به گزارش خبرنگار گروه مسجد و کانون‌های مساجد خبرگزاری شبستان: بر کسی پوشیده نیست که در انقلاب عظیم امام خمینی (ره)، مسجد جایگاه و نقش اساسی را ایفا کرده است؛ در واقع همانطور که خانه‌های خدا در صدر اسلام محور اصلی حرکت پیامبر اکرم (ص) بودند، امام راحل نیز با اقتدا به حضرت رسول (ص) و اهل بیت عصمت و طهارت، شاکله انقلاب اسلامی را در طول سالیان در مساجد ایجاد کرد تا اینکه به تدریج شبکه‌ای عظیم از نیروهای مردمی ذیل آموزش‌ها و روشنگری‌هایی که در مسجد نظام یافته بود در جامعه ریشه دواند و در نهایت انقلاب اسلامی به ثمر نشست.
اکنون در چهل و پنجمین سالگرد پیروزی انقلاب اسلامی، با هدف بررسی نقش مساجد در انقلاب اسلامی و راهکار تداوم و استمرار و تقویت این جایگاه رفیع، با حجت‌الاسلام دکتر «نورالدین زندیه»، رئیس مرکز تبلیغ دانشگاه امام صادق (ع) به گفت وگو نشسته‌ایم که در ادامه حاصل آن را می خوانید:
اینکه دائم از نقش‌آفرینی از مساجد در تقویت و استمرار اسلام و آموزه های دینی سخن به میان می آید به چه معنا است، مسجد چطور چنین نقشی حتی در تمدن سازی ایفا کرده است؟
اگر بخواهیم نقش مسجد را در انقلاب اسلامی بدانیم، ضرورت دارد نقش مسجد را در نظام اسلام و آنچه پیامبر(ص) بر آن تاکید داشتند، معلوم شود. انقلابِ پیامبر(ص) با یک نهضت در مکه شروع شد و با تأسیس نظام اسلامی در مدینه ادامه پیدا کرد؛ اولین اقداماتی که رسول خدا(ص) در مدینه انجام دادند، دو کار مهم بود. یکی ساخت مسجد و یکی عقد اخوت بین مسلمانان.
که هر کدام نماد یک موضوع بودند:
۱) مسجد نماد عبودیت خدا و اتصال به پروردگار عالمیان بود و نشان می داد نظامی که تأسیس می شود مشروعیت خودش را از جایگاه الهی دریافت می کند. که اشاره به نظام طولی ولایت دارد که: «انما ولیکم الله و ...»
۲) عقد اخوت بود که نماد ولایت عرضی بین مومنان بود: «وَالْمُؤْمِنُونَ وَالْمُؤْمِنَاتُ بَعْضُهُمْ أَوْلِیَاءُ بَعْضٍ»
۳) از آنجایی که بحث ما در خصوص مورد اول است، این نکته را باید بیان کنم که پیامبر(ص) پیش از ورود به یثرب که بعداً مدینه نامگذاری شد، در منطقه «قبا» و در زمان توقف کوتاه خودشان، مسجد قبا را تأسیس کردند. بعد از ورود هم به محض استقرار در مدینه، مسجدالنبی(ص) را بنیان نهادند.
همچنین غیر از نمادی که مسجد داشت، بعدها مردم دیدند که تمام امور اصلی نظام نبوی، یا در مسجد و یا با محوریت مسجد انجام می‌شد؛ موضوع مسجد به قدری مهم بود و کارکرد آن به اندازه‌ای قوی بود که حتی منافقان مدینه احساس کردند برای اینکه بتوانند امور خود را پیش ببرند بهتر است مسجدی را آنها بسازند که عاملی برای ساخت «مسجد ضرار» شد و از رسول خدا(ص) خواستند که برای افتتاح این مسجد حاضر شود که آیات ۱۰۷ تا ۱۱۰ سوره مبارکه «توبه» به این موضوع اشاره دارد: «وَالَّذِینَ اتَّخَذُوا مَسْجِدًا ضِرَارًا وَکُفْرًا وَتَفْرِیقًا بَیْنَ الْمُؤْمِنِینَ وَإِرْصَادًا لِمَنْ حَارَبَ اللَّهَ وَرَسُولَهُ مِنْ قَبْلُ ...».
از سوی دیگر مسجد در دو بعد فضای عمومی و فضای ساختاری و نهادی نظام نبوی نقش آفرینی می کرد؛ مردم برای امور مهم در مسجد تجمع می‌کردند، اخبار مهم در مسجد منتشر می‌شد، قضاوت در مسجد انجام می‌گرفت، برخی امور مملکتی همانجا رتق و فتق می‌شد. همچنین شاید مهم‌تر از این مباحث، مسجد کانون اصلی تربیت دینی و سیاسی مردمانی محسوب می‌شد که در سایر امور نظام نبوی اساسی‌ترین نقش آفرینی ها را داشتند. انسجام مردم مدینه به واسطه حضور در مدینه اتفاق می‌افتاد.
از صدر اسلام اگر بگذریم، در فضای توسعه اسلام در آفاق شرق و غرب جهان هم اگر نگاه کنید، مسجد در شهرسازی حاکمیت‌های اسلامی، به عنوان یک محور و نماد در مرکزیت شهر قرار دارد. تصاویر بغدادی که توسط عباسیان ساخته شده است، کاملاً محوریت مسجد را نشان می‌دهد. به نوعی مرکزیت مسجد، نًه تنها عامل تسهیل‌کننده‌ای برای یاد خدا بود، بلکه نشان از کارکرد مهم مسجد دارد.
نقش مساجد در شکل گیری و استحکام انقلاب اسلامی چیست، به بیان دیگر چه جایگاهی را می‌توان برای مسجد در ساماندهی و سازماندهی انقلاب در نظر گرفت؟
اما در مورد انقلاب اسلامی؛ امام راحل با درک عمیق از معارف اسلام، و ابتکارهایی که در تطبیق معارف محکم اسلام ناب با اقتضائات روز داشت، مسجد را به عنوان محور اصلی مبارزات در قبل و بعد از انقلاب معرفی کردند و فرمودند: «مساجد سنگرند سنگرها را حفظ کنید».
امام (ره) به خوبی می دانستند شبکه عظیم تشیع که با شبکه وکالت اهل‌بیت(ع) پشتیبانی می شد، برای اینکه از گزند حوادث و تغییر و تحولات حکومتی محفوظ بماند باید جایگاهی مستقل از این مباحث داشته باشد که بتواند این شبکه را حفظ نماید. مسجد بهترین مدل و گزینه برای چنین امری بود. لذا مسجد توسط مردم ساخته می شد؛ توسط مردم حفظ می‌شد و توسط مردم اداره می‌شد که در حقیقت مدیریت اصلی مساجد هم به دست علمایی بود که وارثان ائمه (ع) بودند.
مسجد به جایگاهی دست یافته بود که احترام به آن احترام به خدای متعال و بی‌احترامی به آن به مفهوم بی احترامی به پروردگار شناخته می شد؛ همین قداست می توانست در کوران حوادث این پایگاه را مراقبت و محافظت کند و مأمنی برای شیعیان یا مسلمانانی باشد که به هر دلیلی از جایگاه حمایتی حکومتی برخوردار نبودند. در حقیقت می توان گفت مساجد اسلام را به عنوان مکتب‌خانه‌های مردمی با تعلیم و شعائر خودشان توانستند حفظ کنند و به زمان انقلاب امام برسانند.
امام (ره) نیز همین ظرفیت را که در برخی موارد منحرف شده بود و از کارکرد خودش خارج شده بود، از یک پایگاه سکولار و بی مسئولیت در قبال جامعه، خارج و به محلی برای تربیت و مبارزه تبدیل کردند. عمده کسانی که پیام امام (ره) را دریافت کردند و سازماندهی شدند و به انقلاب پیوستند، افرادی بودند که با مساجد ارتباط داشتند. به تعبیری می توان گفت چون حاکمیت در اختیار اسلام واقعی نبود، تنها مرکزی که می توانست محلی برای انقلاب باشد همان مساجد بودند. حوزه های علمیه هم که در خط مقدم انقلاب بودند، جایی که در آنجا به مبارزه مشغول بودند همان مساجد بود.
پس از گذشت بیش از چهار دهه از وقوع انقلاب اسلامی، اکنون باز هم این مساجد هستند این دژ را همچنان پابرجا نگاه داشته اند، تحلیل شما از نقش آفرینی مساجد در استحکام انقلاب اسلامی چیست؟
مساجد بلافاصله بعد از انقلاب هم توانستند در ادامه این مسیر با توسعه ای که در نقش خود داشتند، مسیر انقلاب را کمک کنند. اوایل انقلاب همچنان محلی برای مبارزات فکری با چپ‌های مارکسیسم و جایی برای روشنگری شد؛ تبلیغات در مساجد قوی تر شد و مساجد به یک دانشگاه حقیقی تبدیل شدند.
با وجود نهادهایی که به راه افتاد، به خاطر جایگاهی که مسجد در اسلام دارد، همچنان، محل تربیت اصلی و سازماندهی و تجمع نیروهای ارزشی و انقلابی مسجد محسوب می‌شد. حتی برخی فیلم ها در مسجد اکران شد؛ گروه‌های هنری مساجد شکل گرفت. حلقه های معرفتی افزایش پیدا کرد و مسجد محل رفع مشکلات مردم شد و انقلاب نه تنها یک وسعتی به کارکرد مسجد داد بلکه مساجد سکولار را وارد میدان مبارزه با شیطان درون و طاغوت بیرون کرد.
اگر شبکه‌ای از اسلام ولایی را در نظر بگیریم که در راس آن امام یا نایب امام قرار دارد، مساجد شبکه ای است که نیروهای ولایی را در یک نقطه جمع و به سایر نقاط متصل می کند.
در زمان جنگ، محل روشنگری، تجمیع نیروها و اعزام آن ها مساجد بود. محل جمع آوری کمک به نیازمندان و جبهه ها و صندوق های قرض الحسنه برای گشایش کار مردم مساجد بودند. محل رفع اختلاف خانوادگی و انواع کارکردهای مختلفی که بسته به مسجدش، در این پایگاه حقیقی راه افتاد.
امروز چگونه می توانیم این جایگاه را حفظ کنیم به ویژه با وجود انواع و اقسام مراکز و نهادهایی که اکنون بسیاری از فعالیت‌ها را که سابقا در مساجد تعریف شده بود، در قبضه خود در آورده اند؟
متاسفانه در مورد مساجد می‌توان گفت نهادهای مربوطه، به وظیفه خود عمل نکرده‌اند، و به جای نقش آفرینی فعال، معمولاً کارهای منفعلانه ای انجام می دهند. مساجد لازم است هم از جهت «سخت افزاری» و هم از جهت «نرم افزاری و کارکردی» همراه با زمان پیش بروند. برای این کار لازم است مسئولان اقدامات لازم را انجام دهند که بسیار کم است.
مسجدی که می توانست محل جذب مردم بویژه جوانان و نوجوانان باشد،(برخی مساجد در این باره موفق بوده اند)، در بسیاری از موارد بی فروغ و بی رونق است. این دلیلش هم سخت افزاری است و هم نرم افزاری. در طول قرن های گذشته هم نهادهای مختلف وجود داشتند اما محوریت مسجد را از بین نبردند.
مساجد اولاً باید از جهت نرم افزاری، جایگاه خود را پیدا کنند و برای مردم و مسئولان جا بیفتد که کارکرد مسجد چیست و چه موضوع مهمی در طول قرن‌های متمادی بوده است، دوما از جهت ساختاری متناسب با همان نرم افزار لازم است، پشتیبانی شوند. در موقعیت یابی مسجد، ساخت مسجد، نقشه مسجد، نسبت با سایر نهادها و ... لازم است مساجد اگر توان یک حرکت پیشرو را ندارند، حداقل به کارکردهای سابق خود برگردند.
معماری مساجد مهمی مثل مساجد بازار هر شهری نشان از این دارد که اولاً مسجد در دل مهم ترین بخش شهر ساخته می شد و متناسب با آن کارکرد از عظمت و وسعت خاصی برخوردار بود و متولیان مهمی را داشت و همین باعث می شد که مردم به آن اقبال داشته باشند.
مسجد تراز انقلاب اسلامی باید چه ویژگی هایی داشته باشد؟
مسجد تراز انقلاب اسلامی باید متناسب با هدف والایش باشد؛ مقام معظم رهبری، هدف والای این انقلاب را «تمدن سازی نوین» معرفی کرده اند؛ اگر مسجد در تمدن قدیم نقش مهمی را که بیان شده، داشتند اکنون که با انقلاب امام (ره)، اسلام ناب محمدی که همان اسلام تراز است احیاء شده لازم است مساجد هم در حد و تراز چنین تمدنی باشند.
در واقع به بیان دیگر در بُعد نرم افزار، مسجد باید چنین جایگاه مهمی داشته باشد و چنین شأن عظیمی را برای آن قابل باشیم. مساجد ما باید مهم ترین مکان در جنبه های مختلف تربیتی باشند؛ به این معنا که اگر ما در تمدن خودمان به مسائل علمی نیاز داریم، حضور یک جوان در یک مسجد او را از جهت علمی باید تقویت کند. از جهت درسی باید تقویت کند از جهت ابتکارها و خلاقیت ها باید محل کشف و پرورش خلاقیت باشد.
اگر در تمدن به معنویت نیاز داریم، مرکز بهترین برنامه های معنوی باید مساجد باشند. مردم باید فقه عمومی و سبک زندگی خود را از مسجد بگیرند. تجار باید فقه متاجر و مکاسب خود را مثل سابق از مساجد دریافت کنند. این به معنای این نیست که حتماً کلاس درسی هم در مسجد باشد اما تا جای ممکن این امکان باید فراهم باشد یا مساجد محلی برای چنین تدبیر و برنامه ریزی هایی باشند و ارتباطات خود این کارها را مدیریت کنند.
به تعبیر دیگر مسجد باید بتواند انسان‌ساز هم در جهات معنوی و دیانت، هم در جهات سیاسی و احساس مسئولیت اجتماعی و هم به صورت عام سبک زندگی اسلامی باشد. مسجد باید محل تعامل و تعاون جمعی در مسیر بندگی خدا باشد. چنین جایگاهی نیازمند تربیت و استقرار روحانیونی است که دوره مدیریت مساجد را دیده باشند و بتوانند در این تراز با مردم ارتباط گرفته و برنامه ریزی کنند.
از سوی دیگر در بُعد سخت افزار نیز حقیقتاً روی این موضوعات فکر شود. به عنوان مثال تاکنون شخصا ندیده ام در نظام مهندسی ما یک کتاب ویژه ملاحظات و نقشه های طراحی مساجد وجود داشته باشد. کتابی ندیده ام که ملاحظات ساخت مسجد را از ابتدا تا انتها در آن توضیح داده باشد.
اکثر مساجد ما از کمترین جذابیت ها بی بهره هستند. چرا مردم به امامزاده ها بیشتر اقبال دارند؟ در کنار همه عوامل دیگر مثل ملموس بودن ارتباط معنوی برای مخاطب، حقیقتاً یکی از دلایل، وضعیت بهتر فیزیکی و جذابیت امامزاده ها نسبت به مساجد است. آیا فضای مسجد برای جوان یا نوجوان و حتی برای کودکان محیطی مناسب محسوب می‌شود؟ متأسفانه اکثر مساجد دیگر برای بزرگترها نیز جذابیت ظاهری را از دست داده است؛ البته مساجد زیادی هم هستند که توانسته اند با ملاحظه این معیارها به توفیق‌های خوبی دست پیدا کنند.
اقتضائات امروزی تربیت نسل مسجدی چیست؟
بر اساس توضیحاتی که پیش تر ارائه کردم، باید بتوانیم از دو جهت فعالیت مناسب داشته باشیم؛ هم باید نهادهای فرهنگی ما جوانان و نوجوانان را به سمت مساجد سوق دهند مثلاً مدارس، صدا و سیما، دانشگاه‌ها و ... و از سوی دیگر باید مساجد توانمندی نرم‌افزاری و سخت‌افزاری لازم برای پذیرش را داشته باشند.
اگر مساجد را کانون تربیت نسل مسجدی می‌دانیم باید ضرورت ها و الزامات تربیت را تأمین کنیم. در این راستا یک پیشنهاد ساده دارم؛ مساجد ترازی که موفق هستند، الگویشان را در اختیار مساجد دیگر بگذارند؛ برنامه‌ای برای مسجد موفق در صدا و سیما طراحی و اجرا شود یا در خبرگزاری‌ها ستونی ثابت به این مسأله اختصاص پیدا بکند و همانطور که پیش‌تر اشاره کردم نقش آموزش و پرورش در این خصوص خیلی مهم است و باید یک برنامه‌ای ویژه ارتباط مدارس با مساجد طراحی و اجرا شود تا این دو کانون تربیت از ظرفیت هم استفاده کنند.
نظر شما