به گزارش خبرگزاری شبستان از مشهد، سعید خدیوی، امروز ۳۰ فروردین‌ماه، در سلسله نشست‌های هم‌اندیشی « زیارت اثربخش و علوم انسانی» با عنوان «نقش اقتصاد زیارت در تحقق زیارت متعالی» که در محل اداره کل امور اقتصادی و دارایی خراسان رضوی برگزار شد، اظهار کرد: تقریباً درباره مفهوم زیارت اجماع وجود دارد، اگرچه که بعضا نکاتی درباره اینکه آیا زیارت گونه‌ای جدا از گردشگری است و یا اینکه این مفهوم ذیل حوزه گردشگری مذهبی قرار می‌گیرد، وجود دارد. از یک منظر در مطالعات آکادمیک زیارت، نظامی متفاوت از نظام گردشگری دارد. از دیگر منظر زیارت گونه‌ای از گردشگر مذهبی است که افراد با هدف مراقبه، انجام اعمال و عبادات در یک مکان مقدس سفر می‌کنند.
وی در خصوص اینکه مراد از کلمه اقتصاد در اقتصاد زیارت چیست، تصریح کرد: اولین‌بار واژه اقتصاد زیارت در ویژه‌نامه روزنامه خراسان در اوایل دهه ۹۰ و پس از اجرای طرح کمی و کیفی زیارت به‌کار رفت. هنگامی صحبت از علم اقتصاد می‌شود، این رویکرد نیازمند مباحث فنی علم و توجه به حوزه‌هایی مثل اقتصاد خرد است. از این منظر می‌توان زیارت را از چهارچوب تحلیلی اقتصاد نیز مورد بررسی قرار داد.
خدیوی گفت: از ۲ بخش می‌توان وارد ادبیات زیارت شد. نخست از منظر اقتصاد مذهب مانند پژوهش‌های که در تحلیل رفتارهای غیر اقتصادی، هچون تحلیل رفتار خانواده و ازدواج انجام شده است. منظر دیگر اقتصاد گردشگری است که در آن زیارت به عنوان یکی از زیرمجموعه‌های گردشگری از عینک و چهارچوب تحلیلی دانش اقتصاد قابلیت بررسی می‌یابد. آنچه مشخص است در ادبیات علمی که کمتر به این حوزه پرداخته شده و اینجا مراد از اقتصاد، مفهوم عام از اقتصاد است چنانکه در روایت از امام هادی(ع) آمده است «اَلدُّنْیَا سُوقٌ رَبِحَ فِیهَا قَوْمٌ وَ خَسِرَ آخَرُونَ دنیا بازاریست که مردمی از آن سود برند و مردمی دیگر زیان کنند» که در آن مبادله هر نوع رفتاری را در نظام هزینه فایده علم اقتصاد می‌توان قرار داد.
برای توسعه امر زیارت، باید منافع گروه‌های اقتصادی را تأمین کنیم
معاون فرهنگی جهاددانشگاهی خراسان رضوی در مورد تأثیر اقتصاد بر امر زیارت و نسبت این ۲ با یکدیگر گفت: در این حوزه پژوهش‌های بسیاری انجام شده، از جمله مهم‌ترین آن کتاب «بازار و زیارت» است که نویسنده در آن مطرح می‌کند که در همه دنیا مکان‌های مقدس و متنوع وجود دارند. او اینکه زیارتگاهی مورد توجه قرار می‌گیرد را به نقش ذی‌نفعان سکولار و اقتصادی تحلیل می‌کند و با ارائه مثال‌هایی همچون شکل‌گیری بازارهای بزرگ در اطراف زیارت‌گاه‌ها بیان می‌کند، گویا بازاریان هستند که زیارت‌گاه‌ها را به سمت توسعه پیش می‌برند، گویا علت و معلول را از سمت بازار به سمت زیارت می‌برد و منافع گروه‌های اقتصادی را موجب توسعه امر زیارت می‌داند و این مدعا مطرح می‌شود که آنچه در دنیای معاصر موجب شده زیارت مورد توجه قرار گیرد، همین منافع گروه‌های اقتصادی سکولار است.
وی ادامه داد: طبق این یافته‌ها برای توسعه امر زیارت یک گزاره این است که برای توسعه امر زیارت، باید به منافع گروه‌های اقتصادی در بخش خصوصی توجه کنیم و منافع آنان را تأمین کنیم، زیرا تأمین منافع آنان منجر به توسعه امر زیارت می‌شود، حتی اگر آنان از نظر نظام انگیزشی با مسئله زیارت در ارتباط نباشند.
وقف و نذر؛ نظام رفتاری متفاوتی که منجر به ایجاد نظام حکمرانی متفاوت شده‌اند
خدیوی افزود: در سابقه تاریخی زیارت حداقل در شهر مشهد، گویا با ساز و کار متفاوتی مواجه هستیم. این ساز و کار متفاوت حضور افرادی چون گوهرشاد است که با ساخت مسجد و وقف مجموعه‌ای از بازارها و نظام انگیزشی متفاوت از نظام انگیزشی بخش خصوصی بوده و خروجی آن به یک نظام رفتاری متفاوت منجر شده که مهم‌ترین آن وقف و نذر است و خود این نظام رفتاری متفاوت موجب ایجاد ساختار متفاوتی شده است که از آن به عنوان نظام تولیت در آستان قدس یاد می‌کنیم و این نظام حکمرانی باید مورد توجه قرار گیرد.
وی گفت: نمی‌توان از امر زیارت متعالی صحبت کرد و نظام حکمرانی‌ای که بیش از ۵ قرن است که این پدیده را مدیریت کرده و توسعه داده را به باد فراموشی سپرد. هر چقدر نقش این نظام متفاوت حکمرانی در امر زیارت کمرنگ‌تر شود، قطعاً ما از مسئله زیارت متعالی دورتر خواهیم شد و زیارت متعالی زمانی اتفاق می‌افتد که آستان قدس به عنوان رقیب بخش خصوصی تلقی نشود.
اقتصاد زیارت باید به معنای حکمرانی زیارت تفسیر و تعبیر شود
حجت‌الاسلام‌والمسلمین علی نعمتی نیز در این نشست در خصوص بسط واژه اقتصاد به دانش حکمرانی اظهار کرد: این اتفاق بازگشتی به معنای قدیمی واژه دانش تدبیر منزل در دوره پیشا مدرن است که دوره مدرن در مقیاس دولت شهر مطرح می‌شود و آن را علم جدید اقتصاد می‌نامند.
وی در مورد منطق بینش و بصیرت‌های اقتصادی در سامان‌دهی امر زیارت بیان کرد: یک سری از بصیرت‌های پایه اقتصادی در مسئله زیارت تعیین کننده در طراحی سازو کارها و رویکردهایی است که شهرداری و دولت محلی می‌تواند به این مسئله داشته باشد. چنانکه سال‌ها پیش در معاونت اقتصادی شهرداری به دنبال کلان پروژه هلدینگ زیارت بودند و ایده این بود که شهرداری به عنوان دولت محلی از ظرفیت فوق‌العاده زیارت در مشهد استفاده کند و تمامی نیازهای اقتصادی زائر از بدو ورود تا هنگام خروج را در این هلدینگ تأمین شود تا بدین ترتیب به تأمین مالی معاونت اقتصادی شهرداری کمک کند.
نعمتی با تأکید در خلط واژه اقتصاد با واژه مالی در این اتفاق گفت: اقتصاد زیارت که باید به معنای حکمرانی زیارت تفسیر و تعبیر شود، با تأمین مالی زیارت و یا حتی با تأمین مالی شهرداری با امر زیارت خلط شده بود. تفاوت بسیاری است میان این معنا وجود دارد. در واقع ما جای تأمین مالی نهاد دولتی با یک موجودیت بخش عمومی را با نوع تأمین مالی بخش خصوصی اشتباه گرفتیم. عرصه تامین مالی بخش عمومی را با عرصه تأمین مالی شرکتی اشتباه گرفته‌ایم. این اشتباه در بسیاری از نهادهای حاکمیتی و شبه حاکمیتی ما متأسفانه وجود دارد که گمان می‌کنند اگر بخواهند به بودجه کمک کنند، باید تصدی‌گری کنند و پا در کفش بخش خصوصی بگذارد. این آسیب بسیار جدی است که باید بدان توجه کرد.
وی تصریح کرد: قرار نیست حاکمیت پا در کفش بخش خصوصی کند و نقش‌های او را بر عهده گیرد. حاکمیت باید تسهیلگر این عرصه باشد که گردش مالی این امر موجب عمران و آبادانی شود.
عضو هیئت علمی دانشگاه فردوسی یادآور شد: در نامه ۵۳ نهج‌البلاغه که خطاب حضرت علی(ع) به مالک اشتر است هنگامی که او را به فرمانداری مصر بر می‌گزیند تا خراج آن دیار را جمع آورد، آمده است «باید تلاش تو در آبادانی زمین بیشتر از جمع آوری خراج باشد که خراج جز با آبادانی فراهم نمی‌شود... هرگز تخفیف دادن در خراج تو را نگران نسازد زیرا آن، اندوخته‌ای است که در آبادانی شهرهای تو، و آراستن ولایت های تو نقش دارد ...» بنابراین نگاه ما به مسئله زیارت نباید به معنای تأمین مالی دولت یا حاکمیت یا شهرداری از محل زیارت باشد، بلکه همین که این بخش در مجموعه اقتصادی شهری رشد و توسعه یابد و فربه شود، غرض حکمران تا حد زیادی حاصل شده است.
وی با اشاره به جاری و ساری بودن اقتصاد در تمامی اجزای جامعه در توضیح معنای حکمرانی در اقتصاد گفت: به نظر می‌رسد حکمرانی در اقتصاد اسلامی یک حکمرانی مردمی است. اما چون مردمی بودن را به خوبی درک نکردیم با انواع آسیب‌های آن مواجه شدیم. حکمرانی مردمی یعنی کار دست مردم باشد و این منافی تنظیم گری و هدایت حاکمیت نیست و جمع این دو بسیار ظریف است.
نعمتی ادامه داد: در مردمی بودن، ساخت زائر شهر رضوی معنا ندارد، اینکه در کوچه و خیابان‌های اطراف حرم زائرسراهای مربوط به ارگان‌های مختلف دیده می‌شود و ... احتمال بسیار زیاد مشکل شرعی دارد.
وی بیان کرد: بسته‌های سرمایه‌گذاری پیشنهادی با مردمی بودن سازگاری ندارد. کار باید دست مردم باشد، اما شاخص‌ها را باید طراحی کنیم. در واقع ما در همه ساحت‌های هنر، زیارت، فرهنگ، بهداشت، سلامت، و آموزش تصدی‌گری داریم، اما شاخص‌هایی که با آن حکمرانی کنیم را نداریم، بدین ترتیب برای هر پروژه اقتصادی باید پیوست فرهنگی و عدالت نوشته شود که مواجه‌ای منفعل است.
عضو هیئت علمی دانشگاه فردوسی مشهد در خصوص ابزارهای مادی و معنوی حکمرانی افزود: انواع مشوق‌ها و تنبیه‌کننده‌های مالی همچون رایانه یا عوارض و مالیات‌ها از جمله ابزارهای مادی حکمرانی هستند که اگر براساس شاخص‌های طراحی شده، می‌تواند افراد و فعالان اقتصادی بخش زیارت را در مسیرهای مورد نظر هدایت کرد. بنابراین ابتدا با تعریف شاخص‌های زیارت متعالی و سپس از این ۲ دسته ابزار مادی و معنوی برای هدایت مردم در این مسیر استفاده کنیم.
تقویت هر بازاری برای مشهد مقدس پسندیده نیست
علی مصطفوی، عضو هیئت علمی دانشگاه فردوسی مشهد نیز به یک تجربه جهانی در حوزه زیارت اشاره و اظهار کرد: مالزی کشوری توریست‌خیز است، اما لزوما بر روی آن تمرکز نکرده و آنچه برای خود هدف قرار داده این است که قصد داشته هاب حلال سبک زندگی، توریست و ... جهان اسلام شود. چیزی که حدود ۶ تا ۸ تریلیون دلار گردش مالی دارد. هنگامی که این موضوع را طراحی کرد مؤلفه اصلی مسئله حلال و طیب بودن، بوده است.
وی اضافه کرد: مالزی می‌توانست بدون برند حلال از تمامی کشورها توریست جذب کند و آورده مالی داشته باشد؛ پس چرا برچسب حلال را ایجاد کرد، زیرا تعمد داشت و می‌خواست در بازار کشورهای اسلامی برند حلال را برجسته کند.
مصطفوی ادامه داد: بنابراین ما نوعی از اقتصاد زیارت را می‌خواهیم که مقوم زیارت باشد و زیارت متعالی را به ارمغان بیاورد که اثری در زندگی فرد بگذارد. از این جهت استفاده از تجربه کشورهایی که اینگونه تحلیل می‌کنند برای ما مفید خواهد بود.
عضو هیئت علمی دانشگاه فردوسی مشهد خاطرنشان کرد: باید اقتصادی را پی بگیریم که لزوما مشابه اقتصاد دیگر شهرهای توریستی نیست؛ آن اقتصادی که می‌تواند مقوم زیارت باشد، اقتصادی است که مقوم سلامت معنوی و سلامت دنیوی فرد نیز باشد. به سلامت دنیوی بعضا از راه اقتصاد فرهنگ می‌رسیم.
وی ادامه داد: سوالی که پیش می‌آید این است که مشهد چه جایگاهی در اقتصاد علم در کشورها دارد، یعنی اقتصاد علم است که می‌تواند مقوم فرهنگ و معنویت فرد باشد. بنابراین برای تقویت زیارت متعالی در مشهد باید گردش مالی علم در مشهد افزون شود.
مصطفوی بیان کرد: به نظر می‌رسد در جایی اقتصاد فرهنگی را کم داریم و وقتی به اقتصاد زیارت پرداختیم به اقتصاد هتل‌ها و بازارها پرداختیم، در حالی که هر هتل و هر بازاری مناسب مشهد نیست و ما هر تقویت بازاری را برای مشهد نمی‌پسندیم، بلکه آن بازاری را که در جهت تقویت معنویت و زیارت متعالی باشد را باید مورد توجه قرار دهیم.
یکی از اصلی‌ترین مؤلفه‌ها در اقتصاد مشهد، زیارت است
رضا تنهایی‌مقدم، پژوهشگر پژوهشکده زیارت و گردشگری دانشگاه فردوسی مشهد نیز در این نشست اظهار کرد: ۲ مقوله زیارت و اقتصاد ارتباطی دو سویه با یکدیگر دارند. در برخی مواقع زیارت می‌تواند خدماتی به اقتصاد بدهد، برای ما بدیهی است که یکی از اصلی‌ترین مؤلفه‌ها در اقتصاد شهر مشهد، زیارت است و زیارت در حال خدمت‌رسانی به اقتصاد این شهر است و اگر توسعه اقتصادی در این شهر و استان اتفاق بیفتد، مرهون زیارت است؛ اما در این نشست بنا نداریم بر خدماتی که زیارت به اقتصاد می‌دهد متمرکز شویم، بلکه منافع و خدماتی که اقتصاد برای زیارت دارد را مد نظر قرار می‌دهیم که می‌توان آن را در علم بهینگی خلاصه کرد.
وی با طرح پرسش اصلی این نشست که اقتصاد چگونه می‌تواند به تحقق یک زیارت متعالی و مطلوب کمک کند، بیان کرد: زیارت بزرگ‌ترین سرمایه ما در مشهد و حتی خراسان رضوی است. زیارت امام رضا(ع) تنها بخشی از این حوزه است. تقریباً بیش از ۸ هزار امام زاده در کشور داریم؛ به علاوه زیارت اهل قبور و زیارت شهدا که اگر همه این‌ها را در کنار هم قرار دهیم به صورت هفتگی با زیارت درگیریم و زیارت جزئی از سبک زندگی ما است. زیارت در یک نگاه اقتصادی و صرف نظر از دیگر ابعادش، می‌تواند برای حدود ۴۰ صنعت همچون صنعت حمل و نقل، صنعت اسکان، سوغات و ... پیشران باشد.
تنهایی مقدم در خصوص چگونگی نگاه اقتصادی و سرمایه‌گونه به زیارت به آسیب‌شناسی گفت: تاکنون زیارت را مصرف کرده‌ایم، حال آنکه زیارت سرمایه است و سرمایه عامل تولید و مولد است. هنگامی که سرمایه مصرف می‌شود، در واقع تبدیل به کالای مصرفی می‌شود و چیزی از آن باقی نمی‌ماند. چنانکه در دهه اخیر کمی بعد زیارتی مشهد کم‌رنگ شده است و نتوانسته‌ایم از زیارت چیزی تولید کنیم که به سایر حوزه‌های فرهنگی اجتماعی سرریز داشته باشد.
سرمایه زیارت را با نگاه‌های اقتصادی تقلیل داده‌ایم
پژوهشگر پژوهشکده زیارت و گردشگری دانشگاه فردوسی مشهد با تأکید بر این نکته که در نگاه اقتصادی زیارت را سرمایه می‌بینیم، اما این به معنای تقلیل زیارت به یک امر اقتصادی نیست، ادامه داد: زیارت برای تبدیل به دیگر سرمایه‌ها باید رشد کند، زاینده و درون‌زا باشد؛ نه چنانکه از دوره‌ای که بیش از ۲۵ تا ۳۰ درصد اراضی استان خراسان که اغلب وقف امام رضا(ع) و زیارت هستند، به جایی رسیده‌ایم که در جایی که کمتر از ۱۰ کیلومتر فاصله با زیارت داریم، حسی از زیارت نداریم. در واقع ما سرمایه زیارت را با نگاه‌های اقتصادی تقلیل داده‌ایم.
وی افزود: آنچه در این نشست به دنبال آن هستیم این است که اقتصاد چگونه می‌تواند این سرمایه را رشد و توسعه دهد تا در جاهایی زیارت به سرمایه اجتماعی تبدیل شود و سرمایه اجتماعی به سرمایه فرهنگی و معنوی تبدیل می‌شود تا به برند پیشرفت مشهد و خراسان در تمامی ابعاد اقتصادی، اجتماعی، فرهنگی دست یابیم.
تنهایی‌مقدم با بیان اینکه گردشگر خارجی تقریباً در ایران نداریم اظهار کرد: بیش از ۸۰ درصد افرادی که از دیگر کشورها وارد ایران می‌شوند زائر هستند، اما ما با نام‌گذاری گردشگر بر آن‌ها دچار تبعاتی می‌شویم، از جمله اینکه جغرافیای کشور مطرح می‌شود و برنامه‌ریزی و سیاست‌گذاری در مسیری دیگر قرار می‌گیرد، اما اگر این ورودی را زیارت فهم کنیم، طبیعتا نگاه به لحاظ جغرافیایی به مشهد و قم می‌آید و مدل مصرف، تفریح، توسعه خدمات زائر با گردشگر متفاوت است.
اقتصاد زیارت، فرهنگی، مردمی و ارزان است
وی تصریح کرد: اقتصاد زیارت، چیزی است از جنس حکمرانی که دارای ویژگی‌هایی است، نخست آنکه فرهنگی است بدین معنا که اقتصادی فرهنگی است، به عنوان مثال هتل و بازار با نگاه فرهنگی شکل گرفته است. دوم آنکه مردمی است و بارش بر دوش مردم است، بدین معنا لوکس نیست و ارزان است و در کف هرم مردم سوار می‌شود. در این ساختار حکمرانی، زیارت محور و مبنا است.
پژوهشگر پژوهشکده زیارت و گردشگری دانشگاه فردوسی مشهد با تقسیم بازیگران این ساختار به حاکمیت، بخش خصوصی و بخش سوم اقتصاد غیرانتفاعی درباره دیگر ویژگی این ساختار ادامه داد: نظام انگیزشی بین بازیگران به صورت طولی و نه به شکل عرضی و رقابتی بوده است. نبود نگاه رقابتی در گذشته و کاملا همگرا و مکمل بودن بازیگران زیارت موجب شده که وقف جایگاه مهمی داشته است، همچنین در اطراف حرم ۷۰ خیریه و مسجد بوده که در اسکان و دیگر موارد کمک حال بوده‌اند. بدین ترتیب بازار، مسجد، حسینیه و از سوی دیگر حاکمیتی قرار داشته که رقیب آن‌ها نبوده و به صورت مکمل در نظامات طولی به لحاظ انگیزشی وجود داشتند.
گزارش: محیا محمودی
نظر شما