مسجد بزرگ اموی؛ جایگاه مقام رأس الحسین

خبرگزاری شبستان: مسجد بزرگ اموی در دمشق یکی از مهمترین آثار تاریخی و باستانی سوریه به شمار می رود که قدمت آن به قبل از مسیحیت باز می گردد و تزئینات و آثار باستانی باقی مانده از آن به خوبی معماری اسلامی را به نمایش می گذارد. این مسجد به علت آثار باستانی و تاریخی بسیار عمیق اهمیت بسزایی دارد و نشانگر تمدن دینی است.

در مکانی که اینک مسجد بزرگ اموی ساخته شده است، معابد متعددی وجود داشت که مهمترین آنها معبد اله باران و سبزه آرامیها بودند. اگر چه در آن دوران معابد مشهور بسیاری در سوریه وجود داشتند اما آنها معمولی بودند، از این رو جز لوح هایی بر روی سنگ های سیاه یا سنگ های تراشیده شده که به این دوران باز می گردند، چیزی دیگر باقی نمانده اند.

رومی ها برای اله خود معبدی می سازند و آن را " ژوپیتر" می نامند. پس از تخریب معبد اله آرامها، معبد ژوپیتر که قدیمی ترین معابد باقی مانده از دوران رومیهاست در دمشق ساخته شد. محوطه این معبد دو بخش دارد که هر بخش دیوارهای خاصی دارد. یک بخش از این دیوارهای کنونی مرتبط با مسجد بزرگ اموی است که عناصر اصلی آن به زمان تأسیس آن در دوران رومیها باز می گردد که در بخش های جنوبی و غربی دیوار کاملا مشهود است.

پس از پیروزی مسیحیت و گسترش آن، مسیحیان از این مکان مقدس استفاده کردند و امپراتور تئودوس در سال 379 کلیسایی به نام قدیس "ماری یوحنا" ساخت. اگر چه محققان و مورخان در شکل این کلیسا آراء متفاوتی دارند؛ اما به طور عموم می گویند که این کلیسا در حیاط معبد رومیها ساخته شده است.

پس از فتوحات اسلامی در سال 635 میلادی، مسلمانان از این مکان برای اقامه نماز استفاده کردند و بقعه خاصی از آن را برای عبادت از هزار سال پیش انتخاب کردند. اولین محراب در اسلام "محراب صحابه" بود که مسلمانان در دیوار جنوبی آن را بنا کردند. این یعنی اینکه مسلمانان قبل از ولید بن عبدالملک این بخش از معبد را به عنوان محراب برگزیدند و از در کوچک سمت جنوبی وارد مسجد می شدند.

معاویه به ترمیم و بازسازی مکان نمازگزاران اقدام کرد و آن را به صورت موقتی مسجد کرد. مسلمانان نیمه شرقی معبد را گرفتند و مسجد خود را در آن بنا کردند و کلیسا را در بخش غربی برای مسیحیان باقی گذاشتند. تا 70 سال این وضعیت ادامه پیدا کرد و مسلمانان با مسیحیان در مجاورت هم فرایض دینی خود را به جا می آوردند.

در سال 705 هنگامی که خلافت اموی به ولید بن عبدالملک رسید، او کلیسا را به مسجد ضمیمه کرد و برای مسیحیان در جاهای مختلف چهار کلیسا ساخت که مهمترین آن کلیسای قدیس "ماری یوحنا" بود. ولید بن عبدالملک بخشی از دیوارهای معبد را که از دستاوردهای رومیها بود تخریب کرد و بقیه را برای ساخت داخل مسجد بر اساس تصمیم جدید حفظ کرد. اما هندسه این مسجد از دوره های قدیمی چندان باقی نمانده است و آنچه بیشتر به چشم می خورد معماری دوران اسلامی است که بر اساس شیوه معماری اسلامی قرون گذشته ساخته شده است.

ولید برای ساخت مسجد بسیار تلاش کرد و حتی آن را برای گردشگران قرار داد و به گفته مورخان در این راه هیچ کوتاهی نکرد. وی در ابتدا، طرح بنای آن را به روم فرستاد و 12 هزار نفر از معماران و مهندسان آن سرزمین را برای ساخت به دمشق دعوت کرد و برای تزئین آن از بهترین سنگ های مرمر و دیگر سنگ های زینتی بهره جست. وی ستون هایی در این مسجد قرار داد که با طلا و جواهر و پوششهایی از ابریشم مزین شدند و محراب نیز با جواهر، قندیلهای طلا و نقره و معرق های زیبا و زنجیره های طلا آراسته شدند.

مسجد اموی یکی از مشهورترین اماکن باستانی معماری اسلامی در جهان به شمار می رود که مسلمانان در قرون وسطا آن را یکی از عجایب چهارگانه دنیا به شمار می آورند. این مسجد در واقع آینه عصر اموی است که توانایی، شکوفایی و پیشرفت آنها را در هنر اسلامی و معماری اسلامی در ساختار اولیه آن نشان می دهد؛ به گونه ای که اندیشمندان جهان از تزئینات و معماری حدود 3 قرن و نیم پیش آن اظهار تعجب و شگفتی می کنند.

اگر چه این مسجد در طول تاریخ از تخریب ها و آتش سوزی ها در امان نبوده است و طی دو بار آتش سوزی بخش هایی از آن از بین رفته و سپس توسط والیان امر مرمت شده است، اما همچنان در بخش هایی از آن معماری جدید و قدیم اسلامی کاملا مشهود است و مایه مباهات جهان اسلام به شمار می رود.

مقام رأس الحسین
کاروان اسرای کربلا وقتی به شام وارد می شوند به این مسجد آورده می شوند. هنگامی که کاروان اسرا و سرهای بریدۀ شهدا به سمت دمشق در حرکت بود، سر امام حسین(ع) در پایان همۀ سرها و مقابل زنان و اهل بیت حرکت داده می‌‌شد. آن‌گاه به فرمان یزید، سر را از مجلس بیرون برده و به همراه سایر سرهای شهدا، سه روز بر باب القصر آویزان کردند. پس از آن مدت، سر امام حسین(ع) را پائین آورده و در گوشه شمال شرقی مسجد در اطاقکی قرار دادند. سر مبارک امام چند روز در این مکان قرار داشت.

بعدها در آنجا بقعه‌ای به یادبود این حادثۀ غم انگیز ساختند که به رأس الحسین مشهور شد. این مکان پس از محراب و مسجد امام زین العابدین(ع) در داخل اطاقی به ابعاد ۳×۴ متر قرار دارد و در جدار داخلی گنبد آن، اسامی ائمه نقش بسته است. در داخلِ شبستان مقام امام سجاد، محفظۀ کوچکی از نقره به اندازۀ سر یک انسان، در داخل دیوار، به یاد محل قرار دادن سر مبارک آن حضرت جا سازی شده است. در سمت چپ این محفظۀ نقره ای، شبستان و یا اطاقی که از آن یاد کردیم به وسیلۀ دری آهنین جدا می‌شود. در سمت چپ آن، ضریحی کوچک از نقره و به صورت مستطیل شکل با ابعاد ۱×۵/۱ متر قرار دارد. داخل این مکان یا ضریح، پایه‌ای مستقر شده و بالای آن چیزی به شکل سر با پوشش قرمز رنگ که گویا از چوب و یا سنگ ساخته‌اند قرار داده شده است.

محراب و مقام زین العابدین(ع)
هنگامی که امام سجاد در حال اسارت در مسجد اموی حضور داشت، در مکانی در شمال شرقی جامع به شب زنده‌داری و عبادت می‌‌پرداختند. ابن عساکر گوید: «آن حضرت هر شب و روز در این مکان هزار رکعت نماز می‌‌گزارد. نمازگاه امام سجاد در سمت شمال شرقی مسجد اموی و کنار در شرقی آن است که پس از شبستان بزرگی قرار داشته و محراب زیبایی دارد.

در دوران اموی این مسجد برای این که تمام اهل سنت  در آن حضور یابند و وحدتی برای کارهای آنان باشد، اجازه برگزاری نماز تمامی فرق به آن ها داده شده بود، به همین دلیل چندین محراب در این مسجد موجود است.

 
در صحن مسجد سه قبّه و گنبد کوچک ساخته شده است:
1 - قبّه المال: این قبّه در سال ۱۷۲ به وسیله امیر دمشق، فضل بن صالح بن علی العباس، پسر عموی منصور عباسی ساخته شد و چون اموال و ذخایر مسجد در آن نگهداری می‌‌شد به قبّۀ المال معروف گردید.
2 - قبّه الغواره: این قبّه در وسط صحن قرار دارد و در سال ۳۶۹ ساخته شد. در زلزله سال ۱۱۷۳ تخریب گردید و عثمان پاشا در سال ۱۱۸۲ آن را بازسازی کرد. این گنبد کوچک بر شش ستون از سنگ مرمر قرار دارد. قبّۀ یاد شده به صخرۀ قربان نیز معروف بوده است. گویند حضرت هابیل، قربانی خویش را که گوسفندی بود بر این صخره قرار داد؛ چون مورد قبول حق قرار گرفت به وسیلۀ آتش سوخت اما قربانی قابیل که گندم بود پذیرفته نشد و به همان حال باقی ماند؛ بنابراین قابیل به برادرش حسادت ورزید و او را در کوه قاسیون به قتل رساند. از آن روز این مکان به صخرۀ قربان معروف شد.
3 - قبّه الساعات: این قبّه در شرق صحن اموی و کنار باب الساعات قرار دارد که در سدۀ پنجم هجری ساخته شده و محل استقرار ساعت مسجد بوده است.
4 - قبّه النسر یا عقاب: یکی از بزرگترین بناهای فوقانی مسجد اموی است که بر فراز شبستان قرار داشته و از سنگ مرمر است.

دروازه‌های مسجد اموی
از هنگام بنای مسجد، برای ورود و خروج در چهار سمت آن درهایی قرار داده شد که عبارت بودند از:
1 - باب الزیاده: در سمت دیوار قبله و جنوب مسجد بوده که در دورۀ عثمانی به باب العنبرانیین و بعدها نیز به باب القوافین مشهور شد.
2 - باب جیرون: در شرق مسجد و از بزرگترین درهای آن بوده است. این در بعدها به باب الساعات معروف گشت و به آن باب الکلاسه و باب اللبادین نیز گفته می‌‌شد. در کنار آن رأس الحسین قرار دارد.
3 - باب الناطفین: در سمت شمال مسجد بوده و به باب الفرادیس و باب العماره نیز معروف شده است.

گلدسته و مناره‌های جامع اموی
این مسجد دارای سه گلدسته بزرگ است که از سنگ و به صورت مربع ساخته شده و در سمت شمال، جنوب غربی و جنوب شرقی آن قرار گرفته اند.
1 - منارۀ شرقی: این گلدسته به مناره البیضاء و منارۀ عیسی معروف است. گویند در آخرالزمان حضرت عیسی علیه السلام بر این مناره فرود خواهد آمد.
2 - منارۀ شمالی: این گلدسته به العروس مشهور است. آن را بدین جهت منارۀ عروس گفته‌اند که در زمانهای قدیم، مردم به هنگام اجرای مراسم عروسی و جشن ها،با نصب چراغ و آویزان کردن دستمال‌ها و پارچه‌های رنگارنگ، آن را تزئین می‌‌کرده‌اند و معتقد بودند این عمل باعث برکت خواهد شد.
3 - منارۀ غربی: این گلدسته به آق بای معروف است.

آثار و مقام انبیا در جامع اموی
1 - قبر و مقام هود علیه السلام:
بسیاری از مورخان دمشق گفته‌اند که قبر هود در این مسجد است. این مکان در سمت چپ مقام رأس یحیی یعنی در مقابل ستون چهارم، در دیوار قبله از سمت شرق شبستان قرار دارد و بر سنگ دیوار قبله، به خطی زیبا در زمینۀ سبز نوشته شده است: « هذا مقام هود النبی علیه السلام». در این مکان کتیبه‌ای متعلق به دوران ولید یافت شد که وقتی ترجمه کردند پند و اندرزهایی از حضرت هود بوده است.
2 - مقام حضرت خضر(ع):
گویند حضرت خضر نبی همواره در مسجد اموی نماز می‌‌گزارده است. مکان نماز ایشان در سمت شرقی قبله (جنوب شرقی) نزدیک منارۀ شرقی بوده است. اکنون نزدیک به محراب اصلی مسجد و به موازات مقام هود بر دیوار قبله عنوان «هذا مقام خضر النبی» بر تابلویی سبز دیده می‌شود.
3 - مکان نزول عیسی(ع): مسلم از اوس بن اوس و از رسول خدا (ص) نقل کرده است که حضرت عیسی بن مریم، کنار منارۀ شرقی دمشق یعنی جامع اموی نزول خواهد کرد و کنار آن مناره، قطعه سنگی که حضرت موسی در کوه طور با عصای خود بر آن زده و از آن دوازده چشمه جاری شده وجود دارد.
4 - مقام و محل دفن سر یحیی (ع):
حضرت یحیی (ع) به قدرت الهی، از پدر و مادر پیری که امید به فرزند نداشتند به دنیا آمد. خداوند یحیی را در کودکی علم و حکمت عنایت فرمود.
وی از دوران جوانی با عفت و با تقوی بود، همواره در مسجد الاقصی به عبادت و ریاضت مشغول بود و از اختلاط با اهل دنیا پرهیز می‌‌کرد. او به هنگام بعثت عیسی (ع)، نبوت ایشان را شهادت داد و در همین دوران بود که به دستور پادشاه بنی اسرائیل به قتل رسید.

شبستان جامع اموی
شبستان مسجد دارای بیست ستون در سمت شرق و بیست ستون در سمت غرب بوده و چهار ستون اصلی و بزرگ به ابعاد ۲×۳ متر در وسط آن قرار دارد که پایه‌های گنبد بزرگ مسجد یعنی قبّه النسر می‌‌باشد. ارتفاع داخلی این گنبد بیش از سی متر بوده و تماماً از سنگ و با گچ سفید تزئین و بازسازی شده است. بر روی چهل ستون مذکور، چهل ستون کوچک دیگر قرار دارد. این ستون‌ها به صورت هلالی شکل هستند که سقف مسجد را- که شاید بتوان گفت بلندترین سقف موجود در میان مساجد جهان است - نگه داشته اند.

محراب‌های چهارگانه مسجد اموی
در شبستان مسجد اموی چهار محراب قرار دارد که هر یک مخصوص یکی از فرق چهار گانۀ اهل سنّت است. یکی از آنها در وسط، دو محراب دیگر در سمت راست آن و محرابی نیز در سمت چپ آن قرار دارد. محراب وسط که اصلی و بزرگتر از بقیه است مخصوص مالکی‌ها است. محراب‌های سمت راست از آن حنفی‌ها و حنبلی‌ها و محراب سمت چپ نیز از آن شافعی‌ها است. در عصر ممالیک، در هر چهار محراب نماز بر پا می‌شد.

پایان پیام/