خبرگزاری شبستان، استان فارس؛ مهدی رحمانیان| ایران، سرزمینی با تاریخ کهن و فرهنگ غنی، همواره به‌عنوان یک کانون عظیم برای تلاقی هنر، معماری و دین شناخته شده است. از دوران مادها تا عصر صفوی، این سرزمین شاهد ساخت بناهای مهم و باشکوهی بوده که هر یک نمایانگر هویت منحصر به‌فرد و زیبایی‌های خاص خود هستند. مخصوصاً در تاریخ معماری اسلامی، مساجد به عنوان نمادهای برجسته‌ای از هنر و معنویت، علاوه بر تأمین نیازهای مذهبی، به مجمعی برای اجتماع و همبستگی اجتماعی تبدیل شده‌اند.
مساجد، با معماری متنوع و خاص خود، به کانون‌های فرهنگی و اجتماعی تبدیل شده‌اند که در آنها نه‌تنها عبادت صورت می‌گیرد، بلکه اشتراک‌گذاری علم و هنر نیز جریان دارد. لذت بردن از فضای معنوی و معماری خیره‌کننده مساجد بزرگ و زیبا در استان فارس، تجربه‌ای فراموش‌نشدنی است.
در این راستا، مسجد نصیرالملک در شیراز نمونه‌ای بی‌نظیر از ترکیب هنر و معماری اسلامی است که به خاطر کاشی‌کاری‌های رنگی و منحصربه فردش معروف است و تصویر واقعی از زیبایی و دقت در طراحی و اجرا را ارائه می‌دهد. مسجد وکیل، دیگر اثر تاریخی در شیراز، با ایوان‌های بزرگ و جلوه‌ای چشم‌نواز، تجسمی از معماری پربار صفوی است که علاوه بر زیبایی‌های ظاهری، تاریخ و فرهنگ غنی ایرانی را در دل خود نگه‌داشته است.
لذت بردن از فضای معنوی و معماری خیره‌کننده مساجد بزرگ و زیبا در استان فارس، تجربه‌ای فراموش نشدنی است.
علاوه بر این، مساجد جامع داراب، جهرم و نی‌ریز نمونه‌های بارز از معماری ایرانی هستند که هر یک ریشه در تاریخ گران‌سنگ این سرزمین دارند. مسجد جامع داراب، بزرگ‌ترین مسجد این شهر، از دوران صفویه باقی‌مانده و نمایانگر هنر و ذوق معماران آن عصر است. مسجد جامع جهرم نیز با ساختار دو طبقه و تعمیراتی به سبک صفوی، تحولات معماری این منطقه را به تصویر می‌کشد.
مسجد جامع کبیر نی‌ریز نیز با ایوان بزرگ و ویژگی‌های منحصر به‌فرد خود، نشان‌دهنده تداوم و پیروی از روش‌های کهن در معماری ساسانی است. این مساجد، حافظ روح و یاد تاریخ و نشانی از زیبایی و مهارت فوق‌العاده معماران ایرانی هستند.
در این گزارش با هم سفری دلپذیر و جذاب به قلب تاریخ و فرهنگ ایران خواهیم داشت و با نگاهی عمیق‌تر به جاذبه‌های معماری و فرهنگی مساجد از زیبایی‌های نهفته در این آثار تاریخی لذت خواهیم برد.
مسجد وکیل، نگین درخشان دوره زندیه در قلب شیراز
در دل تاریخ پربار شیراز، مسجد وکیل به عنوان یکی از آثار برجسته و بی‌نظیر دوره زندیه، همچنان با شکوه و عظمت خود چشمان بازدیدکنندگان را به خود جلب می‌کند. این بنا با مساحتی بالغ بر ۹۵۷۸ متر مربع و زیربنایی به وسعت ۵۷۸۷ متر مربع، سرشار از هنر و معماری ایرانی است و در سال ۱۱۸۷ هجری قمری به دست کریم خان زند بنا نهاده شده است.
مسجد وکیل با موقعیت مکانی بی‌نظیر خود در محله درب شاهزاده، خیابان طالقانی، میان بازار وکیل و حمام وکیل، به عنوان یک مرکز فرهنگی و مذهبی تاریخی شناخته می‌شود.
مسجد وکیل با موقعیت مکانی بی‌نظیر خود در محله درب شاهزاده، خیابان طالقانی، میان بازار وکیل و حمام وکیل، به عنوان یک مرکز فرهنگی و مذهبی تاریخی شناخته می‌شود. ورودی اصلی این مسجد، باشکوه و دلربا، با دو لنگه در به ارتفاع ۸ متر و عرض ۳ متر در ضلع شمالی بنا، نظر هر بیننده‌ای را جلب می‌کند و در کنار آن، ورودی به بازار شمشیرگرها قرار دارد.
از زیبایی‌های خاص این مسجد می‌توان به سردر آن اشاره کرد که با کتیبه‌ای زینتی از آیات قرآنی در خط نسخ مزین شده و تاریخ ۱۳۰۶ هجری قمری را در خود جای داده است. در فضایی کاشی‌کاری شده بر فراز سردر، نام «فتحعلی شاه و حسین علی میرزا» به زیبایی با خط ثلث و آب طلا نوشته شده است.
در کنار این زیبایی‌ها، کاشی‌کاری‌های رنگارنگ و مقرنس‌هایی با تصاویر گل و بوته، جلوه‌ای از هنر و ذوق ایرانی را در این مکان تاریخی به تصویر می‌کشد. دالانی هشت‌ضلعی، در ورودی به حیاط مسجد، با تصاویری از گل و بوته و خط کوفی عبارات «لا اله الا الله» و «یا علی» زینت یافته و روح معنوی فضا را دوچندان می‌کند. در وسط حیاط، حوضی بزرگ با طول ۴۰ متر، عرض ۵ متر و عمق ۲ متر به همراه تخته سنگ‌های چشم‌نواز قرار دارد که به آرامش و زیبایی فضا می‌افزاید.
طاق مروارید در ضلع شمالی مسجد، با گلدسته‌های کاشی‌کاری شده و ارتفاعی بالغ بر ۲۰ متر، شکوه و زیبایی خاصی به بنا بخشیده است. این طاق ضمن دارا بودن نگارگری‌های زیبا، تأمل‌برانگیز و دلنشین است و در چهار ضلع آن طاق‌نماهای کوچک، فضا را دلپذیرتر کرده است. درون مسجد، شبستان بزرگی با ابعاد ۷۵×۳۶ متر و ۴۸ ستون سنگی است که با هنرمندی بی‌نظیری به سبک مارپیچی حجاری شده‌اند. محراب کاشی‌کاری شده با نقوش گل و بوته، فضایی معنوی و دلنشین برای عبادت فراهم کرده و بر جذابیت این مکان می‌افزاید.
در ادامه، ضلع غربی حیاط به ۱۱ طاق‌نما با کاشی‌کاری‌های رنگین و زیبایی چشم‌نواز اختصاص دارد که جملات نورانی آیات قرآنی بر پیشانی برخی از آنها نقاشی شده است. در ضلع شرقی نیز شبستان زمستانی با ۱۲ ستون به ارتفاع ۵ متر، روایتی دیگر از زیبایی و عظمت تاریخی این مسجد به تصویر می‌کشد. جالب است بدانید که این مسجد در دوران قاجار توسط حسین علی میرزا فرمانفرما مرمت شده است و به مدت ۱۰ سال محل برگزاری نماز جمعه در شیراز بوده است.
امروز، مسجد وکیل تحت نظر سازمان اوقاف و امور خیریه فارس قرار دارد و مرمت آن به همت سازمان میراث فرهنگی انجام شده است. در تاریخ ۱۸ اردیبهشت ۱۳۱۱ هجری شمسی، این بنا در فهرست آثار ملی ایران به ثبت رسیده و با شماره ۱۸۲ شناخته می‌شود.
مسجد وکیل، با معماری شکوهمند و تاریخ غنی‌اش، نه تنها به عنوان یک جاذبه گردشگری بی‌نظیر، بلکه به عنوان نمادی از هویت فرهنگی و تاریخی شیراز، همچنان در دل‌ها و یادها جا دارد و به همگان یادآوری می‌کند که آثار این دیار، گنجینه‌ای ارزشمند از هنر و هنرورزی ایرانیان است.
مسجد نو، نگین کهن شهر شیراز
مسجد نو، که در گذشته به نام مسجد اتابک شناخته می‌شد، پس از مسجد جامع، یکی از کهن‌ترین مساجد شیراز به شمار می‌رود. این اثر تاریخی و مهم در خیابان احمدی و در مقابل حرم مطهر شاهچراغ(ع) واقع شده و به عنوان یکی از بزرگ‌ترین مساجد ایران شناخته می‌شود.
مسجد نو، که در گذشته به نام مسجد اتابک شناخته می‌شد، پس از مسجد جامع، یکی از کهن‌ترین مساجد شیراز به شمار می‌رود.
مسجد نو در سال ۵۹۸ هجری قمری به دستور اتابک سعد بن زنگی فارس ساخته شد و در سال ۶۱۵ هجری قمری به اتمام رسید. این مسجد در ابتدا به عنوان اندرونی اتابک طراحی شده بود. دلیل آن، شکرگزاری برای بهبودی فرزندش از یک بیماری سخت بود که به بهانه آن، اتابک به ساخت این مکان مقدس اقدام کرد. با این حال، مسجد نو به دلیل زلزله‌های ویرانگر در سال‌های ۱۱۸۳ و ۱۲۶۹ هجری قمری آسیب دید و بارها مرمت شد که به همین دلیل به مسجد نو شهرت یافت.
مسجد نو جزء مساجد چهار ایوانی فارسی است که در گذشته دارای شبستان بوده و پس از آن، چند دهانه از شبستان‌های آن برداشته شده و ایوان‌هایی به آن افزوده گردیده است. این مسجد با صحن وسیعی به ابعاد ۹۰×۱۷۰ متر، فضایی دلپذیر برای عبادت و تجمع مؤمنان فراهم کرده است. در وسط صحن، حوض بزرگی قرار دارد که پیش‌تر با آب خیرات معین‌الدین آبیاری می‌شد. قسمت جنوبی مسجد به‌واسطه ایوان بلندی که دارای شبستانی با ۲۲ ستون سنگی به ارتفاع ۲.۵ متر است، به راحتی قابل شناسایی است.
در پشت این ایوان، محراب زیبایی واقع شده است و طاق بزرگی در این قسمت ساخته شده که پیشانی آن با کاشی معرق‌کاری شده زینت یافته است. در داخل این طاق، کتیبه‌ای از آیات قرآن به خط ثلث به چشم می‌خورد. قسمت شمالی مسجد، قرینه قسمت جنوبی آن ساخته شده و در دو طرف این طاق، رواقی با ۱۲ طاق نمای آجری قرار دارد. جلو حریم مسجد با کاشی‌های رنگین و نقوشی از ترنج و گل و بوته تزیین شده که اگرچه اکنون بسیاری از قسمت‌های آن آسیب دیده و تنها نام «ناصر الدین شاه قاجار» باقی مانده است.
مسجد نو در طول تاریخ خود به دلیل زلزله‌های متعدد آسیب‌های جدی دیده و در سال ۸۵۹ هجری قمری خواجه سعد الدین شیرازی ملقب به شاه نوازخان، از وزرای دکن، اقدام به تعمیر آن کرد. همچنین در زمان شاه سلطان حسین صفوی، مرمت‌های مفصلی در این مکان به انجام رسید و در سال ۱۱۸۳ هجری قمری، صادق خان زند بخشی از آن را تجدید بنا کرد. در فاصله سال‌های ۱۲۷۱ تا ۱۳۰۱، حاجی میرزا علی اکبر قوام الملک و فرزندش فتحعلی خان این مسجد را مورد توجه و ترمیم قرار دادند.
آخرین بار، در سال ۱۳۵۰ هجری شمسی، حاج باقر بهبهانی با هزینه شخصی، اقدام به تعمیر این مکان کرد و معین الشریعه واعظ استهباناتی، به عنوان مبلّغ، آن را مرمت نمود. از آن زمان، مسجد نو بار دیگر رونق خود را به دست آورده و در سال‌های اخیر، تعمیراتی توسط سازمان میراث فرهنگی و اداره کل اوقاف و امور خیریه با هماهنگی ستاد نماز جمعه در آن انجام شده است.
مسجد نو در سال‌های پس از پیروزی انقلاب اسلامی به عنوان محل برگزاری نماز جمعه شیراز انتخاب شد و پس از ده سال وقفه، اینک مجدداً به این وظیفه خطیر برگشته است. این مسجد در تاریخ ۱۵ دی‌ماه ۱۳۱۰ هجری شمسی با شماره ۷۳ در فهرست آثار ملی ایران به ثبت رسیده و همچنان به عنوان جاذبه‌ای فرهنگی و مذهبی، در دل‌های مردم شیراز و زائرانش جاودان مانده است.
مسجد نصیر الملک، جواهری رنگارنگ در دل شیراز
مسجد نصیر الملک، یکی از مساجد تاریخی و بی‌نظیر شیراز، در محله گودعربان و خیابان لطفعلی خان زند واقع شده و از بناهای دوره قاجاریه به شمار می‌آید. این مسجد، که تأثیراتی از معماری عثمانی را نیز به دوش می‌کشد، بین سال‌های ۱۲۹۳ تا ۱۳۰۵ هجری قمری توسط حسنعلی نصیر الملک بنا شد. با زیربنایی به وسعت ۲۲۱۲ متر مربع و مساحتی برابر با ۲۹۸۰ متر مربع، به عنوان یکی از نمادهای فرهنگی این شهر شناخته می‌شود.
مسجد نصیرالملک از نظر هنری به مراتب بیشتر مورد توجه است و دارای هفت در چوبی بزرگ مزین به شیشه‌های رنگی و دوازده ستون سنگی یکپارچه با شیارهای مارپیچی است که به نماد دوازده امام اشاره دارد.
ورودی این مسجد به سمت شمال پهن شده و در طاق نمایی بزرگ قرار دارد. ازاره طاق‌نما و اطراف آن با سنگ گندمک تزئین شده و سقف طاق با کاشی‌های هفت رنگ و مقرنس‌کاری زیبا آراسته گردیده است. درِ ورودی آن دو لنگه بزرگ چوبی است که بر سردر آن کتیبه‌ای به خط نستعلیق بر روی سنگ مرمر نگاشته شده است. این سنگ‌نوشته، شعری از شوریده شیرازی در وصف سازنده مسجد را به تصویر می‌کشد و تاریخچه‌ی این مکان معنوی را به زیبایی جشن می‌گیرد.
در صحن وسیع این مسجد، دو شبستان با کاربری‌های مختلف وجود دارد. شبستان غربی که پوششی آجری دارد، از نظر هنری به مراتب بیشتر مورد توجه است و دارای هفت در چوبی بزرگ مزین به شیشه‌های رنگی و دوازده ستون سنگی یکپارچه با شیارهای مارپیچی است که به نماد دوازده امام اشاره دارد. این ستون‌ها همانند ستون‌های مساجد وکیل و مشیر، از سنگ گندمک یکپارچه ساخته شده‌اند و سقف شبستان با نقوش گل و بوته، خطوط اسلیمی و آیات قرآن کریم در خط ثلث به زیبایی تزئین شده است.
این شبستان به عنوان شبستان تابستانی شناخته می‌شود و عرق چین‌های بین تویزه‌ها دارای خیز کمی هستند. کف شبستان با کاشی‌های فیروزه‌ای مفروش شده و دری با شیشه‌های رنگی به صحن باز می‌شود. شبستان شرقی، که عملکرد زمستانه دارد، سقفی کاشی‌کاری شده و هفت ستون ساده (بدون شیار) را در وسط خود جای داده است. ایوانی به عرض ۶ متر در جلو این شبستان قرار دارد که از حیاط جدا شده و با هشت طاق‌نما و هفت جرز آجری تزیین شده است. بر این جرزها و پیشانی طاق‌نماها، آیات قرآن و نقش‌های گل و بوته به زیبایی کاشی‌کاری شده‌اند.
در دالان شمالی مسجد، کتیبه‌ای به خط نستعلیق نصب شده که ابیاتی از شاعری را به تصویر می‌کشد و در انتها نام محمدحسن معمار و محمدرضا کاشی‌پز، سازندگان این اثر تاریخی، و تاریخ آغاز (۱۲۹۳ هجری قمری) و اتمام (۱۳۰۵ هجری قمری) پروژه ذکر شده است.
این مسجد دارای دو ایوان در قسمت‌های شمالی و جنوبی است که به زیبایی نسبت به یکدیگر متقارن نیستند. در ضلع شمالی، طاقی بلند و مشهور به طاق مروارید قرار دارد که تمام بدنه و سطح بیرونی و درونی آن با کاشی‌کاری هفت رنگ مزین شده است. در دو سوی این طاق، دو طاق نمای کوچک‌تر نیز وجود دارد که بر دیوارهای طاق مروارید آیات قرآنی و احادیث نوشته شده و در سمت چپ آن، تاریخ ۱۲۹۹ هجری قمری به چشم می‌خورد.
ضلع جنوبی نیز طاق نمایی با کاشی‌کاری‌های زیبا دارد و آیات قرآنی و احادیث روی آن نوشته شده است. در این طاق، دو گلدسته قرار دارد که درِ ورودی آنها در دو طاق نمای کوچک‌تر واقع شده است. مسجد نصیر الملک در تاریخ ۳۰ خرداد ۱۳۵۸ با شماره ۳۹۶ در فهرست آثار ملی ایران به ثبت رسیده و همچنان به عنوان جواهری رنگارنگ و مکان معنوی در دل شیراز می‌درخشد، جایی که هر زاویه‌اش داستانی پنهان از تاریخ و فرهنگ را روایت می‌کند.
مسجد مشیر، جواهر معماری قاجاری
مسجد مشیر یکی از بناهای تاریخی و ارزشمند شیراز است که در محله سنگ سیاه و در خیابان قاآنی، کوی دربند مشیر واقع شده است. این مسجد با همت حاجی میرزا ابوالحسن خان مشیر الملک، والی فارس، در سال ۱۲۶۵ هجری قمری به اتمام رسید و از نظر استحکام و معماری، شباهت‌هایی قابل توجه با مسجد وکیل دارد.
بنای مسجد مشیرالملک در سال ۱۲۶۵ هجری قمری به اتمام رسید و از نظر استحکام و معماری، شباهت‌هایی قابل توجه با مسجد وکیل دارد.
در ناحیه شمالی مسجد، شبستان کوچکی قرار دارد که دیوارها و سقف آن با کاشی‌های رنگین آراسته شده است. سقف و دو زاویه شمالی این شبستان نیز با کاشی و مقرنس‌کاری زیبا تزئین شده است. پیشانی شبستان دارای طاق نمای بلندی است که آیات قرآنی با خطوط درشت ثلث روی آن با کاشی نگاشته شده و در انتهای آن، تاریخ ۱۲۷۰ هجری قمری درج شده است. در کنار و پشت این شبستان، شبستان متروکه‌ای وجود دارد که به آن مقصوره می‌گویند. سقف این مقصوره بر پایه چهار ستون سنگی برقرار است و محرابی کاشی‌کاری‌شده در آنجا قرار دارد، همچنین چاهی عمیق که هم اکنون پر شده است.
در مقابل شبستان شمالی، جوی آبی روان است و بر فراز آن، دو مناره کاشی‌کاری‌شده خودنمایی می‌کند. در قسمت شرقی مسجد، طاق نمایی مرتفع قرار دارد که پیشانی آن با کاشی آبی کاشی‌کاری شده و آیات قرآن با خطوط درشت ثلث بر آن نگاشته شده و تاریخ ۱۲۷۵ هجری قمری در انتهای آن قید گردیده است. زیر این طاق، نیز مقرنس‌کاری شده است.
در پشت این طاق‌نما، دالان و درِ بزرگ مسجد واقع شده که به بازارچه ارمنی‌ها باز می‌شود. در ناحیه غربی مسجد نیز طاق نمایی مرتفع و هم‌پوشانی با طاق نمای شرقی وجود دارد که در پشت آن، شبستان بزرگ مسجد قرار دارد. بر فراز این طاق، ساعتی قرار دارد که اطراف آن کاشی‌کاری و معرق‌کاری شده است. سقف این شبستان بر پایه ده ستون سنگی استوار است و بر روی آن، خطوط مارپیچی به سبک مسجد وکیل حجاری شده است.
محراب این شبستان با کاشی‌کاری زیبا تزیین شده و بر روی سنگ مرمر سوره توحید به خط نسخ نگاشته شده و انتهای آن نیز عبارت «حسب الفرمایش جناب مشیر الملک مملکت فارس، کتیبه العبد الحسابی علی عسکر الارسنجانی ۱۲۸۹ هجری قمری» درج شده است. در پای طاق نمای ورودی این شبستان، ابیاتی از حاجی اسدالله خان شیرازی به خط نستعلیق بر روی کاشی آورده شده که به تاریخ بنای مسجد اشاره دارد.
شبستان زمستانی مسجد نیز دارای سه ستون سنگی به سبک ستون‌های مسجد وکیل است و دو طاق نمای آن به کتابخانه اختصاص یافته است.
در مرکز این مسجد، حوضی بزرگ به طول ۲۵ متر و عرض ۱۰ متر وجود دارد که لبه تا کف آن با سنگ‌های یکپارچه پوشیده شده و در گذشته با «آب خیرات» پر می‌شده است. صحن مسجد نیز به ابعاد ۳۰×۴۵ متر می‌باشد.
در ضلع جنوبی مسجد، هشت ستون قرار دارد که پایه هر یک از آنها با سنگ‌های تزیین شده دارای هشت نقش اسلیمی متفاوت حجاری شده است. در فاصله میان دو ستون، طاقی قرار دارد که بر فرازش، هشت نقش مختلف با کاشی‌کاری معرق تزیین شده است. در کنار شبستان جنوبی، سه اتاق کوچک وجود دارد که در گذشته کلاس‌های درس طلاب بودند و اکنون مورد استفاده قرار نمی‌گیرند. شبستان زمستانی مسجد نیز دارای سه ستون سنگی به سبک ستون‌های مسجد وکیل است و دو طاق نمای آن به کتابخانه اختصاص یافته است.
در اطراف مسجد در چند نقطه پلکان‌هایی تعبیه شده که به طبقه دوم و برخی به پشت بام می‌رسند. طبقه دوم فقط در ضلع شمالی و شرقی و در دو طرف ضلع جنوبی ساخته شده و دارای اتاق‌هایی است که بیشتر آنها به یکدیگر مرتبط هستند. نورگیرهای این اتاق‌ها در سقف قرار دارند و به صورت شیشه‌ای با ارتفاع ۵۰ تا ۸۰ سانتی‌متر از کف بام ساخته شده‌اند.
مسجد مشیر، با تاریخچه‌ای غنی و معماری چشم‌نواز، در تاریخ ۲۵ اردیبهشت ۱۳۵۱ هجری شمسی با شماره ۹۱۱ در فهرست آثار ملی ایران به ثبت رسیده و همچنان به عنوان یکی از جواهرات معماری قاجاری در شهر شیراز می‌درخشد.
مسجد سپهسالار، یادگاری از دوران قاجاریه
مسجد سپهسالار، یکی از بناهای برجسته شهر شیراز، به دست حسینعلی میرزا فرمانفرما، پسر فتحعلی شاه، در طول ۳۸ سال حاکمیت او بر فارس (از سال ۱۲۱۳ تا ۱۲۵۰ هجری قمری) ساخته شده است. این مسجد که به عنوان نمادی از هنر و معماری قاجاریه شناخته می‌شود، در نزدیکی ارگ کریم خان زند و در فلکه شهرداری شیراز قرار دارد.
مسجد سپهسالار با معماری خیره‌کننده‌اش، همچنان به عنوان یکی از جاذبه‌های تاریخی و فرهنگی شیراز، مورد توجه ساکنان و گردشگران قرار دارد و یادآور شکوه و عظمت دوران قاجار است.
همچنین طراحی و ساخت آن، نمایانگر ذوق و هنر معماران آن دوره و نقش برجسته این مسجد در تاروپود فرهنگ و تاریخ شیراز است.
مسجد جامع عتیق، یادگار کهن شیراز
مسجد جامع عتیق، که به نام‌های مسجد جمعه یا مسجد آدینه نیز شناخته می‌شود، از قدیمی‌ترین مساجد شهر شیراز به شمار می‌رود و در مشرق شاهچراغ واقع شده است.
این مسجد با دو ایوان، به دستور عمرولیث صفاری در سال ۲۸۱ هجری قمری ساخته شد و به عنوان اولین هسته تاریخی شهر شیراز شناخته می‌شود. ساختمان مسجد شامل بنایی مرتفع با چندین حجره و شبستان است و برخی از قسمت‌های آن دو طبقه می‌باشد. مسجد دارای شش در ورودی و خروجی است: دو در در ضلع شمالی، یک در در ضلع جنوبی، دو در در ضلع غربی و یک در در ضلع شرقی. در ورودی ضلع شمالی که به دوازده امام معروف است، کتیبه‌ای به خط علی جوهری از دوره صفوی در سال ۱۰۳۱ هجری قمری قرار دارد که تاریخ مرمت مسجد را نشان می‌دهد. سردر شمالی مسجد با کاشی مقرنس‌کاری شده و کیتیبه‌ای با نام دوازده امام در اطراف آن نصب شده است.
مسجد جامع عتیق، که به نام‌های مسجد جمعه یا مسجد آدینه نیز شناخته می‌شود، از قدیمی‌ترین مساجد شهر شیراز به شمار می‌رود و در مشرق شاهچراغ واقع شده است.
در وسط ضلع شمالی، طاق نمای مرتفعی به نام طاق مروارید قرار دارد که دو گلدسته در طرفین آن با سقفی از آجر مقرنس‌کاری شده، برجسته شده است. در حاشیه بالای داخلی این طاق، سوره «هل أتی» به خط نسخ بر روی کاشی نگاشته شده و پلکانی به پشت بام و گلدسته‌ها می‌رسد که با آیات قرآنی تزئین شده است. در ضلع غربی طاق‌نما، دالانی به درِ دوازده امام و پنج طاق‌نما واقع شده است و در پشت آنها شبستان کوچکی قرار دارد.
در سال ۱۳۴۷، شبستانی بزرگ به طول ۳۰ متر و عرض ۱۷ متر با پنج در آهنی مشبک و محرابی از سنگ مرمر و ازاره‌هایی تا ارتفاع یک و نیم متر از سنگ مرمر ساخته شده است. این شبستان دارای دو طبقه است و بر روی ستون‌هایش آیات قرآنی و نقوش گیاهی و خطوط اسلیمی به زیبایی کاشی‌کاری شده است. در ضلع جنوبی المسجد، طاق نمای بزرگی وجود دارد که درون آن کتیبه‌ای قدیمی با خط ثلث قرار دارد. بر فراز در ورودی شبستان ضلع جنوبی، کتیبه‌ای دیگر از زمان شاه طهماسب صفوی وجود دارد که تاریخ مرمت مسجد (۹۷۳ هجری قمری) در آن قید شده است.
در ضلع شرقی مسجد، شبستان چهل ستون با عرض ۳۲ و طول ۴۵ متر واقع شده است که سقف آن از آجر ساخته شده و دارای چهل ستون مکعبی است. این شبستان چهار در به صحن باز می‌کند و در سردر آن نیز کتیبه‌ای به خط ثلث با تاریخ مرمت در زمان شاه طهماسب نگاشته شده است.
در مغرب شبستان کوچک، شبستان بزرگی با عرض ۳۵ متر و طول ۴۵ متر ساخته شده که سقف آن آهن‌کوبی شده و دارای دوازده ستون بتنی با پوشش سنگ مرمر است. در این شبستان، منبری ۱۲ پلکانی از چوب و سنگ مرمر موجود است و بر روی دیوارها و محراب آن، آیات قرآنی و احادیث حکاکی شده است.
مسجد جامع عتیق با وجود زلزله‌های متعدد و گذر زمان، هنوز هم پا بر جاست و چندین بار مرمت شده است. تاریخچه مرمت این مسجد شامل سال‌های ۹۷۳ هجری قمری (زمان شاه طهماسب)، ۱۰۳۱ هجری قمری (زمان شاه عباس کبیر)، ۱۰۹۲ هجری قمری (زمان شاه سلیمان صفوی)، و از سال ۱۳۱۸ به بعد، با همکاری اداره باستان‌شناسی فارس و نیکوکاران محلی می‌باشد. خدایخانه مسجد نیز در سال ۱۳۲۶ به‌طور کامل مرمت شد. مسجد جامع عتیق در تاریخ ۱۵ دی‌ماه ۱۳۱۰ هجری شمسی با شماره ۷۲ در فهرست آثار ملی ایران به ثبت رسیده است و با معماری زیبا و تاریخ غنی‌اش، همچنان به عنوان یکی از نقاط کلیدی و جذاب شیراز در جذب گردشگران و دوستداران تاریخ و فرهنگ شناخته می‌شود.
مسجد جامع داراب، میراثی از دوران صفوی
مسجد جامع داراب، بزرگ‌ترین مسجد این شهر، در دوره صفویه ساخته شده و در مرکز شهر واقع شده است. در نزدیکی در ورودی آن، قطعه سنگی به ارتفاع تقریباً دو و نیم متر بر روی دیوار شمالی شبستان بزرگ قرار داشته که تاریخ بنای مسجد در آن ذکر شده بود، اما متأسفانه این قطعه سنگ اکنون از بین رفته است.
مسجد جامع داراب، بزرگ‌ترین مسجد این شهر، در دوره صفویه ساخته شده و در مرکز شهر واقع شده است.
در ضلع شمال شرقی مسجد، شبستانی مستطیل شکل قرار دارد که طول آن در جهت شمال‌غربی-جنوب‌شرقی و عرض آن در جهت شمال‌شرقی-جنوب‌غربی است. در انتهای دو ضلع بلندتر شبستان (شمال‌شرقی و جنوب‌غربی)، راهروهایی نسبتاً عریض با سقف مدور که از شبستان اصلی کوچک‌ترند، قرار دارد که به حیاط مسجد متصل می‌شود. در اطراف این راهروها، اتاق‌های کوچکی وجود دارد و شبستان به وسیله ۹ دهلیز یا راهرو به حیاط متصل می‌شود. سقف راهروها و شبستان، همچنین در پشت دیوار ایوان ضلع غربی، محرابی با تقسیم‌بندی‌های مناسب و گچ‌بری زیبا قرار دارد.
در چهار سوی شبستان، ایوان، دهلیزها و اتاقک‌ها به همراه چهار مناره آجری یازده ضلعی که عرض هر ضلع آن نیم متر است، قرار دارند. سقف ایوان‌های این مسجد گنبدی و ضربی است و از سقف شبستان کوتاه‌تر است. در دو ضلع شمال‌شرقی و جنوب‌غربی شبستان اصلی، ایوانی سراسری ساخته شده است. ایوان ضلع جنوب‌غربی همچنان پابرجاست، اما در ایوان شمال‌شرقی، دیوارهای نازکی در دهانه‌های رو به حیاط مسجد قرار گرفته و به شبستانی دیگر تبدیل شده است.
سطح چهار مناره مسجد با خانه‌بندی‌هایی به شکل مربع و مستطیل روکش شده و در درون خانه‌بندی‌های مستطیلی، آجرکاری با طرح لوزی به کار رفته است. بر روی این خانه‌بندی‌ها، آیات سوره آیه الکرسی و همچنین عبارات «لا اله الا الله» و «محمد رسول الله» به خط کوفی نگاشته شده است. نام علی(ع) نیز به تکرار بر روی این مناره‌ها مشاهده می‌شود.
مناره سمت راست ضلع جنوبی در سده گذشته مرمت و بازسازی شده، در حالی که مناره سمت چپ ضلع غربی به شکل اولیه خود پابرجاست. مناره‌های ضلع شرقی و شمالی از نظر خانه‌بندی و تزئینات با دو مناره دیگر متفاوت‌اند. در پایین مناره‌ها دری وجود دارد که با یک راه‌پله مارپیچ به پشت بام مسجد منتهی می‌شود. با صعود از پله‌ها، دو خروجی به بیرون قابل مشاهده است، یکی برای ورود به پشت بام و دیگری که به انتهای مناره‌ها ادامه می‌یابد و به نظر می‌رسد محل قرار گرفتن مؤذن باشد.
مسجد جامع داراب به‌علت سبک معماری متفاوتش نسبت به سایر مساجد، دارای سبکی هندی است و برخی آن را شبیه به آرامگاه اعتمادالدوله طهرانی در آگرا می‌دانند.
مسجد جامع داراب به‌علت سبک معماری متفاوتش نسبت به سایر مساجد، دارای سبکی هندی است و برخی آن را شبیه به آرامگاه اعتمادالدوله طهرانی در آگرا و همچنین خدایخانه مسجد جامع شیراز می‌دانند. در روبه‌روی دهانه ایوان ضلع جنوب‌غربی، منبری از گچ و آجر وجود داشته که در پشت آن نیز حوض بزرگی قرار داشته، اما اکنون منبر و حوض بزرگ از بین رفته‌اند. در گوشه غربی مسجد، آب‌انباری موجود بوده که آب مسجد و ساکنان اطراف را تأمین می‌کرده و این آب‌انبار نیز تخریب شده است.
حیاط مسجد دارای درختان نارنج کهنسال است و در گوشه دیگر آن دو سنگ آسیاب قرار دارد که در دهه‌های گذشته برای کوبیدن ساروج از آنها استفاده می‌شده است. مناره‌های مسجد دارای چندین سنگ‌نوشته بوده که امروزه تنها یکی از آنها موجود است و متنی مربوط به معافیت مالیاتی تجار داراب در دوره قاجاریه را در بر دارد.
این سنگ‌نوشته به تبع دعای خیر برای سلامت اعلی‌حضرت همایونی مربوط می‌شود و در تاریخ صفر المظفر ۱۳۳۱ نوشته شده است. این سنگ‌نوشته در تابستان ۱۳۷۹ به موزه سنگ‌های تاریخی هفت‌تنان در شیراز انتقال یافته است. در سال‌های اخیر، سالن بزرگی در حیاط مسجد ساخته شده است.
ساختمان مسجد جامع داراب در تاریخ ۱۹ دی‌ماه ۱۳۵۶ با شماره ۱۵۹۷ در فهرست آثار ملی ثبت شده است و با تاریخچه غنی و معماری خاص خود، همچنان به عنوان یکی از جاذبه‌های تاریخی مهم این شهر شناخته می‌شود.
مسجد جامع جهرم، یادگار دوران سلجوقی
مسجد جامع جهرم، از بناهای تاریخی ساخته شده در دوران سلجوقی، در خیابان ۱۷ شهریور در کوی سنان واقع شده است. این مسجد با ویژگی‌های معماری خاص خود، شامل حجره‌های دو طبقه در اطراف، به یکی از جاذبه‌های مهم تاریخی منطقه تبدیل شده است. بالای در غربی مسجد، سنگ‌نوشته‌ای نصب شده است که به نقل از آن، در زمانی گذشته این مسجد در حال انهدام بوده و حاجی رضا غفرالله در سال ۱۰۸۴ هجری قمری اقدام به تعمیر آن نموده است.
این سنگ‌نوشته نشان می‌دهد که تعمیرات مسجد در زمان شاه سلیمان صفوی انجام شده است. در دوران این پادشاه علاوه بر تعمیر بناهای قدیمی، بناهایی چون مدرسه و مسجد خان نیز ساخته شده است. با توجه به منابع جغرافی‌نویسان، تا قرن هشتم هجری به مسجد جامع جهرم اشاره‌ای نشده و تنها از مسجد جامع نقر و سیمکان نام برده شده است.
این امر نشان‌دهنده آن است که اسلوب ساختار مسجد جامع جهرم به اواسط دوره صفویه مربوط می‌شود که در زمان شاه سلیمان مورد تعمیر قرار گرفته است. مسجد جامع جهرم، با وجود بازسازی‌های عمده، هنوز هم بنایی ساده با ایوانی در جلو دارد. بخش‌های قدیمی مسجد دارای ستون‌هایی از سنگ‌های یکپارچه هستند که نمایانگر هنر معماری آن دوران است.
این بنا در تاریخ ۲ مهرماه ۱۳۵۲ با شماره ۹۸۷ در فهرست آثار ملی ایران به ثبت رسیده و با معماری جذاب و تاریخ غنی‌اش، مورد توجه تاریخ‌دوستان و گردشگران قرار دارد.
مسجد جامع کبیر نی‌ریز، نشانی از معماری ساسانی در عصر اسلامی
مسجد جامع کبیر نی‌ریز، نمونه‌ای برجسته از ادامه‌روی روش‌های معماری کهن در کشور ایران است.
مسجد جامع کبیر نی‌ریز، نمونه‌ای برجسته از ادامه‌روی روش‌های معماری کهن در کشور ایران است. این بنا که در مکان‌هایی چون نیشابور و نی‌ریز واقع شده، نشان‌دهنده تداوم طراحی و ساختارهایی است که از دوران ساسانی به بعد در معماری ایرانی وجود داشته است.
این مسجد که نمونه‌ای از ایوان بزرگ با طاقی به شکل ناودان را در خود می‌بیند، نمی‌تواند یک‌شبه پس از پیروزی اعراب در جنگ نهاوند فراموش شده باشد. در حقیقت، در عصر سلجوقی، با پی‌ریزی پایه‌های مسجد چهار ایوانه، این ساختار بار دیگر مورد توجه قرار گرفت.
بنا بر شواهد، به‌ویژه در کنار عمارت‌های نوع غربی که در آن زمان به‌وجود آمدند، مسجدهای ایرانی باید معمولاً به صورت ایوانی ساسانی بر پا شده باشند. مساجد بزرگ ایرانی مانند دیگر بناها تحت تأثیر معماری اسلامی غربی قرار گرفته بودند، اما در عین حال، مساجدی نیز وجود دارند که هنوز آثاری از نظم و زیبایی معماری ساسانی را با خود دارند. به‌عنوان نمونه، مسجد جمعه نی‌ریز با وجود تغییرات مختصر در طی سال‌ها، نمایانگر ساختار ساده و در عین حال زیبا از دوران خود است.
تاریخ بنای اصلی این مسجد به قرن چهارم هجری برمی‌گردد و گواهی بر تکمیل مهارت‌های معماری در آن دوران به شمار می‌آید. ایوان مسجد با شکلی کران‌دار و سر در اصلی که کاملاً باز است، به همراه محراب بسته، نشان‌دهنده اصول معماری علمی و دقت در طراحی آن زمان است. به‌علاوه، در این مسجد می‌توان نشانه‌هایی از الحاقات کمتر موفق در زمان‌های بعد را مشاهده کرد، چرا که اجرهای بی‌کیفیت و مصالح نامناسب در برخی نواحی بنا مشاهده می‌شود.
از طرف دیگر، کتیبه‌ها و نقش‌های داخل محراب که حاوی اطلاعات تاریخی ارزشمندی درباره افراد مهم دوران خود هستند، به جذابیت این بنا افزوده است. به‌طور کلی، مسجد جامع کبیر نماینده‌ای از تاریخ طولانی معماری ایران و نمونه‌ای واضح از تأثیرات ساسانی در دوران اسلامی و ادامه‌استحکام این شیوه در ساخت و ساز بناهای مذهبی به شمار می‌آید. به‌علاوه، بر اساس اطلاعات موجود، این مسجد در بررسی‌های معماران و تاریخ‌نگاران به‌عنوان یک منبع کلیدی در فهم معماری ایرانی مورد توجه ویژه قرار گرفته است.
نظر شما