مساله شرور، کرونا و دعاهای مفاتیح

خبرگزاری شبستان، گروه اندیشه: آنچه در ادامه می آید نوشتاری دکتر محمد محمدرضایی، استاد فلسفه دین دانشگاه تهران و رییس کارگروه فلسفه دین و کلام جدید شورای تحول علوم انسانی و برنامه ریزی وزارت علوم درباره «مساله شرور، کرونا و دعاهای مفاتیح» است.

این نوشتار، بر آن است که به صورت مختصر رابطه شرور و کرونا (درد و رنج) و دعاهای موجود در کتاب­های ادعیه را مورد امعان نظر قرار دهد.

تاریخ و پیشینه بحث  از شرور به بلندای تاریخ انسان است. در حوزه دین پژوهی، بحث معضل شرور و راز و فواید آن و نیز رابطه آن با صفات خدا و وجود خدا و توجیه اخلاقی وجود شر، از مسایل بسیار مهمی است که ذهن متفکران را همواره به خود مشغول داشته است. بحث معضل شر و درد و رنج ابعاد و جنبه­های مختلفی داردکه در این نوشتار به رابطه شر و درد و رنج و دعا خواهیم پرداخت.

در کتاب­های ادعیه، دعاهای مناسب هر درد و بیماری وجود دارد. مثلاً برای درد دندان و آزاد شدن از زندان و برای رفع ضرر و زیان و... . حال سوال این است که فلسفه این دعاها چیست؟ آیا در دنیای معاصر با رشد علم پزشکی و تکنولوژی باز به این دعاها نیازمندیم؟ و یا این که بسیاری از مردم هنگام بیماری و رنج برای نمونه کرونا به حضرات ائمه معصومین علیه السلام متوسل می­شوند. آیا توسل، در هنگام درد و سختی امر درستی است؟ حتی برخی از افراد، کار را بدانجا کشیده­اند که در اجتماعات دانشجویی این دعاها را به سخریه گرفته­اند. آیا در وراء آنها هیچ فلسفه و حکمتی وجود ندارد؟

 برای پاسخ به این سوالات، مقدماتی را ذکر می­نمایم:

1. در اسلام، هدف بعثت پیامبران، توحید و یکتاپرستی و عبادت خداوند یگانه و کمال مطلق است. آدمی تنها از طریق توحید و عبادت خداوند و اطاعات از قوانین و دستورات او و انجام اعمال نیک و رشد فضایل و کرامت اخلاقی و پرهیز از پیروی شیطان و طاغوت و رذایل او است که به کمال واقعی خود، نایل می­شود.

قرآن در این باره می­فرماید: وَلَقَدْ بَعَثْنَا فِي كُلِّ أُمَّةٍ رَسُولًا أَنِ اعْبُدُوا اللَّهَ وَاجْتَنِبُوا الطَّاغُوتَ (نحل/36)

(ما در هر امتي رسولي فرستاديم كه خداي يكتا را بپرستيد، و از طاغوت اجتناب كنيد خداوند گروهي را هدايت كرد، و گروهي ضلالت و گمراهي دامانشانرا گرفت پس در روي زمين سير كنيد و ببينيد عاقبت تكذيب كنندگان چگونه بود؟)

و یا در آیه دیگر می­فرماید: ما خَلَقْتُ الْجِنَّ وَ الْإِنْسَ إِلَّا لِيَعْبُدُونِ (ذاریات/56)(جن و انس را نيافريدم جز براى آنكه مرا بپرستند)

عبادت یعنی خضوع در برابر خدا که مستلزم شناخت خدا و تبعیت از کمالات واقعی و اجتناب از رذایل است. اگر همه کارهای انسان صبغه الهی پیدا کند. عنوان عبادت بر آنها صدق می­کند و اگر در اسلام نماز مورد تاکید فراوان قرار گرفته است به این دلیل است که در نماز واقعی تمام وجود انسان، اعم از جهات بدنی و ظاهری و جهات ذهنی و قلبی و باطنی، در خدمت خدا قرار می­گیرد و نیز در واقعیت آن، اجتناب از رذایل نهفته است (البته قصه عبادت ظاهری و منافقانه متفاوت از عبادت واقعی خداست). از این رو، خدا و راه او و هر چه را که ما را به مقام قرب الهی برساند، نیکو و خیر است.

1. شیطان مظهر انحراف و اغواگری انسان­ها است که اگر ما لحظه­ای از کید وسوسه­های شیطانی غافل شویم، ممکن است از راه الهی که همان راه مستقیم است، فاصله بگیریم. شیطان اعلام نموده است، که من همه انسان­ها را اغوا و گمراه   می­کنم مگر بندگان مخلص خدا را که برآنها سلطه ندارم.

  قرآن در این بارهه می­فرماید: قَالَ فَبِعزَّتِکَ لَأُغْوِیَنَّهُمْ أَجْمَعِینَ‏ إِلَّا عِبَادَکَ مِنْهُمُ الْمُخْلَصِینَ (ص- 82/83)

([شيطان] گفت پس به عزت تو سوگند كه همگى را جدا از راه به در مى برم (۸۲)مگر آن بندگان پاكدل تو را (۸۳))

و نیز شیطان، اعمال نادرست را، به گونه­ای زینت می­دهد که ممکن است ، در هر لحظه ما را از مسیر توحید و راه درست منحرف گرداند.

 قرآن در این باره می­فرماید وَزَيَّنَ لَهُمُ الشَّيْطَانُ أَعْمَالَهُمْ فَصَدَّهُمْ عَنِ السَّبِيلِ وَكَانُوا مُسْتَبْصِرِينَ (عنکبوت/38)

 (و شيطان كارهايشان را در نظرشان بياراست و از راه بازشان داشت با آنكه [در كار دنيا] بينا بودند)

 بنابراین انسان دائماً باید با بصیرت هر چه تمام، مواظب کید و مکر شیطان باشد و در این راه تنها به خدا پناه برده از او مدد بگیرد.

1. خداوند انسان را به نیکوترین شکل آفرید و همه وسایل مورد نیاز رشد مادی و معنوی را در اختیار او قرار داده است تا با استفاده از آنها بتواند مقدمات رشد و کمال خود را تامین نماید.

در حوزه نیازهای مادی قرآن می فرمایید: وَسَخَّرَ لَكُمْ مَا فِي السَّمَاوَاتِ وَمَا فِي الْأَرْضِ جَمِيعًا مِنْهُ ۚ إِنَّ فِي ذَٰلِكَ لَآيَاتٍ لِقَوْمٍ يَتَفَكَّرُونَ(جاثیه/13) (و آنچه را در آسمانها و آنچه را در زمين است به سود شما رام كرد همه از اوست قطعا در اين [امر] براى مردمى كه مى‏ انديشند نشانه‏ هايى است)

اگر انسان، برای رفع نیازهای مادی خود نتواند به اندازه توانایی خود و به نحو مناسب از جهان پیرامون خود استفاده  نماید، باید در عقلانیت او تردید نمود. برای مثال خداوند برای استفاده از نور و حرارت، خورشید را خلق نموده است.

 هُوَ الَّذِي جَعَلَ الشَّمْسَ ضِيَاءً وَالْقَمَرَ نُورًا وَقَدَّرَهُ مَنَازِلَ لِتَعْلَمُوا عَدَدَ السِّنِينَ وَالْحِسَابَ (یونس/5)

(اوست كسى كه خورشيد را روشنايى بخشيد و ماه را تابان كرد و براى آن منزلهايى معين كرد تا شماره سالها و حساب را بدانيد)

 حال کسی را در نظر بگیرید که در شب ظلمانی، بدون استفاده از نور می­خواهد مطالعه نماید. شما در مورد او چه فکر می­کنید؟ می­گویید، خداوند، خورشید را برای روشنایی انسان­ها خلق نموده است، شما می­توانید با استفاده از پرتو خورشید، مطالعه نمایید. خداوند جهان مادی و انسان را آفریده است و لازمه این جهان مادی، حرکت و رشد و تزاحم و ناسازگاری است. اجزاء جهان ماده نمی­توانند بدون حرکت و تزاحم، به کمال واقعی خود نایل گردند و لازمه این حرکت درد و رنج است. از این رو، انسان در طول زندگی خود ممکن است دچار انواع بیماری ها و درد  و رنج شود. خداوند برای رفع درد و رنج تا حد ممکن وسایل و ابزارهای بهبودی آن بیماری را در این عالم فراهم نموده است که باید از آنها استفاده نمود. حال اگر انسان دچار بیماری و درد و رنج شود و برای رفع آن از داروهای طبیعی و خود ساخته بشری استفاده نکند، در عقلانیت او باید تردید نمود و اگر آن فرد عامدانه، از داروهای و ابزارهای مناسب برای حفظ جان خود استفاده نکند، به احتمال زیاد مصداق نوعی خودکشی است که مورد ملامت قرآن قرار گرفته است:

وَ لا تُلْقُوا بِأَيْدِيكُمْ إِلَى التَّهْلُكَةِ (بقره/195)

(خود را با دست ‏خود به هلاكت ميفكنيد)

1. بسیاری از فیلسوفان و متفکران، رنج و درد را با شر همسان می­دانند که به نظر درست نیست. درد و رنج یک واقعیتی است، اما بد و شر دانستن آن، نیازمند یک جهان بینی و ایدئولوژی و نیز دیدگاه فلسفی است که بر اساس آن، در باب رنج و سختی به داوری بپردازیم.

کسانی که عاشق و مشتاق علم و دانش و یا کسب عنوان قهرمانی در رشته خاص ورزشی و یا کسب مهارت و یا استقلال و آزادی کشور خود از یوغ متجاوزان و استعمارگران هستند، رنج و سختی زیادی را برای نیل به اهداف خود مشتاقانه متحمل می­شوند. و آنها را به جان می­خرند و در مسیر نیل به هدف، همین سختی­ها، لذت بخش است، و هیچگاه آنها را شر و بد نمی­دانند. اصولاً انسان به هر میزان که درد و سختی را در مسیر کسب فضایل تحمل کند به همان میزان این فضایل و بالبتع لذت آن، نصیب  او خواهد شد.

و یا کسانی که برای معالجه و بهبودی بیماری خود، رنج و درد زیادی را به جان می­خرند و هیچگاه آنها را بد نمی­دانند. بنابراین درد و رنج و شر دو مقوله متفاوتند و به قول آن فیلسوف رواقی، ای رنج هر چند مرا بیازاری ولی من تو را شر و بد نمی­دانم.

و یا عقیله بنی هاشم  زینب کبری (سلام الله علیها) با این که در حادثه عاشورا، رنج و سختی جان گداز و طاقت فرسایی را متحمل شد، با این حال بر اساس دیدگاه الهی و عرفانی خود اعلام می­دارد که ما رأیتُ الّا جمیلاً، من جزء زیبایی، چیزی را مشاهده نکردم.

حال بر اساس این مقدمات به اصل بحث می­پردازیم

خداوند، انسان­ها را به نیکوترین شکل ممکن آفرید است و از سر حکمت و لطف و مهربانی، همه وسایل رشد مادی و معنوی را هم در اختیار او قرار داده است. خداوند از انسان خواسته است که از راه مستقیم تبعیت نماید و همواره مواظب مکر و    وسوسه­های شیطان باشد تا او را از مسیر مستقیم منحرف نگرداند. اما خداوند برای رشد معنوی انسان، او را با انواع وسایل ممکن آزمایش می­نماید.

خداوند در قرآن کریم می­فرماید: آیا مردم پنداشتنداند که به صرف این که بگویند ایمان آورده­ایم رها شده و آزمایش       نمی­شوند. در صورتی که که ما کسانی را که پیش از ایشان بودند، آزمودیم تا حتماً خدا معلوم کند کسانی را که راست گفتند و دروغگویان را نیز معلوم دارد:

أَحَسِبَ النَّاسُ أَنْ يُتْرَكُوا أَنْ يَقُولُوا آمَنَّا وَهُمْ لَا يُفْتَنُونَ (عنکبوت/2)

(آيا مردم پنداشتند كه تا گفتند ايمان آورديم رها مى ‏شوند و مورد آزمايش قرار نمى‏ گيرند)

وَ لَقَدْ فَتَنَّا الَّذِينَ مِنْ قَبْلِهِمْ فَلَيَعْلَمَنَّ اللَّهُ الَّذِينَ صَدَقُوا وَ لَيَعْلَمَنَّ الْكاذِبِينَ( عنکبوت/3)

(و به يقين كسانى را كه پيش از اينان بودند آزموديم تا خدا آنان را كه راست گفته‏ اند معلوم دارد و دروغگويان را [نيز] معلوم دارد)

و یا قرآن در آیه دیگر می­فرماید: وَلَنَبْلُوَنَّکمْ بِشَیءٍ مِنَ الْخَوْفِ وَالْجُوعِ وَنَقْصٍ مِنَ الأَمْوالِ وَالأَنْفُسِ وَالثَّمَراتِ وَبَشِّرِ الصَّابِرِینَ (بقره/155)

(و قطعا شما را به چيزى از [قبيل] ترس و گرسنگى و كاهشى در اموال و جانها و محصولات مى ‏آزماييم و مژده ده شكيبايان را)

از آیات قرآن بر می­آید که خداوند در این دنیا ما را با انواع رنج و مصیب­ها امتحان و آزمایش می­نماید. البته رنج و مصبیت به خودی خود شر نیست آنها هنگامی شر می­شوند که ما را از راه خدا باز بدارند.

در زمانی که ما با رنج و مصیبت آزمایش می­شویم، شیطان دست به کار می­شود و با انواع وسوسه­ها سعی می­نماید ما را از خدا دور سازد. مومنان واقعی کسانی هستند که در این آزمایش­ها فریب شیطان را نمی­خورند و پناه به خدا می­برند.

آیات قرآن به ما آموزش می­دهد که در این مواقع، یعنی در هنگام رنج و مصیبت و وسوسه­های شیطانی به خدا پناه ببریم و خدای ناکرده به انحراف کشیده نشویم.

حال به سراغ دردها و ناراحتی­های انسان می­رویم. دردها و بیماری­ دو جنبه دارند :1، جنبه مادی بیماری و درمان آنها و 2،جنبه معنوی بیماری

 1. عقلانیت انسان مومن اقتضاء می ­کند که از امکانات و داروهای موجود در این دنیا که خداوند در اختیار قرار داده، استفاده نماید. برای مثال اگر مبتلا به کرونا و رنج آن شدیم، عقلانیت ما اقتضاء می­کند به مداوای مادی آن بپردازیم. اگر بیماری جهت رفع بیماری خود از داروها و معالجه که تجربه بشری است استفاده نکند مثل کسی می­ماند که در شب ظلمانی به مطالعه بپردازد.

2.جنبه معنوی بیماری: در هنگام سختی و درد و مصیبت، شیطان فعال می­شود و سعی می­کند ما را با انواع وسواس شیطانی از خدا و راه او جدا نماید. در این مواقع است که دعاها وارده کارساز است. در دعا می­خوانیم خدایا تنها شافی تو هستی و هیچ عاملی جزء قدرت  و اراده تو در این دنیا، تاثیر  بخش نیست. و به تعبیری در جریان این دردها از وسواس شیطانی به خدا پناه می­بریم که البته به معنای نادیده گرفتن درمان مادی بیماری نیست. البته نفس توجه به خدا که خلقت و تدبیر همه موجودات به دست اوست و توسل به حضرات ائمه معصومین علیه السلام فی نفسه می­تواند اراده و توکل ما را قوی­تر سازد و حتی بعضاً آن بیماری را نیز شفا دهد، ولی نظم و تدبیر  عالم به گونه­ای نیست که درمان مادی از این طریق صورت گیرد. بنابراین نفس دعاها در هنگام بیماری توجه به توحید و پرهیز از وساوس شیطانی است که خدای نکرده این بیماری و درد ناشی از آن به گونه­ای نباشد که ما را از مسیر توحید و اعمال صالح باز دارد.

افرادی که این دعاها را خدای ناکرده به سخریه می­گیرند، به ناروا فکر می­کنند که این دعا جایگزین مداوای مادی بیماری است. در صورتی که دعا، جنبه توحیدی و معنوی بیماری است که سعی کنیم از آزمون الهی موفق بیرون آییم. حال با توجه به این مطالب دعاهای وارد را مورد تحلیل قرار می­دهیم.

برای مثال در مورد درد دندان، دعایی وارد شده که دندان را مسح کن و بگو: بِسْمِ اللَّهِ وَالشّافى اَللَّهُ ، وَ لا حَوْلَ وَلا قُوَّةَ اِلاّ بِاللَّهِ الْعَلِىِّ الْعَظيمِ (شیخ عباس قومی مفاتیح الجنان) در واقع در همان هنگام درد، دست بر موضوع درد می­گذاریم و توحید را فریاد می­زنیم تا از این درد و ناراحتی و به تعبیری  آزمایش الهی موفق بیرون بیایم و اجازه ندهیم که شیطان به بهانه درد ما را از مسیر توحید خارج کند.

و یا دعای امام سجاد(ع) برای رفع ضرر و زیان، چنین است:

بِسْمِ اللَّهِ وَ بِاللَّهِ وَ مِنَ اللَّهِ وَ إِلَى اللَّهِ وَ فِي سَبِيلِ اللَّهِ‏ اللَّهُمَّ إِلَيْكَ أَسْلَمْتُ نَفْسِي وَ إِلَيْكَ وَجَّهْتُ وَجْهِي وَ إِلَيْكَ فَوَّضْتُ أَمْرِي‏ فَاحْفَظْنِي بِحِفْظِ الْإِيمَانِ مِنْ بَيْنِ يَدَيَّ وَ مِنْ خَلْفِي وَ عَنْ يَمِينِي وَ عَنْ شِمَالِي وَ مِنْ فَوْقِي وَ مِنْ تَحْتِي‏ وَ ادْفَعْ عَنِّي بِحَوْلِكَ وَ قُوَّتِكَ فَإِنَّهُ لاَ حَوْلَ وَ لاَ قُوَّةَ إِلاَّ بِاللَّهِ الْعَلِيِّ الْعَظِيمِ‏(شیخ عباس قومی مفاتیح الجنان)

و نیز از حضرت امام صادق علیه السلام منقول است که فرد دردمند دست در موضع درد بگذارد و بگوید:

بِسْمِ اَللَّهِ قُلْ أَعُوذُ بِعِزَّةِ اَللَّهِ وَ أَعُوذُ بِقُدْرَةِ اَللَّهِ وَ أَعُوذُ بِجَلاَلِ اَللَّهِ وَ أَعُوذُ بِعَظَمَةِ اَللَّهِ وَ أَعُوذُ بِجَمْعِ اَللَّهِ وَ أَعُوذُ بِرَسُولِ اَللَّهِ‏ وَ أَعُوذُ بِأَسْمَاءِ اَللَّهِ مِنْ شَرِّ مَا أَحْذَرُ وَ مِنْ شَرِّ مَا أَخَافُ عَلَى نَفْسِي (شیخ عباس قومی مفاتیح الجنان)

بنابراین با تامل و دقت در دعاهای مخصوص بیماری، نتیجه می­گیریم که توحید و ابعاد آن در همه حال حتی در هنگام بیماری باید مد نظر باشد و هیچگاه از یاد خدا غافل نشویم. یاد خدا در هنگام بیماری هم اراده ما را قویتر می­سازد و هم ابعاد توحید را بر ما آشکار می­سازد و هم عاملی برای دوری از وسواس شیطانی است که در قرآن سفارش شده است  قُلْ أَعُوذُ بِرَبِّ الْفَلَقِ مِنْ شَرِّ مَا خَلَقَ

با تقدیم احترام

محمدمحمدرضایی

استاد فلسفه دین دانشگاه تهران

01/04/1399