به گزارش خبرنگار گروه مسجد و کانون‌های مساجد خبرگزاری شبستان، آیت الله سید محمود طالقانی نام آشنایی در مبارزات سیاسی ایران است، مفسر قرآن، نواندیش دینی و فعال سیاسی و اجتماعی.
وی در سال ۱۲۸۹ در شهر طالقان متولد شد و از پنج سالگی، تحصیلات خود را در مکتب‌خانه آغاز و نزد ملأ سید تقی اورازانی، قرآن و کتب رایج آن دوره را فرا گرفت مقدمات علوم حوزوی را نزد پدرش شروع کرده و در ده سالگی راهی قم و مدارس رضویه و فیضیه شد. وی از آیات سید ابوالحسن اصفهانی و شیخ عبدالکریم حائری اجازه اجتهاد و از آیات شهاب‌الدین مرعشی و قمی اجازه روایت دریافت کرد. وی در سال ۱۳۱۷ شمسی به تهران بازگشت و در درس مرحوم میرزا خلیل کمره‌ای، فلسفه و حکمت آموخت. سید محمود طالقانی دلیل بازگشت خود به تهران را تثبیت عقاید ایمانی جوانان ذکر کرده است و فعالیت‌های فرهنگی خود را با نوشتن مقاله و سخنرانی، شروع می‌کند. وی چاره درد اجتماع را در بازگشت به قرآن و نهج‌البلاغه می‌دانست از همین‌رو برای جوانان جلسات تفسیر قرآن برپا کرد.
طالقانی در دوران نهضت ملی شدن نفت به همراه سید رضا زنجانی به حمایت از محمد مصدق برخاست و پس از سقوط دولت مصدق در کودتای ۲۸ مرداد به همراه جمع کثیری از طرفداران مصدق به نهضت مقاومت ملّی پیوست. پس از توقف فعالیت‌های نهضت مقاومت ملّی، طالقانی در شروع مجدد فعالیت‌های جبههٔ ملی ایران به رهبری اللهیار صالح فعالیت کرد و به شورای مرکزی جبههٔ ملی ایران راه یافت. او در کنگرهٔ جبههٔ ملی در سال ۱۳۴۰ به عنوان هیئت مؤسس شرکت کرد و از سوی شرکت‌کنندگان در کنگره به عضویت شورای مرکزی انتخاب شد. طالقانی، مهدی بازرگان و یدالله سحابی در سال ۱۳۴۰، حزب نهضت آزادی ایران را تشکیل دادند.
شکل‌گیری، تداوم و پیروزی انقلاب اسلامی ایران و نقش کلیدی و حساس مساجد در آن، از مقوله‌های مهم بررسی و تحلیل تاریخی، اجتماعی و سیاسی انقلاب اسلامی است. مسجد هدایت تهران یکی از پایگاه‌های مهم سیاسی و فرهنگی در دوران پهلوی بود که در تنویر اذهان جامعه و به‌طور ویژه جوانان و تحصیل‌کردگان می‌پردازد.
مسجد هدایت تهران در خیابان جمهوری اسلامی بعد از چهارراه جمهوری اسلامی (چهارراه اسلامبول) نرسیده به خیابان لاله‌زار واقع شده است. تاریخ و شرح دقیقی از بنای اولیه مکان فعلی مسجد هدایت در دست نیست. این مسجد در زمان ناصری مسجد گذرگاهی بوده است. با آمدن آیت الله طالقانی به آن در سال ۱۳۲۷، مسجد رونق گرفت و از حالت گذرگاهی خارج شد. آیت‌الله طالقانی در سال ۱۳۳۹ پیشنهاد داد که مسجد را بازسازی کنند. پس از این پیشنهاد بود که هیئت‌امنایی از افراد مختلف تشکیل شد و در سال ۱۳۴۰ به جز یک قسمت از مسجد، که مختص برپایی نماز جماعت بود، باقی آن به منظور ساخت مسجدی جدید، به‌طور کامل تخریب شد.
نقش‌آفرینی آیت‌الله طالقانی در مسجد هدایت
آیت‌الله طالقانی جهت احیای تفکر دینی، روشنگری و بیداری جامعه به کمک تجربیاتی که از بزرگان حوزه علمیه به‌دست آورده بود مخفیانه در خانه‌ها جلسات قرآن را احیا کرد و زمینه را برای برپایی جلسات بزرگ‌تر و آشکارتر به‌وجود آورد. وی در زمینه احیای جلسات تفسیر از تجربه‌های استادش آیت‌الله میرزا خلیل کمره‌ای استفاده بسیاری کرد و با همکاری ایشان در طرح موضوعات قرآن و نهج‌البلاغه، جلسات فوق را پررونق و جذاب‌تر نمود. این جلسات تا زمان سقوط رضاشاه و تبعید او به خارج از ایران در سال ۱۳۲۰، به‌صورت مخفی و پنهان ادامه یافت.
در سال‌های بعد از شهریور ۱۳۲۰ و با وجود مبارزات آیت الله کاشانی علیه استعمارگران، خلأ پایگاه‌های مبارزاتی از سوی عده‌ای از روحانیان از جمله آیت‌الله طالقانی احساس شد که می‌بایست این پایگاه‌ها جهت تقویت مبارزه علیه استعمارگران و رژیم پهلوی به‌وجود می‌آمد. بر همین اساس پایگاهی پدید آمد که ریشه بسیاری از تشکل‌ها و گروه‌های ضد استعماری در رژیم شاه بود. این پایگاه مسجد هدایت نام داشت که علیه رژیم پهلوی قد علم کرد با هدف پیشبرد اهداف مقدس و والای اسلام، به تعلیم و تربیت مبارزان برآمد. آیت‌الله طالقانی از سال ۱۳۲۷ در مسجد هدایت مستقر شد و آموزش مبارزان را شروع کرد. بنابراین یکی از قدیمی‌ترین کانون‌های مذهبی و انقلابی تهران مسجد هدایت است که مقر فعالیت‌های سیاسی و فرهنگی مرحوم آیت‌الله طالقانی بود. این مسجد از نظر مکانی تقریبا میان کاباره‌ها و مراکز فساد و فحشا و مشروب‌فروشی‌ها و سینماهای آن دوره بود و بیت زیر را هم در محل سر در این مسجد نصب کرده بودند:
متاع کفر و دین بی‌مشتری نیست/
گروهی این، گروهی آن، پسندند
بی‌تردید استقرار آیت‌الله طالقانی در مسجد هدایت در دو دهه و نیم جلسات تفسیر وی برای تربیت جوانان و مبارزان، هویت جدیدی به آن جلسات و مسجد داد. آیت‌الله طالقانی در دوران امامت جماعت خود توانست کاری کند که آن مکان مورد توجه اقشاری از جامعه و از قبیل دانشجویان و دانشگاهیان قرار بگیرد. مسجد هدایت، طالقانی را از یک دهه دغدغه نقل و انتقالات مکرر جلسات تفسیر از مساجد، مدارس و منازل رهانید. ازاین‌رو طالقانی و آن مسجد طی این سال‌ها، به‌گونه‌ای پیوند یافتند که به‌حق امروزه هر یک معرف دیگری است. آیت‌الله طالقانی به این دلیل که رژیم تمامی راه‌های جذب نیروهای مسلمانان را کنترل می‌کرد، از طریق پایگاه مسجد هدایت به‌تدریج با تفسیر خود از قرآن زمینه‌های مبارزه را گسترده‌تر کرد و با کلمات قرآن و تفاسیر آن، قیام علیه ظالم را به جوانان آموخت. جلسات تفسیر آیت‌الله طالقانی بهانه بسیار خوبی برای جذب جوانان و طرح نظرهای سیاسی بود.
زمانی که عده‌ای از سرمایه‌داران آمریکایی و در رأس آنان راکفلر، بزرگ‌ترین سرمایه‌دار آمریکایی، در اسفندماه ۱۳۵۴ به‌منظور عقد قرارداد بازرگانی و اخذ امتیازات به ایران وارد شده بودند اعلامیه اعتراض‌آمیزی نسبت به این قرارداد روی درب مسجد هدایت نصب شد. بزرگ‌ترین نقش آیت‌الله طالقانی، تفسیر قرآن و به‌کار بردن الفاظ سیاسی علیه رژیم بود؛ زیرا آیاتی را که دربردارنده مفهوم لزوم مبارزه با طاغوت بود بیان و برای جوانان خوب تفهیم می‌کرد.
آیت الله طالقانی در باب اهمیت مسجد معتقد بود «مسجد پیامبر(ص) هم مکان جهاد بود، هم تعلیم و تربیت و هم مرکز رفع اختلاف؛ فقط یک چیز نبود، مجلس فاتحه نبود». در واقع ایشان از کانال مسجد و با اقشار گوناگون جامعه آن روز درصدد بود دین را به عرصه اجتماع بازگرداند و تز جدایی دین از سیاست را مردود اعلام کند. طالقانی و مسجد هدایت چنان با هم پیوند یافتند که به درستی امروزه هر یک معروف و وامدار دیگری است. از طرفی این مسجد، آیت الله طالقانی را از یک دهه نقل و انتقالات مکرر رهانید.
آیت‌الله طالقانی مورد تأیید و حمایت قاطع مردم، سنگرش مسجد هدایت و وسیله مبارزه‌اش قرآن و اسلام و انتقاد سازنده‌اش متوجه رهبران ملی و دینی و خواستش برقراری قسط اسلامی بود. هنگامی که آیت‌الله طالقانی را ساواک دستگیر و روانه زندان کرد، افراد دیگری از جمله شهید باهنر جلسات تفسیر وی را ادامه دادند. در این مسجد به دعوت آیت‌الله طالقانی شخصیت‌هایی چون شهید مطهری، شهید باهنر، استاد محمدتقی شریعتی و مهندس بازرگان سخنرانی می‌کردند و با وجود کنترل ساواک، مسائل انقلابی مطرح می‌شد. تعداد جوانان و دانشجویان شرکت‌کننده در این نشست‌ها از سال ۱۳۴۰ تا ۱۳۴۲ از ۱۰۰ تا ۵۰۰ نفر متغیر بود. در برخی از موارد تا ۱۰۰۰ نفر نیز می‌رسید.
آیت‌الله طالقانی در قالب تفسیر قرآن جوانان و دانشجویان را از ترفندها و فریبکاری‌های هیئت حاکمه برحذر می‌داشت و غالباً با نیش و کنایه شاه را مواخذه می‌کرد؛ برای نمونه در یکی از این سخنرانی‌ها، ایشان دو مرد مستبد و الهی را با هم مقایسه کرد. مرد مستبد فردی بود که همواره علیه آزادی‌های اجتماعی عمل می‌کرد؛ برای آنکه مردم را بفریبد ظاهرا مجلس روضه‌خوانی ترتیب می‌داد و در آن شرکت می‌کرد؛ او همیشه در سایه محافظان خود از مردم جدا بود و در کاخ‌های مجلل زندگی می‌کرد؛ درحالی‌که سنگ خدمت به مردم را به سینه می‌زد.
مسجد هدایت؛ مرکز اطلاع‌رسانی
در دوران نهضت امام خمینی(ره)، اطلاع‌رسانی و پخش اعلامیه در مساجد صورت می‌گرفت. به دنبال بروز هر واقعه‌ای که مسبب آن رژیم بود و به نحوی از انحا تعرضی به اسلام و منافع کشور داشت، مردم و علما سر به اعتراض برمی‌داشتند و از طریق پخش اعلامیه در مجامع مذهبی به‌ویژه مساجد، این اعتراض همه‌گیر می‌شد و بدین ترتیب اخبار جریان‌ها و حوادث به مردم انتقال می‌یافت.
ورود سیاست به مسجد
مسجد هدایت تهران در عصر پهلوی به عنوان پایگاه فرهنگی و سیاسی در جهت تنویر ذهن‌های مردم به‌خصوص جوانان و نخبگان و روشنفکران فعالیت جدی داشت. آیت‌الله طالقانی، از علمای بنام این مسجد، نقش اصلی در این روشنگری ایفا می‌کرد. آیت‌الله طالقانی که مورد تأیید علمای مبارزی همچون آیت‌الله کاشانی بود، با بررسی و تحلیل مسائل جامعه و بینش ژرف و قوی خود و با استدلال به قرآن و عترت، مسجد هدایت را پایگاه روشن‌اندیشی و ایمان و اعتقاد و مجاهدت نمود؛ درنتیجه در ذهنیت جوانانی که از حوزه، دانشگاه، بازار و خیابان مشتاقانه به جلسات درس تفسیر قرآن مسجد هدایت روی می‌آوردند مرز جدایی دین و سیاست از میان برداشته شد و سیاست به مسجد آمد.
اگرچه فعالیت‌های مسجد هدایت پس از تبعید آیت‌الله طالقانی به شهر زابل در آذرماه ۱۳۵۰ کاهش یافت، ولی اعضای فعال مسجد همچنان این پایگاه را حفظ کردند؛ با وجود این، به دلیل فشار ساواک این مسجد در اسفند سال ۱۳۵۱ برای مدتی بسته شد. بعد از آن هرچند مسجد هدایت باز بود، ولی روح مسجد را که همان کارکردهای وسیع فرهنگی، اجتماعی و سیاسی آن بود، از آن گرفتند. سرانجام در دی‌ماه ۱۳۵۷، مصادف با اربعین حسینی و با شدت گرفتن حرکت‌های انقلابی مردم، بار دیگر ندای آیت‌الله طالقانی در این مسجد طنین‌انداز شد.
ترجیح مسجد به مجلس
آیت‌الله طالقانی در مورخ ۱۲ مرداد ۱۳۵۸ در انتخابات مجلس خبرگان قانون اساسی شرکت کرد و به نمایندگی از مردم تهران به عضویت این مجلس درآمد. ایشان در جلسه اول این مجلس، روی صندلی ننشست.
علیرضا پرهیزکار استاد دانشگاه در کتابش نوشت: «به آیت‌الله بهشتی که از او می‌خواهد برای اینکه سوء تعبیری پیش نیاید و طبق آیین نامه عمل کرده باشد، از صندلی استفاده کند، می‌گوید: «این صندلی‌ها جایگاه یک مشت دزد و فاسد بوده است و من نمی‌توانم روی آنها بنشینم.
اگر خلاف آیین‌نامه است جریمه‌اش را هر چه که هست، می‌دهم.» و ادامه داد: «من دوست داشتم که جلسات به جای این کاخ در مسجد برگزار می‌شد…. وقتی می‌گوییم که مسجد جای همه گونه جلسات بحث و بررسی و تصمیم‌گیری سیاسی و نظامی است، عجیب است که خودمان رعایت نمی‌کنیم.»
پس از انقلاب اولین نماز جمعه تهران، به حکم امام خمینی(ره) و به امامت مرحوم آیت الله سید طالقانی در ۵ مرداد سال ۱۳۵۸ شمسی در اولین جمعه رمضان در بهشت زهرا(س) برگزار شد. آخرین نماز جمعه به امامت او نیز در ۱۶ شهریور ۱۳۵۸ در بهشت زهرا(س) بر سر قطعه شهدای ۱۷ شهریور ۱۳۵۷ شمسی برگزار شد. آیت الله طالقانی سرانجام در ۱۹ شهریور ۱۳۵۸ در گذشت. امام خمینی (ره) پس از درگذشت مرحوم طالقانی، ایشان را ابوذر زمان خطاب کرد.
مقام معظم رهبری هم در دیدار با اعضای ستاد بزرگداشت آیت الله طالقانی در سال ۱۳۹۵ اشاره‌ای به تواضع ایشان در مقابل امام خمینی(ره) داشتند و گفتند: ایشان واقعاً مؤمن بود. آن‌وقت همین ایشان، در مقابل امام تواضع می‌کردند. من تواضع ایشان را در مقابل امام دیدم، هم در غیاب امام، هم در حضور امام و در جایی دیگری فرمودند: آقای طالقانی، یک شخصیّت بسیار مغتنمی بود. خدای متعال یک قالب خوبی در ایشان متجلّی کرده بود؛ یک انسان صریح، باصفا، باصداقت. از جمله خصوصیّات آقای طالقانی، صفای ایشان بود؛ آدم باصفا و باصداقتی بود. وقتی انسان با ایشان می‌نشست، جز یکرنگی و صفا و راستی، هیچ چیز دیگر نمی‌دید.
برگرفته از کتاب های
مسجد و انقلاب اسلامی
مسجد هدایت به روایت اسناد ساواک
زندگینامه سیاسی آیت‌الله طالقانی
تاریخ شفاهی مسجد هدایت
نظر شما