ملیله سازی، تلفیق بلیغی از هنر و حوصله هنرمندان ایرانی

به گزارش خبرگزاری شبستان از زنجان، آموزش ملیله ‌سازی برای نخستین بار به عنوان یکی از واحدهای درسی در دانشگاه سوره تهران تدریس می شود.

محسن یزدان ‌شناس که از هنرمندان برجسته زنجان در رشته ملیله سازی به شمار می ‌آید، وظیفه آموزش این درس 2 واحدی را در دانشگاه سوره تهران بر عهده دارد.

دوره آموزش ملیله ‌سازی در گرایش فلز به صورت آزمایشی انجام می گیرد و در صورت کسب نتایج مثبت از آموزش این هنر رایج و سنتی زنجان از سال‌ های آینده دانشجویان مقطع کارشناسی ‌ارشد نیز ملیله‌ سازی را فرا گیرند.

شایان ذکر است، ملیله کاری همواره به عنوان یکی از اصیل ترین صنایع دستی استان زنجان مطرح بوده که به مفهوم ظریف کاری نقره است که با استفاده از مفتول ها و نوارهای ظریف نقره و بکارگیری طرح های اسلیمی و منظم ساخته می شود، مصنوعات ساخته شده شامل سرویس چایخوری، شکلات خوری، گلدان، شمعدان، قاب عکس و انواع زیورآلات است.

تاریخچه ملیله کاری در ایران:

بر اساس کشفیات باستان شناسی، قدیمی ترین اشیایی که می توان ریشه ملیله ایران را در آن جستجو کرد، متعلق به دوره هخامنشیان است. در دوران ساسانی نیز صنعتگران فلزکار و مخصوصاً نقره کاران ظروف گران قیمت و سرشار از ذوق و سلیقه هنری خود را برای مصرف طبقات مرفه جامعه ساخته می شد و در راه خلق آثار بسیار ظریف و هنرمندانه تمامی استعداد خود را به کار می گرفتند. در برخی موارد نیز استفاده از سنگهای قیمتی، زیبایی این اشیا را دو چندان می نمود.

متأسفانه بسیاری از آثار مربوط به دوره تاریخی مذکور در زمان حمله اعراب، به دلیل گران بها بودن اشیای نقره ای و سبک بودن وزن آن، به غنیمت برده شد، ولی آنچه که طی چند قرن اخیر در اثر کاوش های باستان شناسی و یا به طور تصادفی از مناطقی نظیر شوش و همدان و گنجینه جیحون بدست آمده است، نشانگر وجود ملیله کاری و نیز نشان از مهارت و استادی صنعتگران ملیله کار در ایران قبل از میلاد می باشد.

پروفسور آرتور اپهام پوپ، در کتاب شاهکارهای هنر ایران ضمن اشاره به زرگری و نقره کاری در سال های بعد از ظهور اسلام به آثاری از ملیله متعلق به قرن 12 میلادی اشاره کرده است.
 

لازم به ذکر است، تعداد آثار باقیمانده از آن زمان بسیار اندک است چرا که اشیاء ملیله از طلا و نقره ساخته می شوند و می توان به راحتی آنها را ذوب کرده و مجدداً مورد استفاده قرار داد. به همین جهت نیز آن اشیا به مرور زمان از بین رفته و هم اینک نمونه های زیادی از ملیله کاری دوران گذشته باقی نمانده است.

در دوران سلجوقی اکثر سازندگان آثار نفیس فلزی هنرمندان خراسانی ساکن در شرق و شمال شرقی ایران بودند که عده ای از آنان به علت جنگ های خونین و زد و خورد های محلی، ترک وطن کرده، در سایر شهرها از جمله زنجان، بروجرد، همدان، تبریز و به ویژه شهر موصل اقامت گزیدند. با توجه به آنچه که اشاره شد احتمال می رود هنرمندان خراسانی هنر فلز کاری از جمله ملیله کاری را در سال پنجم هـجری قمری در زنجان رواج دادند.
 

از دوران قاجاریه نیز تعدادی سر قلیان، گیره استکان، سینی در اندازه های مختلف، گوشواره و سینه ریز باقی مانده که بخشی از آنها در موزه های داخلی و خارجی و بخشی نیز به صورت مجموعه های خصوصی و یا نزد خانواده ها نگهداری می شود.

در حال حاضر نیز ملیله کاری صرف نظر از تهران که صنعتگران ملیله کار بیشتر در امر جواهر سازی فعالیت دارند، در شهر زنجان رواج دارد، لازم به توضیح است که ملیله به صورت محدود در تبریز و اصفهان نیز رواج دارد، ولی ملیله زنجان به خاطر اصالت نقوش و همچنین ظرافت منحصر به فرد در مجموع از کیفیت بالایی نسبت به ملیله اصفهان برخوردار بوده و به نوبه خود جایگاه ویژه ای نیز در بین رشته های برجسته صنایع دستی ایران دارد و این هنر در شهر زنجان از رونق چشمگیری برخوردار است.

تاریخچه ملیله کاری زنجان:

درباره تاریخچه ملیله زنجان اطلاعات جامعی در دست نیست ولیکن از دو طریق می توان به قدمت این هنر ارزنده پی برد. نوشته ها و سفرنامه های سیاحانی که به این منطقه سفر کرده و از هنر زیبای ملیله کاری در این منطقه یاد کرده اند و آثار باقی مانده ملیله بسیاراندک بوده و اکثرا متعلق به دو سده اخیر می باشد.

در کتب تاریخی که اشاراتی درباره زنجان دارند از میان صنایع شهر زنجان بیش از هر چیز از صنعت فلز کاری آن سخن گفته اند از آنجا که ملیله کاری نیز یکی از شاخه های فلزکاری است می توان مسیر حرکت آن را در بطن فلزکاری منطقه جستجو کرد.
 

با توجه به رونق شهر زنجان در دوره هخامنشیان، اشکانیان و ساسانیان فلز کاری نیز که از صنایع پیشرفته هر یک از این تمدن هاست، در این منطقه وجود داشته است.

سابقه ملیله کاری در زنجان از قرن دهم هجری، به بعد روشن و مشخص است فردریک ریچارد، مستشرق اروپایی، در سفر نامه خود می نویسد : شهر زنجان که شهر کوچکی است نقره و ملیله کاری این شهر پر زرق و برق است. ملیله کاری تا قبل از دوره پهلوی، به عنوان هنر دستی بومی زنجان فقط در این شهر معمول بوده، ولی در زمان حکومت رضاخان با مهاجرت تعدادی از هنرمندان این شهر به تهران و اصفهان در سایر نقاط کشور نیز رواج یافت. سرویس های چایخوری و شربت خوری، جعبه جواهرات و دسته چاقو، عمده ترین محصولات تولیدی تا این دوران بوده اند.

هنرمندان زنجانی در سال های بعد، به تدریج بر انواع این دست ساخته های های زیبا افزودند، شاید بتوان رونق این هنر صنعت را در زنجان، دوران سلجوقی دانست وهمچنین بر اساس آثارباقی مانده از دوره صفوی، این دوره را اوج شکوفایی این هنر دانست.

وضعیت فعلی هنر ملیله کاری در زنجان:

این هنر وام دار هنرمندانی می باشد که با ابزار بسیار ابتدائی به خلق آثاری ارزشمند مبادرت ورزیده و گاه بینایی خود را در این راه از دست داده اند. از جمله هنرمندان ملیله کار زنجان می توان به مرحوم کربلایی حسینعلی، مرحوم مشهدی رحمان، مرحوم موسی کاظمیان مقدم، مرحوم حاج صمد همامی وهنرمندانی چون رحیم برجخانی، حاج ابوالفضل ثبوتی و حاج قربانعلی پرداختی اشاره کرد.

آثار قدیمی ملیله در زنجان به کلی از بین رفته و یا جهت استفاده مجدد از نقره ذوب گردیده است. متاسفانه به دلیل عدم وجود موزه در زنجان آثار نقره ای ملیله کاری مورد حفظ و نگهداری قرار نگرفته است. امروزه در زنجان حدود 30 کارگاه ملیله کاری فعال موجود می باشد که استادان ملیله کار این کارگاه ها همگی از شاگردان استاد منصور کاظمیان مقدم می باشند.

تفاوت ملیله زنجان و اصفهان:

از لحاظ ساختار، ریز نقش ها و عیار نقره مصرفی از یکدیگر متمایز می شوند. عیار نقره مصرفی در اصفهان 95-90 و شاید هم کمتر باشد اما در زنجان، نقره مصرفی با خلوص9/99 معروف به عیار 100 استفاده می شود و به لحاظ کیفیت ساخت، ملیله اصفهان دارای نقوش بزرگتر نسبت به ملیله زنجان است و غنای ریز نقوش، زیبایی و ظرافت کار آن با ملیله زنجان برابری نمی نماید. ملیله زنجان با توجه به طرح ها و نقش های اصیل و خصوصا ظرافت زیاد آن در مجموع از کیفیت بالایی برخوردار است.

ریز نقش های رایج ملیله زنجان:

ریز نقوش متداول در ملیله زنجان همانند سایر نقش های صنایع دستی اکثرا ذهنی و الهام یافته از طبیعت و طرح های سنتی است، مهم ترین و رایج ترین نقش های ملیله زنجان عبارتند از: اشک، جغه، پیچک، ترمه و غنچه، برگ، واو ملیله، دو چشم، برگ فرنگ، سه چهارچشم، کورملیله و تابیده، که هر یک دارای ویژگی خاص خود است.

پایان پیام/