حیات و امید در مسجد تاریخی رحیم خان اصفهان

خبرگزاری شبستان، زهره – سادات طالقاتی: «مســجد رحیم خان» را ابتدا مرحوم مدرس بــزرگ آقا میرزا ســاختمان فرمــود و مقبــرۀ آن بزرگوار کــه ۱۲۷۳ق رحلــت نمــوده نیز همانجاســت و رحیم خان ســه دهی که اول فــراش حکومتــی بود و هیچ ســواد و خط نداشــت و به نیــروی هــوش و حافظــه ترقیاتش به جایی رســید ضابطی کل بلوکات اســپهان و گمرک کرمانشــاه و کاشــان و یزد و اصفهان را اداره می کــرد و بیگلربیگی گری(امیر امیران) را نیز بر منصبش افزودنــد یــک کــرور نقــد و مقادیــری جنــس ابواب جمعی دولت را داشــت و اتمام این مســجد بزرگ از همت او شــد.

محمد رحیم خان در زمان ساخت این مسجد، امیر امیران اصفهان بود و توسط او ساخت این مسجد به پایان رسید. خوب می دانیم کار را که کرد؟ آن که تمام کرد! از این رو این مسجد با نام مسجد رحیم خان شناخته شد.

مســجدـ مدرسه یکی از بناهای شاخص چندعملکردی در معماری ایران محسوب می شود که از ادغام کاربری آموزشــی و نمازخانه ای شکل گرفته است. شهر اصفهان همواره یکی از مراکز شاخص علمی و دینی در تاریخ بوده است و به همین جهت مسجدـمدرسه های قابل توجهی در آن شکل گرفته اند.

یکی از نمونه های تکامل یافتۀ این گونه بناها در شهر اصفهان مسجدـمدرسۀ رحیم خان است. پس از مسجد سید، بزرگ ترین مسجد اصفهان است که در محلۀ نو اصفهان یعنی خیابان طالقانی– کوچه نارون 2- خیابان میرداماد – کوچه رحیم خان واقع شــده کــه دو گذر ســرلت و رحیم خــان از دورۀ قاجار تاکنون در کنار مسجد مدرسه رحیم خان وجود دارند.

ساخت این مسجد در سال ۱۲۹۰ قمری شروع شد و در سال ۱۳۰۴ قمری به اتمام رسید. مسجد رحیم خان به لحاظ سبک معماری و تزیینات شبیه به مسجد سید می باشد. بنا دارای سه ورودی در سه ضلع مختلف است که این مسئله موجب اتصال بنا به سه قسمت مختلف محله شده است. این امر سبب شده که اهالی حتی تا زمان حاضر از میانسرای بنا به‌عنوان محل گذر استفاده کنند.

 بانی مسجد میرسید حسن مجتهد اصفهانی (میرسید حسین محله نوئی، متوفی به سال ۱۲۷۳) بوده است که پس از فوت وی دنباله اقدامات از حدود سال ۱۲۸۰ توسط محمد رحیم خان بیگلربیگی و برادرانش انجام شده است.

معمار مسجد استاد آقاجونی و معمار شبستان شمالی آن استاد علی‌اصغر و دیگر هنرمندان دست‌اندرکار حسن خان خطاط، آقاجان کاشی‌پز، حسین کاشی پز و علی نقاش بوده‌اند. خدمت و سرکاری بنای مسجد از احمدخان ایلگی (ایلبگی) بوده است. سنگاب ایوان جنوبی توسط شخصی به نام اسد وقف شده است.

معماری چشم نواز مسجد رحیم خان

بر سردر شرقی مسجد کتیبه ای از کاشی خشت لاجوردی قرار دارد. روی این کتیبه به خط ثلث سفید به نام ناصرالدین شاه و پسرش ظل السلطان به عنوان حاکم اصفهان، محمد رحیم خان، محمد کریم خان و محمد حسین خان اشاره شده است. تاریخ کتابت این کتیبه ۱۳۰۲ قمری می باشد.

در قسمت نما خارجی ایوان جنوبی مسجد کتیبه دیگری از کاشی خشت لاجوردی و خط ثلث سفید قرار دارد. این کتیبه در سال ۱۳۰۴ قمری توسط محمد باقر شیرازی کتابت شده است و در طرفین آن روی کاشی خشت لاجوردی با خط نستعلیق سفید اشعار فارسی نوشته شده است.

یکی از زیبایی های این مسجد، محراب آن است که با کاشی ها و کتیبه ها تزیین شده است. در اطراف محراب آیاتی از قرآن با خط ثلث سفید روی کاشی های لاجوردی نوشته شده اند و تاریخ آنها ۱۳۰۴ قمری مشخص شده است.

فضاهای مسجد – مدرسه رحیم خان را می‌توان به سه عرصه اندام‌های عبادی، آموزشی، و خدماتی– ارتباطی تقسیم کرد.

شبستان مسجد رحیم خان در قسمت شمالی بنا قرار دارد و در سال ۱۳۷۸ قمری کاشی کاری شده است، چون قبل از فوت بانی مسجد این قسمت کاشی کاری نشده بود. میر سید حسن مدرس، بانی اولیه مسجد، در همین مسجد به خاک سپرده شده است و مقبره وی موجود است.

کتیبه‌های موجود در قسمت‌های مختلف بنا دارای تاریخ‌های گوناگونی می‌باشد.کتیبه های بنا شامل کتیبه سرد شرقی، کتیبه های ایوان جنوبی، کتیبه محراب شبستان جنوبی، کتیبه ستون های سنگی مسجد، کتیبه سنگاب، کتیبه ایوانچه های نمای شمالی میانسرا، کتیبه ایوان غربی و کتیبه سردر شمالی است. صفه در طرفین گنبدخانه وجود دارد که امروزه نیز به همان ترتیب برقرار است.

نمودهایی از هنر اسلامی قرآنی در مسجـد رحیم خان

بر اساس تاریخ‌های به‌دست‌آمده از کتیبه‌ها و تاریخی که ارباب اصفهانی به آن اشاره کرده، می‌توان به طور تقریبی روند شکل‌گیری بنا را بازسازی کرد. در کنار موارد گفته شده مصاحبه با سالخوردگان محله و بازماندگان میرسیدحسن مدرس نیز کمک شایانی به ترسیم این روند کرد. بنا بر صحبت یکی از نوادگان آقای مدرس، قبل از ساخته‌شدن بنا، در مکان آن باغی قرار داشته که به آقای مدرس هدیه داده می‌شود. ایشان نیز به وقف زمین باغ جهت ساخت مسجد – مدرسه تصمیم می‌گیرند. بازارچۀ قرار گرفته در شمال مسجد بنا بر گفته اهالی بعد از شکل‌گیری مسجد به وجود آمده است. اهالی معتقدند که این بازارچه از ابتدا مسقف نبوده و در مرمت و بازسازی آن که مربوط به سال‌های اخیر است، به‌صورت مسقف درآمده است.

شبستان اصلی در سمت قبله متشکل از سه قسمت می باشد. دو قسمت چپ و راست هر کدام دارای چهار ستون بزرگ سنگی به قطر حدود هشتاد سانتیمتر با پایه ستون و سرستون ها به قطر بیش از صد و بیست سانتیمتر هستند. قسمت مرکزی شبستان در زیر گنبد دل نما قرار گرفته است. کف گنبد خانه با کاشی های بیست در بیست فیروزه ای و کف دو قسمت چپ و راست با خشت خام فرش شده است.

دور گنبد شانزده پنجره به چشم می خورد و در زیر گنبد چوب های زیادی به صورت شبکه ای به گنبد متصل می باشند که سنگینی وزن گنبد را متحمل می شوند و همگی آنان به تیرک بزرگی تکیه داده اند. احتمال می رود که این چوبها را بعدها به گنبد متصل کرده اند.

در ورودی ایوان قبله یک سنگاب به بلندی تا کمر انسان قرار دارد و در شمالی ترین قسمت حیاط هم یک سنگاب کوچکتر قرار گرفته است.

سنگاب ظرف سنگی بزرگی است که در گذشته آن را از آب پر می‌کرده‌اند و برای وضوگرفتن یا آشامیدن به کار می رفته‌است و یکی از اجزای همیشگی در مساجد قدیمی بوده است، این سنگاب ها غالبا از سنگی یکپارچه ساخته می شدند و روی آنها با هنر حکاکی روی سنگ تزیین می شد. سنگاب مسجد رحیم خان اشعاری به خط نستعلیق روی خود دارد و تاریخ آن ۱۲۹۹ هجری قمری می باشد.

درون حیاط مسجد رحیم خان اصفهان دو سکوی نماز شمالی و جنوبی در دو طرف حوض دیده می شوند که هر کدام از این سکوها محرابی جداگانه برای خود دارند. در دو سوی شرقی و غربی مسجد نزدیک فضای گنبدخانه دو راهروی ورودی است که به کوچه های شرقی و غربی مسجد راه پیدا می کنند. در سمت جنوبی سردر شرقی، حوضخانه و سرویس بهداشتی مسجد قرار دارد که یک در از بیرون و یک در از داخل مسجد دارد. این حوضخانه دارای چهار ستون سنگی می باشد و حوضی چهارگوش در میان آنها قرار گرفته است.

بر بالای ایوان شرقی مسجد یک مأذنه چوبی مستطیل شکل با گنبد رک قرار گرفته و در سه طرف این ایوان شبستان کوچکی است که احتمال این وجود دارد که محل درس بوده است. در دو طرف شرقی و غربی مسجد اتاق هایی قرار گرفته و در بالای دالان ورودی شرقی نیز سه حجره برای طلاب علوم دینی بنا شده است. در سمت غربی مسجد هم در طبقه دوم دیوارها و نیم طاق هایی است که احتمالا برای زیبایی مسجد ساخته شده اند.

کاربری این بنا تا اوایل حکومت رضاشاه پهلوی مسجدـمدرسه بوده اســت اما در این سالها این بنا به سربازخانه، گداخانه و مدتی به تیمارستان تبدیل می شود. بنا بر گفتۀ اهالی با آغاز ً توسط حکومت پهلوی دوم )ســال۱۳۲۰ش( این بنا مجددآ ً مردم به مســجد تبدیل می شود و از این تاریخ به بعد احتمالا دیگر کاربری آموزشی آن به مرور به فراموشی سپرده شده تا جایی که هیچ یک از اهالی و ســالخوردگان اقامت و تحصیل طالب در این بنا را به خاطر ندارند و تنها از طریق نســلهای گذشته در این باره مطالبی را شنیده اند.

مسجد رحیم خان با شماره ۲۱۲۴ در ۱۲ مهر ۱۳۷۷ به ثبت ملی رسیده و شبستان جنوبی این مسجد به ثبت یونسکو نیز رسیده است.

شبستان مسجد باغ دِلارای نوجوانان در تابستان

سید معین موسوی خواه، عضو هیات امنای مسجد رحیم خان گفت: این مسجد باصفا هم اکنون با ویژه برنامه‌هایی برای نوجوانان و جوانان و اهالی محل محوریت و جذابیت خود را حفظ کرده است و ویژه برنامه شبی در مسجد یا بیتوته، محفل هفتگی پناه، هیئت دانش آموزی آسمان و برگزاری اولین اعتکاف دانش آموزی، موسسه فرهنگی چمرانی‌ها و برگزاری کلاس‌های آموزشی و تفریحی و اوقات فراغت در تابستان از جمله ویژه برنامه‌های این مسجد است.

وی با بیان اینکه در تابستان سال جاری ۳۰۰ دانش آموز مقطع ششم تا پیش دانشگاهی در کلاس‌های آموزشی این مسجد شرکت کرده‌اند اظهار داشت: اردوی کربلا در اربعین حسینی و برگزاری اردوی مشهد و همچنین اردوهای درون شهری از برنامه‌های تفریحی این مجموعه است.

اردوهای علمی،تاریخی،تفریحی مثل کوک شو، بازدید از بناهای تاریخی اصفهان، بنیاد مهدویت، خانه فیزیک و زیست شناسی، ساخت وسیله جک هیدرولیکی، کارگاه آزمایشات شیمی، باغ پرندگان، پانسیون مطالعاتی دانش آموزان و مسابقات نجات تخم مرغ ۱۴۰۲ از برنامه های این مسجد هستند که بچه ها در کنار معنویت از آن انرژی می گیرند.

برنامه تفریحی موج انرژی که شامل فوتبال، والیبال، رزمی، استخر است محفلی برای مسابقات نوجوانان است که روحیه گروهی را نیز تقویت می کند.

همچنین کلاس آموزشی برای متربیان با هدف توانمندسازی دانش آموزان به صورت گروهی و فردی و افزایش خلاقیت و پیدا کردن راه حل برای مشکلات روزمره و کارهای تشکیلاتی نیز از دیگر برنامه های مسجد رحیم خان است.

ویژه برنامه تفریحی سه ستاره برنامه‌ای خانوادگی تفریحی جهت آشنایی خانواده ها با یکدیگر در فضایی دوستانه است و زمینه ارتباط مستحکم و ایمن نوجوانان را فراهم می کند.

مسجد رحیم خان در معرض تهدید و تخریب

عضو هیات امنای مسجد رحیم خان با اشاره به نم زدگی و تخریب برخی از قسمت‌های مسجد و شبستان‌ها و ریختن کاشی‌های تاریخی این مسجد از کمک جزیی شهرداری اصفهان برای نگهداری و تعمیر این مسجد خبر داد و خاطرنشان کرد: این مسجد تاریخی به عزم جدی برای مرمت و نگهداری نیاز دارد و نکته حائز اهمیت این است که کاشی‌های افتاده را نمی‌توان تولید و نوسازی کرد و تنها راه این است که همین کاشی‌ها را حفظ کنیم و اکنون آنها را در گوشه ای نگهداری می کنیم تا درصورت تامین اعتبار برای نصب در جای خود قرار دهیم.

وی با تاکید بر اینکه شبستان جنوبی مسجد رحیم خان به ثبت یونسکو نیز رسیده است اظهار داشت: اداره کل میراث فرهنگی و گردشگری استان اصفهان در این زمینه کارشناسان خود را به مسجد فرستاده و اعلام کرده در صورتی که هیئت امنای مسجد آورده مالی داشته باشند می‌تواند در این زمینه اقدام عملیاتی انجام دهد.

فرمانده پایگاه بسیج مسجد رحیم خان با اشاره به اینکه سال های گذشته به دلیل کمبود اعتبارات، عملیات جدی تعمیر و مرمت صورت نگرفته و ما هم تا جایی که توانسته ایم مرمت مسجد را انجام داده ایم ادامه داد: با توجه به این‌که با گذشت زمان مصالح به‌کار رفته در مسجد دچار فرسودگی شده‌اند لازم است هر سال به صورت مستمر قسمت‌های مختلف این مسجد که بیشتر در معرض خطر قرار دارند مرمت شوند.

حال با توجه به اینکه برخی مساجد تاریخی اصفهان در سایه سومدیریت ها ترک می‌خورند که نمونه آن مسجدسید است که سالهاست ترک گنبد، ریختن و شکستن کاشی های قدیمی، فرونشست، بی سامانی و سوء مدیریت تن آن را رنجور کرده و ترک‌هایی بر گنبد و ساختمان این مسجد ایجاد کرده است لازم است مسئولان قبل از اینکه مسجد تاریخی رحیم خان هم به چنین درد و رنجی مبتلا شود راه را بر تکرار خطا ببندند و این میراث کهن و ارزشمند را حفظ کنند.