد.
بیشتر حکومت‌های به استقلال رسیده و عموم قیام‌کنندگان و رهبران آن‌ها از خاندان پیامبر بودند. چنانکه در قیام ابوالسرایا دو تن از برادران امام رضا (ع) ولایت یمن و اهواز را به دست گرفته بودند. مأمون که پس از شهادت امام کاظم (ع) از امامت علی بن موسی‌الرضا (ع) آگاهی داشت، وی را ولیعهد خود ساخت تا آتش انقلاب‌ها و شورش‌های شیعی را فرونشاند.
احمد شبلی می‌گوید: ... چه‌بسا انگیزه بیعت گرفتن مأمون برای ولایتعهدی امام رضا (ع) آن بود که می‌خواست به آمال اهل خراسان پاسخ بدهد; زیرا آنان به اولاد علی (ع) تمایل بیشتری داشتند.
ابن عرفه از امام پرسید: به چه انگیزه‌ای وارد ماجرای ولیعهدی شدید؟ امام جواب داد: به همان انگیزه‌ای که جدم علی (ع) را به ورود در شورا وادار کرد.
همچنین امام(ع) در پاسخ ریّان، یکی از یارانش، فرمود: خدا می‌داند چقدر از این کار بدم می‌آمد ولی مرا مجبور کردند که میان کشته شدن یا ولایتعهدی یکی را برگزینم، در واقع این ضرورت بود که مرا به پذیرفتن آن کشانید و من تحت‌فشار بودم.
در این روایت امام پذیرش ولایتعهدی را مانند پذیرش خزانه‌داری از سوی حضرت یوسف(ه) میداند.
مأمون در برابر اعتراض عباسیان به مسئله ولایتعهدی امام رضا(ع) چنین گفت: «این مرد کارهای خود را از ما پنهان کرده، مردم را به امامت خود می‌خواند ما او را بدین‌جهت ولیعهد قراردادیم که مردم را به خدمت ما بخواند و به ملک و خلافت ما اعتراف کند. در ضمن شیفتگانش بدانند که او چنانکه ادعا می‌کند نیست و این امر (خلافت) شایسته ماست نه او.
 همچنین ترسیدیم اگر او را به حال خود بگذاریم، در کار ما شکافی به وجود آورد و اقدامی علیه ما بکند که تاب مقاومتش را نداشته باشیم. اکنون‌که این شیوه را پیش‌گرفته، در کارش مرتکب خطا شدیم و با بزرگ کردن او خود را در لبه پرتگاه قراردادیم، نباید در کارش سهل‌انگاری کنیم. بدین‌جهت باید کم‌کم از شخصیت و عظمت او بکاهیم; باید او را پیش مردم به صورتی درآوریم که ازنظر آن‌ها شایستگی خلافت نداشته باشد، سپس درباره او چنان چاره‌اندیشی کنیم که از خطرات احتمالی‌اش جلوگیری کرده باشیم.

* جریان تاریخی سفر امام رضا(ع) به خراسان را بیان نمایید؟ هدف ایشان از این سفر چه بود؟
سفر حضرت به طرف ایران اجباری بود اما در عین حال باید توجه داشت، اولا رسالت حضرت این بود که با این هجرت جغرافیای شیعه را گسترش بدهد، از طرف دیگر خون امام نباید به هدر می رفت.

برای توضیح این مطلب، امام حسین (ع) را مثال می‌زنم. ایشان از مدینه به مکه و از مکه به سمت کوفه برای حفظ جان حرکت کردند. چون در مکه در زمان حج متوجه شدند اگر در مکه بمانند عده‌ای در زیر لباس‌های احرامشان سلاح مخفی کردند و ممکن است حضرت را به شهادت برسانند لذا حضرت از مکه به سمت کوفه رفتند، اما در ماجرای عاشورا با وجود اینکه سپاه یزید نزدیک سی هزار نفر و سپاه خودش تنها نفر بودند محکم ایستادند و به شهادت رسیدند، اینجا خون امام حسین (ع) به هدر نمی‌رفت، زیرا در مواجهه بین حق و باطل، ایشان توانستند تکالیف و وظایف خود را انجام دهند کمااینکه در لحظه‌های آخر فرمودند: «رضا بقضائک و تسلیماً لامرک و لامعبود سواک یا غیاث المستغیثین» یعنی امام حسین بنده مطیع اوامر الهی بودند.
امام رضا(ع) هم نباید کاری می‌کردند که خونشان به هدر برود بلکه باید تلاش می‌کردند که آثار و برکات بیشتری داشته باشند. حضرت برای آمدن به ایران با ابزار آن روز یعنی ناقه و مرکب‌های آن زمان چند ماه در راه بودند. مامون قرار بود در این چند ماه نمایشی برپا کند که علی بن موسی الرضا را ولیعهد می‌کنم و به این ترتیب علویان را ساکت کند؛ بنابراین در طی مسیر تشریفاتی راه می‌انداخت. این تشریفات باعث می‌شد که مردم به سمت امام جذب شوند و ایشان با کلام نورانی خود مردم را هدایت می‌کردند. این هجرت برکات بسیاری داشت و هر جا می‌رسیدند مردم دور حضرت را می‌گرفتند. این را ماموری که ماموریت داشت امام رضا(ع) را برساند نقل می‌کند که هر جا حضرت جلوس می‌کردند مردم دور او جمع می‌شدند و هر زمان می‌خواستند صحبت کنند سلسله خاندان خود را معرفی می‌کردند. با این کار هم اهل بیت را معرفی می‌کردند و هم اشاره می‌کردند که من هم در کنار این‌ها هستم. انسان زیرک می‌فهمید که همانطور که آن‌ها واجب الاطاعت هستند ایشان هم واجب الاطاعت است.