خبرگزاری شبستان_ رشت، مهری شیرمحمدی؛ « جوناس هنوی» سیاح انگلیسی، شاهد نزول یکی از برف‌های سنگین رشت بوده و مشاهدات خود را چنین شرح می‌دهد:« در سال ۱۱۵۴ ه ق(۱۷۴۱م) به اندازه‌ای در رشت برف آمد که باور کردنی نبود و تراکم توده‌های برف در معابر به‌قدری بود که برای ساکنان، آمد و شد در معابر به کلی راکد شد و تنها طریق ارتباط آن بود که مردم بر بام خانه‌ها برایند و با یکدیگر گفتگو کنند... در پاره‌ای نقاط، ژرفای برف به هفت ذرع می رسید.» (جغرافیای تاریخی گیلان، مازندارن آذربایجان از نظر جهانگردان ص۵۹)
اگرچه برف ۲۱تا ۲۲بهمن ۱۳۹۸، به سنگینی برف‌های آن دوران نیست، اما برف سنگین رشت تمامی «برف چال»های به‌جامانده از رشت قدیم را پرکرده است. حتی بزرگ‌ترین آنها یعنی «یخچال میراثی باغ سالار مشکات». اما کسی نیست با «تخماق» برف‌های آبدار حاصل ریزش‌های چند روز اخیر را بکوبد و روی آن را با گیاه «کرف» و « فل» برنج بپوشاند. نگهبان این باغ میراثی سال‌هاست در گودال کوچک شخصی‌اش آرمیده و یاد یخ‌فروشی‌هایش در تابستان‌های شرجی رشت به خاطره‌ها پیوسته است.
در گذشته‌های دور که وسیله خنک‌کننده‌ای به‌نام یخچال نبود، ریزش برف، شادی مردم را دوچندان می‌کرد. اگرچه با زحمت، ولی می‌توانستند در زمستان برف و یخ را در گودال‌هایی به‌نام «برف چال» پر کنند و در تابستان به مصرف برسانند.
«میرزا محمد حسین حسینی فراهانی» نیز که در سال ۱۳۰۲ قمری در دوران سلطنت «ناصرالدین شاه قاجار» برای سفر حج از گیلان و رشت عبور کرد در این باره می‌نویسد: « و عقیده اهالی این است، که هر سال برف زیاد بیاید، آن سال نوغان و برنج خوب و امراض کم است. همین که برف آمد در بلندی‌ها و تل‌ها گودال‌ها به وضع یخچال، درست کرده‌اند، برف را محض آمدن به زمین در آن گودال‌ها می‌ریزند و روی آن را با علفی که موسوم به کرف و طبعا سرد است، می‌پوشاندند و بر روی او خاک می‌ریزند. آن علف، برف و یخ را از گرما حفظ می‌کند و در تابستان به کار می‌رود. در هر سال که هیچ برف نیاید، درختان دو سه دفعه شکوفه می‌کنند و دو دفعه بار می‌هدند، و به جهت اعیان از کوه دلفک که نزدیک رحمت آباد است، یخ و برف حمل به رشت می نمایند.» (حسین فراهانی محمد حسین : سفرنامه، ص۴۰ )
از این دست یخچال‌ها و برف‌چال‌ها در محلات مختلف رشت زیاد بود. آن زمان، متمکنین برای خیرات خود برف چال‌هایی را ساخته و وقف می‌کردند و نگهبانی مسئول پرکردن برف چال و پوشاندن آن با گیاهانی بود که به حفظ این برف‌ها تا تابستان کمک می‌کرد. یکی از این یخچال‌های بزرگ در باغ دوره ناصری یعنی باغ میراثی«اکبرخان بیگلربیگی» بود. اما این یخچال طبیعی واقع در باغ معروف به محتشم را هم پرکرده‌اند.
«عبدالله وارث» طی مقاله‌ای با عنوان «کلاه فرنگی از دیروز تا امروز» به وضعیت یخچال این باغ اشاره کرده است: «پس از ساختن عمارت در مجاورت آن اقدام به حفر و ایجاد «یخچال طبیعی» گردید. وجود دیواره کوتاه و درختان آن محدوده تا اندازه‌ای حدود و موقعیت یخچال طبیعی را مشخص می‌سازد. امروزه این یخچال‌ها به‌خاطر رشد جمعیت و رشد تکنولوژی از سویی دیگر پر هزینه بودن آن و تأسیس کارخانجات یخ سازی و ارزان بدست آوردن یخ از رونق افتاده و فقط از آن در قدیم یاد می‌شود.» (ماهنامه ره آورد گیل )
یخچال دیگری در سه راهی پاستوریزه بود که جایش یک واحد آپارتمان سربرآورده است. اهالی خیابان لاهیجان می‌گویند یخچال خیابان لاهیجان را فردی به نام« حاج سمیع»، بزرگ طایفه سمیعی، ساخته بود.
از برف‌چال محله باقرآباد نیز که «حاج صمد خان شیروانی وقف کرده بود»، خبری در دست نیست و شاید داخل زمین محصور شده نزدیک به مسجد باشد. «دکتر منوچهر ستوده» که دهه ۴۰ از بناهای تاریخی گیلان دیدار داشته در مورد برف چال‌های رشت می‌نویسد:« در گذشته به‌علت نبود یخچال‌های خانگی در برخی نقاط رشت چاه‌های بزرگی کنده و برف‌های زمستانی را در آن انبار و رویش را با علفی مخصوص می‌پوشاندند تا در فصل تابستان برف و یخ داشته باشند، این مکان برفچاه یا چاه‌برف می‌نامیدند. در وقف نامه حاج صمدخان بر مسجد حاج صمد خان واقع در محله باقرآباد نام برفچاه به عنوان زمینی در آن نواحی آمده است. »
در متن وقف‌نامه که در کتاب «از آستارا تا استرآباد» دکتر ستوده آمده (ذیل ص۲۷۳-۲۷۴ ) به برف چاه باقرآباد اشاره شده است. در حال حاضر، تنها یخچال باقیمانده در رشت – که قابل بازدید است- همان گودال عمیق داخل باغ میراثی سالار مشکات است که پاییز ۱۳۹۵، لودرهای شهرداری به جانش افتاده بودند تا آن را پرکنند. ولی خوشبختانه با دخالت اداره کل میراث فرهنگی گیلان از تخریب نجات یافت و ثبت ملی شد.البته می‌باید از فعالان محیط زیستی تقدیر کرد که با تشکیل زنجیره‌ای انسانی جلوی بلدوزری که قصد پرکردن یخچال را داشت، گرفتند.
یکی از فعالان محیط زیست با یادآوری خاطره آن روز توضیح می‌دهد: متاسفانه شهردار و پیمانکار این پروژه حتی خبر نداشتند که یک اثر میراثی به نام یخچال داخل باغ وجود دارد و با بلدوزر، قصد پرکردن یخچال را داشتند و فکر می‌کردند گودال بزرگی است. همانروز فعالان محیط زیست جلوی بلدوزر ایستادند و نگذاشتند این اتفاق ناخوشایند رخ دهد. ولی متاسفانه به ریشه درختان آزاد دور یخچال آسیب فراوانی وارد شد و برخی از درختان فروریخت.
رامین محمدیان توضیح می‌دهد: خوشبختانه اداره کل میراث فرهنگی گیلان هم سریع اقدام کرد و پرونده ثبتی یخچال چمارسرا را به‌صورت اضطراری به تهران فرستاد و شهرداری را ملزم به دیوارچینی حریم باغ کرد.
مسئول ثبت بناهای میراثی اداره کل میراث فرهنگی گیلان درباره کارکرد این یخچال‌ها می‌گوید: پیش از اختراع و فراگیر شدن یخچال و فریز، مردم از یخ‌های طبیعی برای خنک کردن آب و مواد غذایی استفاده می‌کردند. ابتدایی‌ترین یخچال‌های قدیمی گودال‌هایی بود که در زمستان از برف انباشته می‌شد و در تابستان از یخ فشرده آن استفاده می‌کردند.
مهدی میرصالحی توضیح می‌دهد: معماری این یخچال‌ها در استان‌های مرکزی با اقلیم گرم و خشک، به‌صورت گودال‌هایی با سقف گنبدی بود. ولی در استان گیلان به‌خاطر اقلیم معتدل و مرطوب، گودال‌های عمیقی با تنبوشه‌های سفالی در کف ساخته می‌شد و به‌جای سقف گنبدی، از شلتوک برنج و گیاه باستانی کَرَف استفاده می‌کردند.
وی با اشاره به قدمت این یخچال می‌افزاید: یخچال باغ سالار مشکات واقع در محله چمارسرا، متعلق به دوره قاجار و تنها یخچال باقی مانده رشت است. خوشبختانه با همکاری شهرداری در آبان ۱۳۹۵، تنها یخچال باقیمانده گیلان احیا شده است. یخچال محله چمارسرا، سال‌ها در گوشه باغ سالار مشکات رشت متروک افتاده بود، که با احیای باغ سالار مشکات توسط شهرداری، یخچال هم مرمت شد.
این کارشناس درباره کارکرد و نحوه نگهداری برف در برف چال‌ها توضیح داد: گودال‌های بزرگی به عمق ۱۰متر و دهانه ۲۰متر می‌کندند و خاک حاصل از دپوی گودال را به صورت دیوارچینی گودال بالا می‌آوردند. در کف یخچال تنبوشه‌های سفالی تعبیه می‌شد تا آب حاصل از آب شدن برف و یخ به بیرون هدایت شده و مانع از آب شدن بقیه برف‌ها شود. اطراف گودال را هم با کاشت درختان آزاد محصور می‌کردند. این درخت‌ها نقش عایق، خنک‌کننده و سایه‌انداز را برای یخچال‌ها داشت و افزون بر آن ریشه‌های بلند و قطور درختان آزاد باعث می‌شد، خاک دیواره اطراف یخچال چسبندگی پیدا کرده و با باران‌های پی در پی گیلان شسته نشود. یخچال‌های گیلان فاقد سقف گنبدی همانند دیگر استانهاست زیرا شدت باران موجب تخریب سقف می‌شد، بنابراین از پوشش گیاهی استفاده می‌کردند.
میرصالحی همچنین یادآور می‌شود: سازندگان، معمولا یخچال‌ها را اجاره می‌دادند. اجاره‌دار وظیفه داشت در زمان بارش برف یخچال را از برف پرکند و برای ماندگاری بیشتر و فشردگی برف، یک لایه حدودا ۲۰سانتی برف را داخل گودال ریخته و رویش را با سبوس برنج پر می‌کردند و سپس با چوب‌های مخصوصی -که به آن «تخماق» می گفتند- برف و سبوس را می‌کوبیدند تا برف کاملا فشرده شود. مخلوط برف و سبوس برنج لایه لایه در گودال پر شده و سفت می‌گشت، در نهایت روی برف‌های فشرده شده را با یک لایه فَل (شلتوک برنج) و گیاه کَرَف- که از گیاهان باستانی گیلان است- می‌پوشاندند. به این شیوه یخ تا مدت طولانی باقی می‌ماند.
آنگونه که اهالی چمارسرا به یاد دارند، در اواخر اردیبهشت ماه، مسئول یخچال، در یخچال را باز می‌کرد و یخها را با اسلوب خاصی تا شهریور می‌فروختند. عمده ترین خریداران یخها، یخ‌بهشت سازی‌ها و سازندگان بستنی سنتی بودند.
نظر شما