خبرگزاری شبستان مشهد| امروز ۴ مرداد، پنجاه و دومین سالگرد درگذشت حاج حسین آقاملک بزرگترین واقف تاریخ معاصر ایران است. واقف کتاب دوست و بلنداندیشی که دوستدار اهل بیت(ع) بود و خیرخواه مردم.
هیچ ایرانی نیست که از موقوفات بی‌شمار این واقف بزرگ چند موردی را نشناسد اما قطعا تمام هرآنچه این بزرگ مرد در راه خدا بخشیده در هیچ ذهنی نمی‌گنجد.
یکی از نکات قابل توجه در وقف‌های حاج حسین آقای ملک محل مصارف وقف‌هاست. براساس وقفنامه های ایشان نیم عشر (۵ درصد) از عواید خالص سالانه برای خرید کتاب و لوازم موزه همچنین اداره کتابخانه شامل مرمت کتاب‌ها و حقوق متولی، ناظران، مدیر و کارکنان اختصاص پیدا کرده است. برپایی جشن در سالروز ولادت پنج تن آل عبا(ع) و بعثت پیامبر اسلام (ص) و میلاد فرخنده امام رضا (ع)؛ برپایی مراسم سوگواری در روزهای هفتم تا یازدهم محرم ودر انتها برگزاری مراسم یادبود در سال روز درگذشت واقف از جمله دیگر مصارف موقوفات ملک است که نشان از ارادت ایشان به خاندان اهل بیت و آل عبا دارد.
وقف‌های بی‌نهایت ملک
مرحوم حاج حسین آقا ملک؛ واقف بزرگ جهان اسلام در ۱۰۱ سال عمر با عزت خود، در سال‌های ۱۳۱۶ تا ۱۳۴۰ بیش از دو میلیارد تومان (به ارزش آن روزگار) و بیش از ۶۵ هزار هکتار زمین را به همراه کتب و اشیاء تاریخی خود طی ۸ فقره وقفنامه وقف آستان قدس رضوی کرد.
جالب است بدانید مرحوم حاج حسین‌آقا ملک این ۸ وقفنامه را با حوصله و درایت طی ۲۴ سال و در سال‌های ۱۳۱۶، ۱۳۲۳، ۱۳۲۵، ۱۳۳۰، ۱۳۳۱، ۱۳۳۴ و ۱۳۴۰ وقف کرده است.
ملک؛ بزرگترین واقف حوزه فرهنگ و سلامت
موقوفات ملک براساس نیات واقف در حوزه‌های نشر فرهنگ، آموزش، بهداشت و درمان بوده و درآمدشان به بیمارستان‌های ثامن‌الائمه چناران و سجادیه تربت جام، کتابخانه و موزه ملی ملک تهران، شیرخوارگاه و همچنین ساخت بیمارستانی در فریمان اختصاص دارد.
از همین رو گفته می‌شود مرحوم حاج حسین آقا ملک بزرگترین واقف در حوزه بهداشت و درمان و امور فرهنگی و کتابخانه‌ها در آستان قدس رضوی است. نیت واقف در وقفنامه‌های ۱۳۱۶ و۱۳۲۳ صرفا مربوط به کتابخانه و موزه ملی ملک در تهران است و ۶ وقفنامه دیگر در حوزه املاک و مستقلات شهری و روستایی و نیز زراعت و کشاورزی و باغداری می‌باشد.
موزه و کتابخانه ملک
کتابخانه ای که ملک از حدود سال ۱۲۷۸ خورشیدی فراهم آورد، ابتدا در مشهد بود و سپس به خانه پدری او در بازار بین الحرمین تهران منتقل شد. در سال ۱۳۱۶ اولین وقفی که حاج حسین آقا ملک انجام داد، وقف همین کتابخانه به آستان قدس رضوی بود.
وی همواره به تأسیس کتابخانه در فضایی بزرگتر می اندیشید بنابراین در ۲۹ تیرماه ۱۳۲۳ قطعه زمین بزرگی را در باغ ملی تهران (محل کنونی مؤسسه) برای ساختمان جدید کتابخانه وقف نمود. البته ساخت آن موزه در زمان حیات وی اتفاق نیفتاد و موزه و کتابخانه ملک تا سال ۱۳۷۵ در خانه پدری وی دایر بود. آستان قدس رضوی طراحی و ساخت بنای ساختمان جدید را در سال ۱۳۶۳ آغاز کرد و در سال ۱۳۷۵ موزه و کتابخانه ملی ملک در محل کنونی آغاز به کار کرد.
موزه ملی ملک، گنجینه‌ای سه‌هزارساله از آثار و اشیای ارزشمند تاریخی دارد. آثار تاریخی کتابخانه و موزه ملی ملک اکنون در ۱۱ نمایشگاه دائمی و نگارخانه‌ای برای برپایی نمایشگاه‌های دوره‌ای به نمایش درآمده‌اند.
او که توانسته بود نخستین موزه خصوصی ایران را بنیاد گذارد، به روایت خودش، در سال ۱۳۱۴ کتابخانه و موزه ملی ملک را تأسیس و سازمان‌دهی کرد. حاج حسین آقا ملک گنجینه ارزشمندش را به همراه خانه پدری و اثاثیه آن در ۶ آبان ۱۳۱۶ خورشیدی وقف آستان امام رضا اعلان کرد.
این مجموعه، شامل هزاران نسخه نفیس خطی و چاپ سنگی، آثاری چون فرش‌ها، مبلمان، تابلوهای نقاشی، تمبر، سکه، آثار لاکی (روغنی)، خوشنویسی و نگارگری است.
وقف املاک
حسین ملک همچنین املاک و مستغلات زیادی را در تهران و خراسان وقف امور خیریه و عام المنفعه کرده و بدین ترتیب در جایگاه بزرگترین واقف تاریخ معاصر ایران نشسته است. برای مثال می‌توان از باغ ملی مشهد و باغ صبای تهران و قصر ملک در شمیران نام برد که به ترتیب برای هنرمندان و آموزش و پروش وقف شدند.
همچنین باغ وکیل آباد را در سال ۱۳۴۸ وقف مردم مشهد نمود و به هرکدام از فرهنگیان مشهد ۵۱۰ مترمربع زمین اهدا کرد.
وقفیات مرحوم حاج حسین آقا ملک همچنین شامل بیش از ۱۱۲ حلقه چاه عمیق فعال، حقآبه ۵ رشته رودخانه و ۸ رشته قنات، دو دهنه چشمه در قالب ۵۱ رقبه است که توسط حدود ۳۰۰ نفر از کارکنان این سازمان اداره می‌شود.
به صورت کلی موقوفات حاج حسین آقا ملک را می‌توان به شرح ذیل فهرست نمود:
- وقف منزل و دکاکین واقع در بازار بین‌الحرمین تهران با کلیه کتاب‌ها و اشیاء موجود در آن در تاریخ ۱۳۱۶/ ۸ / ۶؛ - وقف زمین باغ ملی در تهران در تاریخ ۱۳۲۳/ ۴ / ۲۱؛
- وقف قراء قلعه فریمان، مزرعه هوس، باغ عباس‌آباد، تقی‌آباد، عشق‌آباد، ناری بزرگ و کوچک، شکرتو، ایلیاتو، شلغمه زار، غرقاب زار، قیق تاز و بلوک سرجام خراسان از توابع فریمان در تاریخ ۱۳۲۵/ ۱۲ / ۱۰ بر آستان قدس رضوی؛
- وقف ۲۰ پارچه از املاک و مستغلات حومه مشهد؛ شامل مزارع و قنات‌های تقی‌آباد، باغ سالار، تخته اره، قیطان، کالچوقکی، طوس سفلی، قلندرحصار، جمع آب، خیج، شمس‌آباد، حاج نصیر، آبقد، چمن گاو باغ، زناگل، چناران، جیم آباد، سنگ بست، حسین‌آباد، دزداب، کاریز، بداغ، رخنه، خلیل‌آباد در تاریخ ۱۳۳۰/ ۱ / ۲۵ بر آستان قدس رضوی؛
- وقف قنات سجادیه با کلیه اراضی و اشجار و انهار و باغات و صحاری و براری و مراتع و مرابض و جبال تا قنات قلعه نو میرزا جعفر جام در تاریخ ۱۳۳۱/ ۸ /۱۴ بر آستان قدس رضوی؛
- وقف مزارع و قنوات فخرآباد، پشت باغ، خاکستری، حسن‌آباد و خیرآباد، باغ قلعه، یعقوب قلعه و مادبچه در تاریخ ۱۳۳۴/ ۷ / ۵ بر آستان قدس رضوی؛
- مزارع تقی‌آباد، بلندگرد، خرم‌آباد، قلعه سرخ، اسدآباد، نصرآباد، رونج، طاحونه، سلیمانی، سنجابه، قره داغلی، رحیم بیگی، سرتخت، محمدآباد سفلی و قلعه پوده در تاریخ ۱۳۴۰/ ۳ / ۲۷ بر آستان قدس رضوی؛
- وقف کلیه اموال و لوازم و اشیاء نفیس موزه از قبیل گلدان و قلمدان همراه با کلکسیون سکه و تمبر در فروردین‌ماه ۱۳۴۸ بر آستان قدس رضوی؛
- وقف باغ وکیل‌آباد مشهد به شهرداری و مردم در سال ۱۳۴۸. هوکا و یلا و یارا
حسین آقا که بود؟
حاج حسین آقا ملک، ۱۰ خرداد ۱۲۵۰ (۱۱ ربیع الاول ۱۲۸۸) در تهران در خانه پدریش واقع در بازار بین‌الحرمین به دنیا آمد.
خانواده وی اصالتا تبریزی، روحانی و مجتهدزاده بودند. به مدارس دارالشفاء و صدر تهران فرستاده شد تا به تحصیل علوم قدیمه بپردازد چرا که پدرش، آقا محمدکاظم، تعالیم مدارس مدرن را مخل دین می دانست.
استادان او سید محمدعلی مازندرانی و میرشهاب الدین نیریزی بودند و گویا با میرزا ابوالحسن جلوه حکیم بزرگ عصر ناصری صمیمیت داشت. مدتی هم دور از چشم پدر به مدرسه فرانسوی آلیانس رفت تا زبان فرانسه را بیاموزد. در آن جا با کسانی چون محمدعلی فروغی (ادیب و نخست وزیر سال های بعد) هم دوره بود.
نام مادرش عزیز، دختر علی عباس بیک، پیش‌خدمت باشی ناصرالدین‌شاه بود. پدربزرگش آقا مهدی اما به کسوت روحانیان درنیامد و در جنگ‌های ایران و روس به قشون دولتی پیوست و تا درجه سرهنگی پیش رفت.
حسین در سال ۱۳۱۷ هجری قمری با پدرش و جمعی دیگر به مشهد مقدس مشرف شد. در آنجا حاج میرزا محمد عتیقی، کسی که به اوقاف عتیقی آستان قدس رضوی آشنا بود، حاج حسین آقا و برادرش را مکرر به آستان قدس می‌برد و برای آن‌ها خطوطی را که در آنجا بر سنگ‌های مقابر و در کتیبه‌های حرم محترم و رواق‌ها نوشته‌شده، توضیح داده و تشریح می‌کرد.
در ۲۸ سالگی او دستیاری پدرش در اداره املاک خراسان را برعهده داشت و گویا نخستین علقه‌های فرهنگی اش در سفری که همراه پدر به مشهد رفت، بسته شد. در آن جا به راهنمایی یکی از دوستان پدر با پاره ای نفایس حرم رضوی آشنا شد و بعدتر وقتی در نیشابور نسخه ای از دیوان "ابن یمین فریومدی" (شاعر سده ششم هجری) را بدست آورد، فکر بنیاد یک کتابخانه بزرگ به ذهنش خطور کرد.
پدربزرگ حاج حسین، آقا مهدی نام داشت که برخلاف پدرانش که در کسوت روحانیت بودند، به قشون پیوست و در جنگ‌های ایران و روس به درجه سرهنگی رسید. وی پس از جنگ به تجارت روی آورد و تاجر بسیار موفقی بود. آقا مهدی از دوستان میرزا محمدتقی خان امیرنظام بود.
امیرنظام که بعدها به امیر کبیر ملقب شد، در آن زمان پیشکار اصلی ولیعهد قاجار ناصرالدین میرزا بود و پس از درگذشت محمدشاه، امیرنظام مبلغ ۱۰۰ هزار تومان برای به تخت نشاندن و انتقال شاه جوان ناصرالدین شاه از تبریز به تهران، از آقا مهدی قرض گرفت. در این زمان آقا مهدی نیز به تهران نقل مکان کرد و به پاس خدماتش لقب "ملک التجار ممالک محروسه ایران" را از شاه قاجار دریافت نمود. پس از آقا مهدی ملک التجار تبریزی این لقب به فرزندش محمد کاظم رسید و او نیز وارد تجارت شد. آقا محمدکاظم در کنار تجارت دستی در ورزش، شعر و ادب داشت و از سیاست نیز برکنار نبود.
محمدکاظم ملک التجار، از راه تجارت و به‌ویژه زمین‌هایی گسترده که در خراسان خریده بود، ثروتی انبوه برای فرزندان به میراث گذاشت؛ اساس دارایی حاج حسین آقا ملک ازاینجا سرچشمه گرفت.
حاج حسین آقا ملک از جوانی علاقه ویژه‌ای به کتاب، کتاب‌خوانی، نسخه‌های خطی و اشیای قیمتی و موزه‌ای داشته است به‌طوری‌که اطرافیان وی نیز به این امر پی برده بودند و نمونه آن برادرش حاج حسن آقا است. حاجی حسن آقا قلمدان بزرگی که کار مرحوم محمود خان ملک‌الشعرا است و خود آن مرحوم با آب‌طلا به خط خود رقم نوشته و تاریخ گذاشته و عوض مقوا با چوب ساخته نمی‌دانم از کجا به دست آورده است به صواب دید حاجی میرزا یحیی خان برای شما خریده و گویا به قیمت نازلی یعنی ده پانزده تومان خریده باشند به عقیده من فعلاً برای اهلش دویست تومان قیمت دارد ولی ده سال دیگر هزار تومان ارزش خواهد داشت زیرا که مرحوم ملک‌الشعرا را نمی‌توان به فلان نقاش معروف قیاس کرد».
او حدوداً از سال ۱۲۸۷ خورشیدی، کتابخانه‌اش را در مشهد بنیان‌گذارد و پس از درگذشت پدر با جابه‌جایی آن به خانه پدری در بازار بین‌الحرمین تهران، در اختیار اهل فضل و دانش قرار داد.
کتابخانه و موزه ملی ملک از سال ۱۲۷۸ خورشیدی که نخستین اندیشه درباره گردآوری کتاب و تشکیل یک کتابخانه به ذهن حاج حسین آقا ملک راه یافت تا امروز که ۱۱۵ سال از آن روزگار می‌گذرد، دوره‌های مهمی از دگرگونی‌های اساسی را از سر گذرانده است.
اجداد وی از زمان فتحعلی شاه قاجار(حدود سال ۱۲۲۳.ق) متولی مسجد جامع گوهرشاد مشهد و موقوفات آن بودند.
حاج حسین آقا در زمان واقعه مسجد گوهرشاد(در سال۱۳۱۴. خ) با اینکه دخالتی در آن ماجرا نداشت، تنها به سبب آنکه گروهی از کشاورزان مزارع وی در آن واقعه شرکت کرده بودند به دست پاکروان(استاندار خراسان) و سرهنگ نوایی(رئیس شهربانی) متهم و به دستور رضاشاه، در تهران دستگیر و چند ماهی زندانی شد اما بعد با کوشش خانواده اش از زندان بیرون آمد و به زندگی عادی خود پرداخت. او دو سال بعد از این واقعه، شروع به وقف اموال خود کرد.
پنج دختر از او به یادگار ماند؛ خانم‌ها عزت‌ملک، ملک‌زاده و صدیقه از بطن بانو نوابه قدسیه همسر نخست و خانم‌ها فلورت و رزت از زرین خانم همسر دوم‌اش. صمد سودآور بنیانگذار کارخانه بنز خاور با یکی از فرزندان او ازدواج کرده بود.
وی در ۴ مرداد ۱۳۵۱ خورشیدی در ۱۰۱ سالگی از جهان چشم فروبست و در حرم امام رضا به خاک سپرده شد.
یادش گرامی و راهش پر رهرو.
نظر شما