به گزارش خبرنگار گروه مسجد و کانون‌های مساجد خبرگزاری شبستان، نهمین نشست تخصصی تحلیل مسجد به‌مثابه نهاد اجتماعی، با موضوع «مسجد، وقف و اقتصاد فرهنگ» با حضور «میثم موسایی» عضو هیأت علمی دانشگاه تهران و «کمیل قیدرلو»، عضو هیأت علمی دانشگاه امام صادق (ع) امروز دوشنبه، ۷ اسفند، در دانشکده علوم اجتماعی دانشگاه تهران برگزار شد.
در این نشست که به صورت مجازی و برخط نیز برگزار می‌شد، دکتر «میثم موسایی» به عنوان نخستین سخنران با اشاره به جایگاه تاریخی وقف بین ادیان و تمدن‌های مختلف اظهار کرد: اعتقاد پیشینیان از کاهنان مصری گرفته تا یهودیان و سایرین این بود که اماکن مذهبی باید یک درآمد مستمر داشته باشند و البته تمامی محل‌های درآمدی نیز عمدتا برای اماکن مذهبی استفاده می شد.
عضو هیأت علمی دانشگاه تهران ادامه داد: در روزگار کنونی درآمدزایی برای مساجد به طرق مختلف صورت می گیرد از جمله اینکه مغازه یا پاساژی برای مسجد در نظر گرفته می شود؛ البته باید این توضیح را اضافه کنم که در فقه ما و حتی فقه اهل سنت این مساله وجود دارد و وقف را دو قسمت می کنند؛ وقف عام و وقف خاص، وقف عام برای مصارف عمومی است و وقف خاص برای موارد خاص تعریف شده که برخی این دو را از نظر ماهیت اقتصادی از هم جدا می کنند.
آیا مسجد با تئوری های رایج اقتصاد اداره می شود؟
وی افزود: مساجد در بخش اقتصادی قرار می گیرند که رویکردی بینابین دارد؛ با توجه به این مساله پرسشی که مطرح می شود آن است که آیا با همان تئوری‌های مرسوم در حوزه اقتصاد یعنی تئوری که نئوکلاسیک‌ها در مورد رفتار بنگاه تحلیل کردند می توانیم مسجد را اداره کنیم؟ پاسخ به نظر منفی است؛ به عبارت دیگر چون در اقتصاد، بنگاه‌ها را بر اساس اهداف‌شان تقسیم می‌کنیم، تقسیم کلی آن است که بنگاه‌ها دو دسته هستند؛ آنهایی که اهداف اقتصادی دارند و آن دسته که اهداف غیراقتصادی دارند. البته اینجا منظور از اقتصاد اعم از سود است.
موسایی در بخش دیگری از مباحث خود با بیان اینکه اهداف بنگاه اجتماعی فراتر از این مواردی است که پیش‌تر اشاره کردم، گفت: یعنی این بنگاه‌ها اهداف خیرخواهانه داشته و برای جلب رضایت الهی یا نوع‌دوستی فعالیت دارند؛ با این وجود مطالعاتی که در این عرصه انجام شده، نشان می‌دهد حتی این نوع بنگاه‌ها نیز نمی‌توانند به اهداف اقتصادی صد در صد بی توجه باشند چراکه در هر بنگاهی چه اقتصادی و چه غیراقتصادی با مساله اولیه یعنی محدویت منابع مواجه‌اند.
این استاد دانشگاه با بیان اینکه تجربه تاریخی نشان داده مسجد و حسینیه از نظر اقتصادی یک بنگاه محسوب می‌شوند، افزود: علت این است که در این اماکن خدمتی عرضه و تولید می شود و در مقابل چون عده ای متقاضی دارند و از این خدمات استفاده می کنند در نتیجه از آنجایی که این خدمات ماهیت خاصی دارند، می شود گفت کالاهای خاصی هستند که آثار خارجی مثبت از جنبه اجتماعی دارند.
وی با اشاره به اینکه کالاها و خدماتی که در مساجد و سایر اماکن مذهبی، دینی و خیریه تولید می شود ماهیت اجتماعی دارند، تصریح کرد: کالای عمومی مثل امنیت، آموزش، بهداشت می تواند جنبه‌های اجتماعی داشته باشد و تولیدش برای جامعه مفید است اما وقف که موضوع بحث ماست صرف نظر از جنبه فقهی و از دیدگاه اقتصادی، با در نظر گرفتن جایگاهی که قبل از اسلام نسبت به وقف وجود داشته، نشان می دهد که این رویکرد محصول تفکر عقلایی است.
کم لطفی های ما نسبت به وقف ...
عضو هیات علمی دانشگاه تهران افزود: وقف ذیل همه این فعالیت‌های مسجدی در تمدن اسلامی بسیار موفق بوده و اکنون نیز در کشورهای اسلامی جایگاه مهمی دارد اما هنوز تولید ادبیات ما در حدی نشده است که درس دو واحدی اقتصادِ وقف در دانشگاه ها ارایه کنیم، بعضا موارد و مباحثی مطرح شده اما جسته گریخته بوده است.
موسایی ادامه داد: از سوی دیگر برخی مشکلاتی که در کشور ما وجود دارد منجر به دست کم گرفتن وقف شده است، مدیریت ها بعضا غیرکارآمد بوده است در حالی که همواره ظرفیت کافی داشته ایم، آمارها نیز موید این مساله است از جمله اینکه ۲۵ درصد مراکز درمانی که اکنون در اختیار داریم موقوفه هستند.
در استفاده اقتصاد از مسجد ابتکار به خرج دهیم
وی با بیان اینکه باید کارکردهای جدیدی برای این موقوفه‌ها تعریف شود، خاطر نشان کرد: معتقدم نباید مساجد را به آن سمت ببریم که در آن غذا پخته و فروخته شود، این جالب نیست، می توان کارهای دیگری نیز انجام داد، برای مثال اکنون بسیاری از دانش آموزان و دانشجویان به دنبال مکان مطالعه هستند، چه اشکالی دارد که بچه های پشت کنکور به مسجد بروند و مطالعه کنند و اتفاقا مبلغی هم بپردازند؟ باید ابتکار به خرج داده شود و کلاس های آموزشی و مهارت افزایی را به مساجد برده و در مقابل مبلغی هم دریافت شود البته این حرکت تا جایی باید ادامه یابد که اصل مسجد و حرکت مسجدی حفظ شود با توجه به همان چارچوب که در فقه بیان شده است.
استقلال مساجد باید حفظ شود
موسایی در ادامه به دیدگاه شهید مطهری در مورد استقلال مساجد اشاره کرد و گفت: این رویکرد درستی بود؛ حفظ استقلال مسجد اهمیت دارد چراکه دولت ها می آیند و می روند و اما سنت جاریه وقف باقی خواهد ماند و اساسا فلسفه وقف ایجاب می کند که به این سمت نرویم که هزینه را دولت تعیین کند، بلکه این هزینه به خصوص در مورد مسجد باید مردمی باشد، ضمن آنکه مردم برای چیزی که هزینه می کنند ارزش بیشتری قایل اند؛ بنابراین باید بخشی از هزینه مسجد و نَه تمام این هزینه بر عهده کسانی باشد که از خدمات مسجد استفاده می‌کنند.
وی با بیان اینکه انقلاب اسلامی محصول مسجد مستقل است، افزود: اگر مساجدِ مستقل نبودند منابع تامین مالی انقلاب با مشکل مواجه می شد چراکه همه احزاب از بین رفته و فقط روحانیت و مسجد باقی مانده بود که در آن شرایط تاریخی ایفای نقش می کردند؛ از سوی دیگر حتی امام خمینی (ره) به عنوان موسس جمهوری اسلامی نیز به این مساله اعتقاد داشت و همواره در نوشته‌هایشان به این مساله اشاره کردند که مساجد توسط مردم اداره می شود.
عضو هیات علمی دانشگاه تهران گفت: مساله این است که از ظرفیت مساجد و حسینیه‌ها استفاده نمی شود و مدیریت موقوفه‌ها و مساجد نیز بعضا ضعیف است که باید در این عرصه در راستای آموزش متولیان از نظر اقتصادی کار کنیم؛ همچنین مجالس کوچک آموزشی در حد مجلس مشورتی و کارشناسی برای اقتصادی کردن مسجد و بقاع مقدسه که می تواند تاثیرگذار باشد، داشته باشیم.
موسایی تصریح کرد: توسعه عملکرد و تصحیح مدیریت و وصل کردن مساجد به یکدیگر و از سوی دیگر فعال کردن ظرفیت علمی برای استفاده عموم از جمله مواردی است که باید به آن توجه شود.
همچنین در ادامه این نشست «کمیل قیدرلو» با بیان اینکه وقف مساله‌ای است که باید ذهنیت اجتماع مومنین را مطمئن سازد تا آنها مبادرت به وقف کنند، افزود: اگر امروز چنین اتفاقی نمی افتد بدان معناست که نهاد وقف برای مردم اطمینان ایجاد نکرده است؛ چراکه کنش اجتماعی مبتنی بر اعتماد است.
عضو هیات علمی دانشگاه امام صادق (ع) ادامه داد: امروز بحث از نهضت بازگشت به مسجد است، باید بدانیم این بازگشت یعنی چه؟ مسجد در گذشته برای مومنین کارکردهایی داشته و صرف نماز خواندن نبوده است.
وی گفت: یک بخش از مسجد را مومنان تشکیل می دهند که خواسته ها و مطالباتی از نهاد مسجد دارند؛ اما بخش دیگر مسجدی است که به عنوان پایگاه حکومت فعالیت دارد، حکومت می خواهد با مردم گفتگو کند، در تاریخ همواره همین رویکرد وجود داشته و مساجد جامع مصادیق مساجد حکومتی بودند و شاه پولش را می داده و این مساجد موقوفه شاهنشاهی داشته اند!
مسجد دائما در بافت جامعه تولید شده است
قیدرلو تصریح کرد: آن سوی قصه نیز مساجد محلی را داشتیم، اکنون بافت تاریخی تهران مملو از مساجد محلی و این چنینی است، اما اصل قصه آن است که اتفاقا در بافت اجتماع ما مسجد همواره تولید و عرضه شده است، از سوی دیگر دین داری در گذشته همواره یک اقتصاد داشته که مسجد هم بخشی از آن بوده است، اما اکنون بافت اجتماعی تغییر یافته و خود مسجد و نهاد مسجد نیز تغییر کرده است.
مسجد امروز با نظامات گذشته، فهم نمی شود
وی در ادامه گفت: مسجدی که در آن حل مساله می کردند و میزبان فعالیت های مختلفی بود، در آن فیلم تماشا می کردند، اکنون جمعاً شده محلی که صرفا در آن نماز اقامه می کنند؛ از سوی دیگر باید توجه کنیم که مسجد و کارکردهای مسجدِ محلی نیز تغییر کرده است که این مساله برگرفته از تغییر نیازهای محلات و قومیت ها بوده است، همچنین، نسبت حکومت با مساجد نیز تغییر کرده و لذا امروز با مساجد جدیدی مواجهیم، مسجدی که یک موضوع جدید در بافت فرهنگی اجتماعی سیاسی است و نمی شود این مسجد را با نظامات سابق فهم کرد.
عضو هیات علمی دانشگاه امام صادق (ع) خاطرنشان کرد: امروز رویکرد تغییر کرده و در طول این چهار دهه به شکل دیگری مساجد را مدیریت کرده ایم که باید نسبت به این مساله برنامه ریزی و توجه داشته باشیم.
نظر شما