درباره قدیمی ترین نسخه شاهنامه فردوسی در جهان چه می دانیم

به گزارش خبرگزاری شبستان به نقل از سازمان فرهنگ و ارتباطات اسلامی، قدیمی ترین نسخه خطی شاهنامه سروده حکیم ابوالقاسم فردوسی، محفوظ در کتابخانه ملی فلورانس، در واقع یکی از مهمترین نسخه های موجود در جهان است که توسط پروفسور پیه مونتزه استاد برجسته زبان فارسی دانشگاه رم، در اواخر سال ۱۹۷۸ میلادی شناسایی شد.

تا آن سال کارشناسان کتابخانه ملی فلورانس به دلیل آشنا نبودن به زبان فارسی، این نسخه ارزشمند را در مجموعه نسخ خطی زبان عربی کتابخانه، کلاسه بندی کرده بودند. به عبارتی، از ارزش بالای گنجینه ای که در اختیارشان بود، آگاهی نداشتند. تا زمانی که پروفسور آنجلو میکله پیه مونتزه که به فعالیت تحقیقی خود در خصوص نسخ خطی فارسی موجود در کتابخانه های ایتالیا مشغول بود، به صورت اتفاقی با این نسخه روبرو شد. پروفسور پیه مونتزه ضمن تاریخ گذاری این نسخه، مشخص نمود که نسخه موجود، شاهنامه فردوسی می باشد. تحقیقات پروفسور پیه مونتزه در قالب یک کاتالوگ با عنوان نسخ خطی فارسی موجود در کتابخانه های ایتالیا در سال ۱۹۸۹ میلادی منتشر شد. این کشف بزرگ ایشان زمانی اتفاق افتاد که مقارن با پیروزی انقلاب اسلامی بود و وقایع ایران در صدر اخبار جهان قرار داشت. این موضوع، بلافاصله در مطبوعات ایتالیا و دنیا منتشر شد.

شمار کتابخانه های دولتی و خصوصی در ایتالیا به استثنای کتابخانه های دانشگاهی و مدارس، براساس آخرین سرشماری انجام شده در سال۲۰۲۰به ۷۴۲۵ کتابخانه می رسد و ۶۰% شهرداریها دارای کتابخانه می باشند. به عبارتی، به ازای هر۱۰۰ کیلومتر، سه کتابخانه و به ازای هر هشت هزار نفر یک کتابخانه در ایتالیا وجود دارد.

از این تعداد، ۲۱ کتابخانه ملی و دو کتابخانه ملی مرکزی هستند (کتابخانه ملی مرکزی رم و کتابخانه ملی مرکزی فلورانس).

کتابخانه ملی مرکزی فلورانس، یکی از مهمترین کتابخانه های ایتالیا و اروپا است که گنجینه آن شامل ۵۹۴۸۲۳۵ جلد کتاب، ۲۷۰۳۸۹۹ نشریه، ۲۴۹۹۱ نسخه خطی، ۳۷۱۶ اینکانوبولا و ۲۹۱۲۳ جلد متعلق به قرن شانزدهم میلادی می باشد.

طول قفسه های کتاب این کتابخانه ۱۵۰ کیلومتر است. این کتابخانه در سال ۱۷۱۴ با اهدا مجموعه شخصی آنتونیو مالیابکی که شامل سی هزار جلد کتاب بود، طبق وصیّت او به شهر فلورانس اهدا و تاسیس گردید.

در حالی که در تمام دنیا خبر این مهم انعکاس زیادی داشت، مطبوعات ایران به این موضوع نپرداختند. در سال۱۹۹۰خبر وجود این نسخه خطی شاهنامه در مطبوعات منتشر شد و بدان پرداخته شد و دایرةالمعارف بزرگ اسلامی در تهران، در همان سال اقدام به انتشار نسخه فاکسیمیلیه شاهنامه از روی میکروفیلم نمود. انتشار این نسخه که از قرار معلوم فاقد کیفیت لازم بوده و بدون اخذ مجوز کتابخانه ملی فلورانس انجام شده بود، انتقاداتی را به همراه داشت.

این نسخه خطی در قطع نسبتاً بزرگ، (۴۸ X۳۲ سانتی متر) در زمان ثبت در کتابخانه ملی فلورانس دارای برچسبی بر روی شیرازه بود با عنوان (تفسیر ناشناس عربی از قرآن). درج این برچسب، بدان معنی است که فرد اهدا کننده این نسخه خطی به کتابخانه ملی فلورانس، گمان می کرده که این نسخه به زبان عربی است و تفسیر قرآن می باشد و این اشتباه طبقه بندی اثر، تا سال ۱۹۷۸ میلادی تصحیح نشده بود و در مجموعه نسخه خطی عربی کتابخانه نگهداری می شد.

در بین نسخ خطی معروف شاهنامه که در دنیا وجود دارند، نسخه نگهداری شده در کتابخانه ملی فلورانس، قدیمی ترین بوده و برخلاف سه نسخه دیگر، فاقد تصویرگری می باشد.

شاهنامه بزرگ دموت متعلق به قرن چهاردهم میلادی دارای ۵۷ صفحه و همراه با نگارگری که صفحات پراکنده آن در موزه های مختلف دنیا از جمله موزه متروپولیتن نیویورک نگهداری می شود.

شاهنامه بایسنقری یکی از زیباترین و ارزشمندترین متون مصور است که دارای ۷۰۰ صفحه و کامل ترین نسخه شاهنامه، متعلق به قرن پانزدهم میلادی است و در مجموعه کاخ موزه گلستان نگهداری می‌شود.

نسخه شاه طهماسب، نسخه دیگری از شاهنامه است که دارای ۷۵۹ صفحه و ۲۵۸ نگار گری می باشد که توسط مجموعه دار آمریکایی در سال ۱۹۵۹ خریداری شد که وارثین آن متاسفانه صفحات این اثر گرانقدر را به صورت مجزا به موزه ها و مجموعه داران مختلف در سرتاسر دنیا فروختند و باعث شد که این اثر نفیس به صورت پراکنده در موزه ها نگهداری شود.

در سال ۱۹۵۴ میلادی دولت ایران اثر هنرمند هلندی ویلم دکونیگ را با تعداد ۱۱۸ صفحه از شاهنامه شاه طهماسب معاوضه نمود و در سال ۲۰۰۶ به مبلغ ۱۸۶ میلیون دلار فروخته شد.

در حال حاضر تعداد کل نسخ خطی شاهنامه موجود در دنیا که رسماً شناخته شده اند به ۵۰۰ نسخه می رسد. اهمیت نسخه محفوظ در کتابخانه ملی فلورانس نسبت به بقیه نسخ خطی موجود در تاریخ، پایان نگارش نسخه است که متعلق به روز سه شنبه سی ام ماه محرم الحرام سال ۶۱۴ هجری قمری، برابر با ۹ ماه می سال ۱۲۱۷ میلادی می باشد.

به عبارت دیگر با در نظر گرفتن تاریخ نگارش شاهنامه، توسط حکیم فردوسی در سال ۱۰۰۹ میلادی (تقریبی) به ترتیب، تاریخ نسخه نگهداری شده در کتابخانه ملی فلورانس متعلق به سال ۱۲۱۷، نسخه موزه بریتیش متعلق به سال ۱۲۷۶، نسخه طوپقاپو سرای استانبول متعلق به سال ۱۳۳۰، نسخه سن پیترزبورگ متعلق به سال ۱۳۳۳، نسخه کتابخانه ملی قاهره به سال ۱۳۴۱ میلادی است. بدون در نظر گرفتن نسخه بدون جلد و تاریخ دانشگاه بیروت که احتمالا متعلق به سال ۱۲۵۰ میلادی می باشد.

از اینرو، به دلیل قدیمی بودن نسخه کتابخانه ملی فلورانس به عنوان منبع و مرجع تحقیقات دکتر جلال خالقی مطلق، شاهنامه پژوه بزرگ ایرانی در نظر گرفته شد.

ترجمه ایتالیایی شاهنامه توسط ایتالو پیتزی در سال ۱۸۸۶ منتشر شد که تا به امروز بعد از گذشت ۱۳۸ سال همچنان تنها نسخه ایتالیایی به شمار می آید و هیچ ترجمه دیگری از شاهنامه به زبان ایتالیایی انجام نشده است.

تنها بخشی از ترجمه ایتالو پیتزی توسط خانم ماسکرونی به ایتالیایی روان امروزی ترجمه و توسط رایزنی فرهنگی ایتالیا منتشر شد که متاسفانه این نسخه هم نایاب است.

نسخه نگهداری شده در کتابخانه فلورانس دارای ۲۵۶ صفحه، ۲۲۰۰۰ بیت از ۵۰۰۰۰ بیت شاهنامه را شامل می شود و در تذهیب کتاب، از طلا استفاده شده است و از آنجا که در تذهیب کتاب، از کلمات عربی به خط کوفی استفاده شده، باعث گردید که این کتاب اشتباهاً به عنوان تفسیر قرآن در نظر گرفته شود.

با در نظر گرفتن این نکته که این نسخه شامل ۲۲۰۰۰ بیت از ۵۰۰۰۰ بیت شاهنامه می باشد، این نظریه وجود دارد که می بایست نسخه دومی هم وجود داشته باشد. لیکن از نسخه دوم اطلاعی در دست نبوده، به عبارتی احتمال از بین رفتن یا کامل نشدن این نسخه وجود دارد.

متاسفانه صفحه آغازین کتاب موجود نیست، بنابر این مشخص نمی باشد که این اثر به دستور و نیز توسط چه کسی نگارش شده است.

با کارشناسی های به عمل آمده، دو نظریه نسبت به نظریات دیگر در خصوص محل نگارش این نسخه از قوت بیشتری برخوردار است. با تطبیق به عمل آمده با نسخه نگهداری شده در استانبول و مشاهده تشابهات در نوع نگارش، این نظر وجود دارد که این نسخه در آناتولی نگارش شده، در حالی که برخی کارشناسان محل نگارش آن را شهر کاشان در ایران می دانند که از آنجا به آناتولی، سپس قاهره و در نهایت در سال ۱۹۵۱ توسط جیرولامو ویکتی به ایتالیا آورده شده است.

نسخه موجود به دلیل نگهداری نادرست در قرون گذشته و اسیدی بودن جوهر استفاده شده در نگارش و مس موجود در آن، نیازمند مرمت بود که توسط کارشناسان مرمت نسخ خطی انجام شد. در این عملیات مرمت، شیرازه کتاب باز شده و صفحات مرمت شد و برای جلوگیری از وارد شدن صدمات اضافه، در نهایت تصمیم گرفته شد تا مجددا صحافی نشود و به صورت صفحات مجزا در محفظه خاص نگهداری گردد.

پیشنهاد مرمت این نسخه توسط موزه متروپولیتن نیویورک بعد از به نمایش گذاشتن آن (برای اولین بار در خارج از ایتالیا در موزه متروپولیتن نیویورک)، به کتابخانه ملی فلورانس داده شد و بخش اعظم هزینه مرمت از سوی این موزه آمریکایی به کتابخانه پرداخت گردید.