علت وقوع حادثه عاشورا از نگاه امام سجاد(ع)

به گزارش خبرگزاری شبستان از قم ،۲۵ محرم مصادف است با روز شهادت پیام آور کربلا امام سجاد علیه السلام . علی بن حسین بن علی بن ابی‌طالب، مشهور به امام سجاد و زین العابدین ، چهارمین امام شیعیان. مدت امامت ایشان ۳۴ سال بود. امام سجاد(ع) در واقعه کربلا حضور داشت؛ ولی به علت بیماری، در جنگ شرکت نکرد. لشکر عمر بن سعد پس از شهادت امام حسین(ع) او را همراه اسیران کربلا به کوفه و شام بردند. خطبه امام سجاد در شام باعث آگاهی مردم از جایگاه اهل بیت شد.امام سجاد(ع) دارای فضائل بسیاری بود. برای نمونه از عبادت و کمک به فقرای او موارد متعددی گزارش شده است. امام نزد اهل سنت نیز جایگاه والایی داشته و آنها علم و عبادت و ورع او را ستوده‌اند. به همین مناسبت گفتگویی انجام دادیم با سرکار خانم دکتر مریم اسماعیلی استاد حوزه و دانشگاه ، شیعه شناس، نویسنده و پژوهشگر که در پی می آید.

هدف از مبارزات اهل بیت از جمله امام سجاد در طول تاریخ اسلام چه بوده است؟
با نگاه به بیانات مقام معظم رهبری به این نتیجه میرسیم مهمترین چیزی که در زندگی ائمه به طور شایسته مورد توجه قرار نگرفته عنصر « مبارزه حاد سیاسی» است. از آغاز نیمه دوم قرن اول هجری که خلافت اسلامی به طور آشکار با پیرایه های سلطنت آمیخته شد و امامت اسلامی به حکومت جابرانه ی پادشاهی بدل گشت ائمه مبارزه سیاسی خود را به شیوه ای متناسب با اوضاع و شرائط شدت بخشیدند. بزرگترین هدف این مبارزه تشکیل نظام اسلامی و تأسیس حکومتی بر پایه امامت بود. تبیین و تفسیر دین با دیدگاه اهل بیت و رفع تحریف ها و کج فهمیها از معارف اسلامی نیز هدف مهمی برای جهاد اهل بیت به حساب می آمد. اما جهاد اهل بیت به این اهداف محدود نمیشد و بزرگترین هدف چیزی جز تشکیل حکومت علوی و تأسیس نظام عادلانه اسلامی نبود . بیشترین دشواریهای زندگی پر از ایثار ائمه و یاران آنان به خاطر داشتن این هدف بود و ائمه از دوران امام سجاد و بعد از حادثه عاشورا به زمینه سازی دراز مدت برای این مقصود پرداختند.

تلاشهای امام سجاد چقدر در ادامه مبارزه امام‌حسین(ع) تاثیرگذار بود؟ 
 اگر تلاشهای امام سجاد نبود شهادت امام حسین ضایع شده بود و آثار آن نمی ماند. امام سجاد توانست همان چند ساعت گنج عاشورا را استخراج کند امام باقر و ائمه ی بعد از ایشان هم استخراج کردند و آن چنان این چشمه جوشان را جاری نمودند که هنوز هم جاری است و همیشه هم در زندگی مردم منشأ خیر بوده ، همیشه بیدار کرده ، همیشه درس داده و یاد داده که چه کار باید کرد؟ باید توجه داشت که آنچه یاد امام حسین را زنده کرد تلاش بازماندگان حسین بن علی بود ‌. به همان اندازه که مجاهدت حسین بن علی ( علیه السلام ) و یارانش به عنوان صاحبان پرچم در عرصه نظامی سخت بود به همان اندازه نیز مجاهدت زینب ( علیها السلام) و امام سجاد (علیه السلام) در صحنه تبلیغی و فرهنگی دشوار بود. اگر زینب کبری (سلام الله علیها) و امام سجاد (صلوات الله علیه) در طول روزهای اسارت چه در عصر عاشورا در کربلا و چه در روزهای بعد در راه شام و کوفه و خود شهر شام و بعد از آن در زیارت کربلا و بعد عزیمت به مدینه و سالهای بعد از آن مجاهدات و تبیین نکرده بودند و حقیقت فلسفه عاشورا و هدف حسین بن علی و ظلم دشمن را بیان نمی کردند واقعه ی عاشورا تا امروز جوشان و زنده و مشتعل باقی نمی ماند. محرم فقط دهه ی عاشورا نیست؛ یک حادثه ی عظیم در ایام محرم در تاریخ اتفاق افتاده که این حادثه تمام شدنی نیست . اوج مبارزه نور و ظلمت روز عاشورا بود و بعد از حادثه ی عاشورا با رهبری زینب کبری و امام سجاد ( علیهما السلام) تکمیل شد.

اربعین در حادثه ی کربلا یک شروع بود؛ بعد از حادثه عاشورا خطبه ها و افشاگریها و حقیقت گوئیهای حضرت زینب (سلام الله علیها) و امام سجاد ( علیه الصلاة و السلام) از نسل پربرکت حضرت زهرا سلام الله علیها مثل یک رسانه ی پر قدرت فکر و حادثه و هدف و جهتگیری را در محدوده ی وسیعی منتشر کرد.

خون مطهر حسین بن علی ( علیه السلام در کربلا در غربت بر زمین ریخته شد؛ اما بزرگترین مسؤولیتی که بر عهده ی امام سجاد ( علیه الصلاة والسلام) و زینب کبری (سلام الله علیها) قرار گرفت از همان لحظه ی اول این بود که پیام را روی دست بگیرند و به سرتاسر دنیای اسلام آن را به شکلهای گوناگون منتقل کنند این حرکت برای احیاء دین حقیقی و پیام و هدف حسین بن علی لازم بود.

امام سجاد (ع) به یکی از اشخاص نام آور زمان خود فرمود: « میبینم گردن خودت را برای ستمگران محور آسیاب قرار ،دادی تا آنها مظالمشان را بر گرد محور گردن تو بگردانند و با تکیه به تو به مردم ظلم کنند آن عالمی که توجیه کنندهی ظلم دستگاههای فاسد باشد از خود آن دستگاهها خطرناکتر است.

در اذهان برخی امام سجاد امام بیمار تداعی شده بعنوان یک پژوهشگر دیدگاه شما چیست ؟ 
در حادثه جانسوز کربلا وجود نازنین امام چهارم ( علیه السلام) به شدت دچار بیماری گشت و در اثر آن ضعف و سستی فراوانی بر بدن مبارک آن حضرت چیره شد به گونه ای که حتی توانایی حمل شمشیر را نداشت . بسیاری از مردم از سر ناآگاهی امام چهارم را به عنوان امام بیمار و ناتوان با چهره رنگ پریده و افسرده تصور می کنند . در حالی که این پندار به دور از واقعیت است . امام چهارم تنها در حادثه کربلا به مدت کوتاهی بیمار شدند و بعد از آن حدود 35 سال امامت همچون سایر امامان سلامت کامل جسمی داشتند . بیماری ایشان در حقیقت عنایت الهی بود تا ایشان در جنگ شرکت نکند و جان مبارکش زنده بماند و رشته پر فروغ امامت تداوم یابد. قسمتی از جریان حادثه کربلا به این مسئله اشاره دارد .هنگامی که امام حسین ( علیه السلام) تنها ماند و به هر سو نگاه کرد برای خود یار و یاوری ندید صدا زد( هل من ذاب یذب عن حرم رسول الله) آیا کسی هست که از حرم رسول خدا (صلی الله علیه و آله ) حمایت و دفاع کند؟!... این سخن آنچنان جگر سوز بود که وقتی بانوان حرم آن را شنیدند صدای گریه ی آنها بلند شد در این هنگام امام سجاد (علیه السلام) که سخت بیمار و در بستر بود برخاست و به زحمت از خیمه اش بیرون آمد به قدری ناتوان بود که نمی توانست شمشیر خود را حمل کند. ام کلثوم ( علیها السلام) تا نگاهش به حضرت افتاد فریاد زد به خیمه برگرد امام سجاد ( علیه السلام) فرمود: ای عمه مرا رها کن تا در رکاب پسر رسول خدا (صلی الله علیه و آله) با دشمن بجنگم . امام حسین ( علیه السلام) متوجه شد و فریاد زدای ام کلثوم او را نگهدار تا زمین از نسل آل محمد (صلی الله علیه و آله ) خالی نماند. ابن سعد گزارش می دهد که پس از شهادت حسین بن علی ( علیه السلام ) شمر به سوی علی بن الحسین ( علیه السلام) آمد و او بیمار بود و در بستر خوابیده بود. شمر گفت او را بکشید یکی از همراهان وی گفت سبحان الله ! آیا جوانی را که بیمار است و در جنگ هم شرکت نداشته بکشیم؟ در این هنگام عمر بن سعد سر رسید و گفت با این زنان و این بیمار کاری نداشته باشید.

بیشترین دعاها و مناجات از کدام امام به ما رسیده است ؟
اگرچه از همه ائمه علیهم السلام ادعیه ای به ما رسیده است اما بیشترین دعاها از سه امام است که هر سه درگیر مبارزات بزرگ مدت عمر خودشان بودند یکی امیر المؤمنین علیه السلام است که دعاهایی مثل دعای کمیل از ایشان به ما رسیده است .ادعیه مربوط به امام حسین( علیه السلام ) است که دعای عرفه مظهر آنهاست . بعد هم دعای امام سجاد( علیه السلام) است که فرزند و پیام آور عاشورا و مبارز در مقابل کاخ ستم یزید است . سه امامی که حضورشان درصحنه های مبارزات از همه بارزتر است دعایشان هم از همه بیشتر و درسشان در خلال دعا هم از همه بیشتر است.

چرا امام زین العابدین در راه امامت و مبارزه با دستگاه جور زمانه  از سلاح دعا استفاده می کردند؟ 
بیشترین کلمات امام سجاد زهد و معارف است که به دلیل اختناق در آن دوران و نامساعد زمانه در لباس دعا مطرح کردند؛ دستگاه طاغوت اجازه نمیداد که امام سجاد بخواهند با آن مردم بی پرده و صریح و روشن حرف بزنند؛ نه فقط دستگاه ها نمی گذاشتند بلکه ذائقه مردم هم تغییر کرده بود و نمی خواستند. جامعه ی آن روز نالایق و تباه شده بود که باید بازسازی میشد.

لذا در مقابل انسان دو راه وجود دارد : یکی راه خداست و دیگری راه هواهای نفسانی . راه خدا در مقابل راه نفسانی است . اگر انسان در راه خدا حرکت کند ، به آن هدف اعلی و نهایی یعنی ادای حق بندگی خواهد رسید . اما اگر دنبال هوای نفس باشد و بخواهد خواهشهای نفسانی را تحقق دهد به همان اندازه که نیروی خود را صرف هوای نفس و خودمانی کند از راه الهی باز خواهد ماند . مقابله با هوای نفس و شناختن آن و پیمودن راه خدا انسان را سعادتمند می کند. امام سجاد در صحیفه می فرماید « هذا مقام من استحیی لنفسه منک.» یعنی پروردگارا به خاطر سبکسری های نفس خودم از تو شرمنده ام !

هوای نفس در مراتب نفوس بشری مختلف است آنچه را که آن بزرگوار هوای نفس می داند ممکن است در زندگی ما عبادت یا انجام عمل مستحب هم باشد اما آن در زندگی و در ترکیب وجودی امام سجاد هوای نفس است ؛ چون اوج ایشان زیاد و لطافت روح و صفای معنوی و روحانی اش بالاست.

دعاهای امام سجاد چقدر در تربیت جامعه  تاثیر داشت ؟ 
در کلمات امام سجاد توجه به کادرسازی هم هست در کتاب شریف تحف العقول، چند مورد کلام طویل از امام سجاد نقل شده است . در زندگی امام چهارم چند رشته کار وجود دارد که یکی از آنها رشته ی اخلاق است یعنی تربیت و تهذیب اخلاق جامعه ی اسلامی؛ امام سجاد به تعلیم و تغییر اخلاق در جامعه ی اسلامی کمر بست ؛ چون طبق تحلیل آن امام بزرگوار بخش مهمی از مشکلات اساسی دنیای اسلام که به فاجعه ی کربلا انجامید ناشی از انحطاط و فساد اخلاق مردم بود. از جمله خزانه عظیم شیعه دعاهای مأثوره از اهل بیت است . مخصوصاً ادعیه مأثوره از امام سجاد که دعاهای عالیة المضامینی است و بین این دعاهایی که در بین مسلمین رایج است دعاهایی را با این علو لفظ معنا نیست.

کسی که با زمزمه ی امام سجاد آشنا باشد خوب می فهمد که علت انقطاع ما از راه خدا و دوری از معنویات گرفتاریهایی است که در اثر پیروی از شهوات و اطاعت از نفس اماره ایجاد میشود . در دعای ابی حمزه امام سجاد عرض می کند :" فرق بینی و بین ذنبی المانع عن لزوم طاعتک" یعنی ای پروردگار من بین من و گناهی که نمی گذارد ملازم با اطاعت تو باشم جدایی بینداز! بر اساس این بیان ،نورانی گناهان نمی گذارند که انسان پرواز کند و اوج بگیرد.

در دوران امام سجاد علیه السلام معنویت در غربت بود؛ صحیفه سجادیه از اول تا آخر سوز و گداز و حال تو به دیده میشود آنجا که به خدا عرض میکند « هذا مقام من استحیی لنفسه منک و سخط علیها ورضی عنک»  پروردگارا! من بر نفس خودم که گاهی از فرمان تو سرپیچی کرده خشمگینم از تو راضی ام و به خاطر سرپیچی نفس از تو شرمنده ام.

شیعیان از امام چهارم چه درسی می آموزند؟ 
امام سجاد به ما می آموزد هر کس تقوا پیشه کند و صبر نماید - صبر یعنی پای فشردن بر موضع درست استقامت - « فان الله لا یضیع أجر المحسنین» خدا اجر نیکوکاران را ضایع نمی کند . یا ضامن جزاء المحسنین و یا مستصلح عمل المفسدین . ائمه در دعاها سوزوگداز خاصی دارند . بعضی تصور میکنند سوز و گداز امام سجاد فقط برای آموزش به ماست؛ در حالیکه این اصل قضیه نیست . اصل قضیه حالت طلب این انسان والا و بزرگوار است . این سوزوگداز و اظهار تضرع پیش پروردگار و ترس از عذاب خدا و میل به تقرب الله ورضوان الهی متعلق به خود اوست.

امام سجاد با دعاهایشان چه درس اخلاقی به ما میدهند؟ 

در حدیثی از امام سجاد نقل شده است که فرمود:این ادم لا تزال بخیر ما کان لک واعظ من نفسک؛ ای فرزند آدم حال تو وضع تو روزگار و مسیر تو نیکو خواهد بود تا وقتی که از درون خود واعظی داشته باشی کسی از درون تو ، تو را نصیحت کند؛ دل تو ، عقل تو وجدان تو ، ایمان تو ، تو را نصیحت و موعظه کند . موعظه دیگران مفید است؛ اما مفیدتر از آن این است که انسان خودش ، خودش را موعظه کند . " ما کان لک واعظ من نفسک و ما کانت المحاسبة من همک"  تا وقتی که از درون خودت موعظه گری داری و تا وقتی که همت تو بر حسابرسی خودت هست خودمان را رها نکنیم؛ از خودمان حساب بکشیم این حرف را زدیم ، چرا زدیم ؟ این کار را کردیم ، چرا کردیم؟ این پول را گرفتیم یا دادیم ، چرا گرفتیم ؟ و دادیم؟ خودمان را محاسبه کنیم. محاسبه خود انسان میتواند دقیقتر از محاسبه دیگران باشد؛ چون انسان نمیتواند از خودش چیزی را پنهان کند. پایان سخنم را با فرمایش رهبری به پایان میرسانم
مقام‌معظم رهبری میفرمایند : 
گاهی رنج و زحمت زنده نگهداشتن خون شهید از خود شهادت کمتر نیست. رنج سی ساله امام سجاد علیه الصلاة والسلام و رنج چندین ساله زینب کبری علیها سلام از این قبیل است. رنج بردند تا توانستند این خون را نگه بدارند. بعد از آن هم همه ائمه علیهم السلام تا دوران غیبت این رنج را متحمل شدند . امروز ما چنین وظیفه ای داریم ؛ البته شرایط امروز با آن روز متفاوت است. ۱۳۷۶/۰۲/۱۷