سهم اموات از «براتِ» نیمه‌شعبان

خبرگزاری شبستان-خراسان جنوبی ؛ زهرا مهرور: دوازدهم تا چهاردهم شعبان المعظم به شب‌های چراغ برات معروف است در خراسان چنین رسم است که در این روزها بر سر مزار مردگانشان حاضر می‌شوند و یاد درگذشتگان و آن‌هایی را که دستشان از دنیا کوتاه است با فاتحه‌ای زنده می‌کنند و به نیت متوفی قرآن و دعا می‌خوانند. جمع شدن بر مزار تازه درگذشتگان، اما با مراسم بیشتری همراه است؛ فرش و شمعی بر مزار درگذشته می‌گذارند و به تناسب فصل، پذیرایی نیز برای میهمانان و رهگذران تدارک می‌بینند که خورنده آن باید فاتحه‌ای بر میت بخواند و برایش طلب آمرزش کند.

حقیقت آن است که حضور نزد اموات و درگذشتگان و طلب مغفرت برای آنها از طرف بزرگان دینی سفارش شده است. امام رضا(ع) در این باره فرموده‌اند: «هر کس قبر مؤمنی را زیارت کند و در کنار آن هفت مرتبه إنّا انزلناه بخواند، خداوند او را با صاحب قبر می‌آمرزد.» قرائت فاتحه، اقامه‌ نماز قضا به نیابت اموات و یا نماز مستحب و هدیه ثواب آن به اموات و هم چنین زیارت، صدقه، یا هر گونه خیرات دیگری که برای اموات انجام می‌گیرد، در واقع نوعی «هدیه» است که از طرف بازماندگان در دنیا برای رفتگان و اموات ارسال می‌شود و به آنها نیز می‌رسد و در احادیث و روایات نیز تأکید بسیاری بر آن شده است. از این رو برای اموات بهترین دعا این است که انسان برای آنان از خدای مهربان طلب عفو و مغفرت کند و بخواهد خداوند رحمت و بخشش و نعمت‌هایش را بر آنان نازل فرماید.

مردم خراسان عناوین مختلفی چون: برات غریبان، برات شهدا، برات مردگان و برات زندگان را برای این شب و روزها بکار می‌برند که هر کدام هم مراسم ویژه‌ای دارد که از این میان، برات مردگان در روز قبل از نیمه شعبان، با شور و حال ویژه‌ای برگزار می‌شود. در برخی از نقاط استان رسم بر این است که عصر ۱۳ شعبان بر سر قبور رفتگان حاضر می‌شوند و در برخی دیگر از مناطق روز ۱۴ شعبان از جمله بیرجند این مراسم برگزار می‌شود.

چراغ برات آیینی ایرانی - اسلامی

حسین زنگویی- نویسنده و پژوهشگر فرهنگ عامه خراسان‌ جنوبی درباره تاریخچه این مراسم کهن در گفتگو با خبرنگار شبستان با اشاره به اینکه «برات» از جمله مراسم معنوی و ارزشمندی است که از یک طرف ریشه در فرهنگ کهن ایران زمین دارد و از طرف دیگر یادآور برخی رویدادهای مهم دینی است، می‌گوید: در ابتدای اسلام، بیت المقدس قبله مسلمانان بود. یهودیان پیامبر اسلام و مسلمانان را سرزنش می کردند و می‌گفتند: او به سوی قبله ما می‌ایستد و نماز می‌خواند. پیغمبر اسلام و مسلمانان از این تحقیر و سرزنش یهودیان در رنج بودند. بدین جهت، پس از مدتی به درخواست پیامبر اسلام، خداوند قبله مسلمانان را از بیت المقدس به کعبه تحویل داد. گفته‌اند که: «پیامبر(ص) در روز تحویل قبله به دیدار مادر «براء بن معرور» درکوی بنی سلمه مدینه رفته بود. پس از صرف نهار، هنگام ظهر شد و حضرت در مسجد آن محله به ادای فریضه ظهر پرداخت. در رکعت دوم، جبرییل فرود آمد و دستور تحویل قبله از بیت المقدس به مسجدالحرام را آورد و چون بیت المقدس سمت شمال مدینه و مسجدالحرام سمت جنوب آن بود، پیامبر(ص) به عکس آن جهت که روی بدان داشت، روی آورد و صف عقب جماعت صف پیشین شد. به قول اکثر سیره‌نویسان، این واقعه در نیمه شعبانی بود که هجده ماه از هجرت گذشته بود.

وی می‌افزاید: از این زمان بود که نیمه شعبان برای مسلمان اهمیت دینی پیدا کرد و مسلمان در شب‌های نیمه شعبان با آیین‌های خاص آن را گرامی می‌داشتند تا کم کم فراگیر شد و عمومیت پیدا کرد و به عنوان یک باور و آیین عمومی به شعر شاعران‌، آثار دانشمندان و سفرنامه‌های سیّاحان راه یافت.

زنگویی در ادامه با بیان اینکه آیین «شب برات» یا «شب چَک» از قدیم الایام در میان مردم ایران متداول بود و در آثار معتبر نظم و نثر ایرانی به کار رفته است، می‌افزاید: از آثار شعرا و نویسندگان، چنین برمی‌آید که در شب چک آتش هم می‌افروخته‌اند و شب را به بیداری و زنده داشت، روز می‌کرده‌اند زیرا که ظاهرا گویا درآن ثوابِ آن جهانی می‌دیدیده‌اند و رهایی از آتش دوزخ. شمس طبسی در بیتی گفته: «کرد گردون به ده انگشت چراغ از پی آنک/ یافت از طرّه ی مشکین و خط تو شب چک» یا مجمع الفرس اسدی در بیتی از اشعارش گفته: «اگر خواهی چکِ آزادی از نار/ شب چک را به بیداری به روز آر».

پژوهشگر فرهنگ عامه خراسان جنوبی تصریح می‌کند: باید توجه داشته باشیم که وقتی «چک» و معادل آن یعنی «برات»، در شب‌های خیر و رحمت و بخشش، یعنی «لیله البرات» و «لیله الصک» می‌آید، دیگر نباید آن را سند زمین یا حواله بانکی و دیگر مادیات تصور کرد، بلکه باید توجه داشت که منظور از آن دو واژه در ایام برات، کاملا مفهوم معنوی، یعنی «سند» بخشودگی مردگان و آزادی آنان از عذاب را به همراه دارد.

وی با اشاره به اینکه در اکثر مناطق خراسان جنوبی به ویژه شهرستان بیرجند مردم بر این باورند که در اولین شبِ برات بعد از مرگی کسی، باید مثل دوران حیات مرده، به اصطلاح «چراغ برات» او را روشن نگاه دارند به همین خاطر خانه متوفی را برای حضور اقوام و دیگران آماده می‌سازند، می‌گوید: افزون بر این عده‌ای در محل پذیرایی از مردم، فرش چهارگوشه‌ای را رو به قبله پهن می‌کنند و آن را با پارچه سیاهی می‌پوشند و یاهم تنها شال سیاه و حاشیه‌دوزی شده‌ای را پهن می‌کنند و چند شمع یا شمعدانی را به جای خالی مرده روشن می‌کنند و در وسط فرش یا شال می‌نهند تا شمع یا چراغ، به اصطلاح جای تاریک مرده را روشن کند. سپس در آن خانه برای طلب آمرزش مرده، به تلاوت قرآن می‌پردازند.

زنگویی ادامه می‌دهد: مردم خراسان جنوبی، بر این باورند که ارواح مردگان در این شب‌ها(برات) اجازه می‌یابند به منازلشان برگردند و از دعا و خیرات بازماندگان بهره‌مند گردند. اگر خانه متوفّا چنان که گفتیم، آبادان باشد، روح مرده خُرسند شده، برای بازماندگان دعا می‌کند، در غیر این صورت از دست بازماندگان رنجیده خاطر شده و در حق آن‌ها نفرین می‌نماید. به این سبب، بازماندگان مقیّد هستند، چراغ برات مرده‌ها را، در آن شب، روشن نگه دارند.

«برات» در خراسان جنوبی

پژوهشگر فرهنگ عامه خراسان جنوبی بیان می‌کند: مردم این دیار، ماه شعبان را ماه «برات» می‌نامند و از شب دوازدهم تا شب پانزدهم، یعنی چهار شبانه روز به یاد غریبان، شهیدان، مردگان و زندگان مراسمی برپا می‌کنند. بنا به اعتقاد شیعیان چون ولادت امام مهدی(ع) در سده سوم هجری اتفاق افتاده، این شب، شب مهمی است اما چنان که اشاره کردیم مسلمانان پیش از این واقعه هم آن شب را به دلیل تغییر جهت قبله از بیت المقدس به سمت کعبه گرامی می‌داشته‌اند. مردم بر این باورند که در این ماه، چراغ برات مردگان باید روشن باشد، یعنی لازم است اطرافیان مردگان، به ویژه مردگانی که سرِسال آن‌ها است، یعنی اولین سالگرد مرگ آنان است، از روزدَهم ماه برات تقریباً هر روز عصرها به قبرستان کنار قبرمرده‌ها می‌روند و شب‌ها، بعد از نماز مغرب و عشا، درِ خانه مرده را باز و به اصطلاح «چِراغ برات» او را روشن نگه می‌دارند تا  همسایگان و خویشان بیایند و برای عفو و آمرزش و تعالی روح او فاتحه بخوانند.

برات غریبان

وی می‌گوید: مردم، روز دوازدهم شعبان را «برات غریبان»، می‌نامند و در این روز به یاد غریبان عالم و به خصوص کسانی که در گذشته‌ها از جاها و مناطق دیگر به این نواحی آمده‌اند و در غربت مرده و غریب مانده‌اند، فاتحه می‌خوانند و خیرات می‌دهند چون آن‌ها را غریب و بی‌کَس می‌دانند. در کنار قبرستان قدیمی بیرجند که به قبرستان «گبرها» مشهور است، تپه‌ای است که به قبرستان غریب‌ها شناخته می‌شده است. در نهبندان نیز تپه‌ای در کنار آسیاهای بادی به نام تپّه‌ی غریبان وجود دارد، که در گذشته افراد غریب و غیربومی را در آن جا دفن می‌کرده‌اند.

برات شهیدان

زنگویی در ادامه می‌افزاید: مردم بیرجند، روز سیزده هم شعبان را «برات شهیدان» می‌نامند و به یاد شهدای راه اسلام خیراتی و نذری می‌دهند. اکثر مردم بومی که از واقعه شهدای باقریه خبر دارند، در این روز به آستان مقدس شهدای باقریّه می‌روند و با تقسیم نذورات و قرائت فاتحه برای آن شهدای عزیز، طلب رحمت و مغفرت می‌کنند. باور مردم این است که این شهدا چون از نوادگان امام باقر(ع) هستند، نباید غریب بمانند و فراموش شوند.

برات مردگان

وی در ادامه با بیان اینکه اما اوج مراسم برات که تقریباً قریب به اتفاق مردم، همه در آن شرکت می‌کنند روز چهاردهم شعبان است که آن را «برات مردگان» می‌دانند، می‌گوید: قبل از این روز، وابستگان مردگان در هر نقطه‌ای از کشور که سکونت داشته باشند خود را برای روز برات به زادگاهشان می‌رسانند تا در کنار قبور مردگان حاضر شوند. خانواده‌های درگذشتگان، از صبح به قبرستان می‌روند و بر سرخاک اهل قبور به ویژه آنهایی که تازه مرده‌اند فاتحه می‌خوانند و سپس کنار قبر مرده خود می‌ایستند تا دیگران هم بیایند، اخلاص بخوانند. در این روز هر یک از وابستگان مرده، به تناسب قدرت مالی و اخلاص و نذر خودش، تنقّلاتی مثل خرما، نقل، شکلات و نان روغنی خاصی به نام، روغَه جوشی (روغن جوشی) و در سال‌های اخیر، انواع کیک و شیرینی کنار قبر مرده می‌آورند و به صورت‌های مختلف، آن‌ها را میان حاضران و وابستگان و فقیران تقسیم می‌کنند.

پژوهشگر فرهنگ عامه خراسان جنوبی بیان می‌کند: عموم مردم براین باورند روز برات که به کنار قبرها می‌روند، روح مرده‌ها در کنار قبرها حاضر می‌شوند. که هرچه برای اموات در این جا بفرستند، در آن عالم، به دست آن‌ها می‌رسد و مرده‌ها از نذوراتی که به دست آن‌ها می‌رسد، خوشحال می‌شوند و صاحب نذورات را دعا می‌کنند. مردم بر این باورند که اگر کسی پدر و مادرش را فراموش کند و روزبرات به زیارت قبورشان نرود، «عاق بعد از مرگ» می‌شود.

برات زندگان

زنگویی در ادامه مطرح می‌کند: مردم روز پانزدهم شعبان را به مناسبت ولادت امام زمان (ع) که زنده هستند، روز «برات زنده‌ها» حساب می‌کنند. به همین باور، در مجالس مختلف حاضر می‌شوند و هر کس به تناسب امکانات مادی خود، جلساتی برگزار می‌کنند و به پذیرایی از حاضران می‌پردازند. مردم بر این باورند که هر چه در این روز برای زنده کردن نام اهل بیت به ویژه تعجیل فرج امام زمان (ع) هزینه کنند، ذخیره آخرت زنده‌ها خواهد شد.

هدایت نذورات برات برای دستگیری از نیازمندان

منشاء برات امری مهم و کاملا دینی بوده است و چنان که گفته شد مردم خراسان، روز چهاردهم شعبان را به عنوان «روز برات» گرامی می‌دارند و به عنوان گرامیداشت یاد مردگان و طلب آمرزش برای رفتگان مراسم مفصلی در قبرستان‌ها و منازل در گذشتگان برگزار می‌کنند.

در این مراسم، نذوراتی از نوع خرما، انواع شیرینی‌ها، انواع نان‌ها و... میان مردم تقسیم می‌شود که نه باری از دوش فقیری برمی‌دارد و نه نفعی به بنای خیری می‌رساند. اگر تا چند دهه گذشته انواع  نان‌ها و روغن جوشی‌ها از مهمترین اقلام نذورات روز برات به حساب می‌آمد، به آن دلیل بود که نان مهمترین و دیریاب‌ترین کالای سبد خوراکی مردم بود و اکثر مردم برای تامین نان خانواده‌هایشان مشکل داشتند، از این رو مردم بهترین و مهمترین داشته‌های خود، یعنی نان را برای آمرزش امواتشان نذر می‌کردند.

اما اکنون می‌طلبد که ضمن تقسیم نذورات خوراکی به صورت محترمانه و رعایت نکات بهداشتی در این ایام، اما دست همت برآورند و نذورات خود را به تهیه اجناسی از قبیل پوشاک برای نیازمندان، نوشت افزارهای مختلف برای دانش‌آموزان مناطق محروم، اقلام دارویی، کمک‌های جهیزیه‌ای برای نوعروسان نیازمند، تهیه سبد غذایی برای نیازمندان یا ساخت مدرسه، مسجد و ... اختصاص دهند تا دردی را از دل گرفتاری بردارند و موجبات رضایت خداوند و آرامش خاطر بندگان او را فراهم آورند.