به گزارش گروه دین و اندیشه خبرگزاری شبستان، محبّان خاندان عصمت و طهارت(ع) در طول تاریخ با وقف اموال منقول و غیرمنقول خود بر حرم مطهر حضرت رضا(ع)، عرض ارادت خود را به این امام همام نشان دادند؛ آنان اموال منقول نظیر قرآن‌ها، کتاب‌های خطی، جواهرات، اشیای نفیس موزه‌ای و... تا اموال غیرمنقول همچون خانه، زمین، باغ و مغازه را در این آستان مقدس وقف کردند.
با تأسیس سلسله صفوی، تشیّع، مذهب رسمی ایران اعلام شد. شاهان صفوی با گسترش فرهنگ وقف و ایجاد موقوفات، در توسعه و ارتقای جایگاه اماکن مقدس کوشیدند. حرم امام رضا(ع) در مشهد، تنها آرامگاه امامان شیعه در ایران است، و برای مردم شیعی این کشور، ارزش والایی داشت و مورد توجه صفویان نیز قرار گرفت. شاهان صفوی با اختصاص بودجه‌های دولتی، وقف و اعطای زیورالات و صدقات به گسترش این آستانه مقدسه اهتمام ورزیدند. از نتایج مهم عملکرد آنان، افزایش موقوفات حرم امام رضا(ع) بود که صرف ایجاد مرکزی برای اشاعه فرهنگ شیعه، رونق و تداوم آن شد.
تاریخچه موقوفات آستان قدس رضوی
بدون تردید موقوفات آستان قدس رضوی از بزرگترین موقوفات جهان اسلام است و چنین موقوفات گسترده‌ای در هیچ یک از ملل و ادیان دیگر دیده نمی‌شود؛ امّا در مورد تاریخچه وقف بر آستان قدس رضوی، به درستی معلوم نیست وقف بر این آستان مقدس به چه زمانی برمی‌گردد و یا اوّلین واقف و موقوفه کدام بوده است؟ بسیاری از مستندات و مدارک وقفی در طول قرون متمادی؛ در جریان شورش‌ها و غارت‌ها و حوادث مختلف؛ بخصوص در جریان حملات و تهاجمات بیگانگان به مشهد مقدّس و اماکن متبرّکه و نیز بر اثر غفلت و عدم مراقبت صحیح برخی از متولّیان از بین رفته است.
احتمالاً تاریخ اولین نذورات و وقف‌ها به زمان ابتدای قرن سوم هجری یعنی کمی بعد از شهادت امام رضا(ع) برمی‌گردد، زمانی که بر مرقد آن حضرت، بقعه و بارگاهی احداث شد، موضوع نذر و وقف بر آن بارگاه ملکوتی آغاز و تدریجاً رونق گرفت و به تناسب توسعه آن، به مرور زمان توسعه یافته و تشکیلات بیشتری جهت سامان بخشیدن به موقوفات ایجاد شد و توسعه یافت. از این رو تاریخچه موقوفات آستان مقدس را می‌توان به دو دوره مشخص تقسیم کرد:
دوران قبل از روی کار آمدن سلسله صفوی
از این دوره هیچ سند و مدرکی مبنی بر وقف اموال و املاک غیرمنقول بر آستانه مقدسه باقی نمانده است. گرچه هم اکنون در موزه، اشیاء منقول عتیقه و قرآن‌های خطی وجود دارد که قدمت وقف و اهدای آن‌ها به هزار سال برمی‌گردد؛ لیکن موقوفات زیادی هم وجود دارد که در آن دوره وقف شده و وقف‌نامه‌های آن‌ها در حوادث مذکور از بین رفته است. به‌عنوان مثال می‌توان به موقوفات غازان‌خان مغول اشاره کرد که وی سه ملک را در سنه ۶۹۹ هجری قمری وقف آستان قدس کرد که دو ملک آن از ید موقوفات خارج شده و فقط رقبه فرهادگرد نزدیک فریمان مشهد در تصرف وقف باقی مانده است. موقوفات این دوره که بیش از چهل درصد از موقوفات آستان قدس را تشکیل می‌دهد در دو فقره طومار موسوم به طومار علیشاهی مورخه ۱۱۶۰ هجری قمری و طومار معروف به عضدالملکی ۱۲۷۴ هجری قمری با مشخصات لازم به ثبت رسیده است. طومار علیشاهی و طومار عضدالملکی از معتبرترین مدارک جامع و حاوی اکثر موقوفات حضرت رضا (ع) در سرتاسر ایران هستند، که جزء اسناد نفیس نگهداری شده در کتابخانه حرم به شمار می‌آیند. طومار عضدالملک در زمان تولیت سیدمحمّدحسین حسینی معروف به عضدالملک از رجال معروف و کارآمد و متدیّن عهد ناصرالدین شاه قاجار تنظیم شده و طول آن ۱/۹ متر و عرض آن ۴۴ سانتیمتر است و ۵۵۳ نفر از علما، معاریف، مسئولین دولتی، مسئولین آستان قدس، وزیر دارایی وقت، مستوفی‌الممالک و حتی شخص ناصرالدین شاه، صحّت طومار را تأیید کرده‌اند که این تأیید در واقع به منزله سند رسمی وقفی آستان قدس محسوب می‌شود.
موقوفات عصر صفوی و بعد از آن
کلیه وقف‌نامه‌ها و مدارک دیگر که در حال حاضر در مراکز اسناد نگهداری می‌شود مربوط به این دوره و پس از آن است که هم اکنون به بیش از یک هزار سند و مدرک وقفی بالغ شده است. اما با توجه به اسناد به جا مانده می‌توان گفت، اولین وقف‌نامه و قدیمی‌ترین موقوفه‌ای که مربوط به این دوره می‌شود، موقوفه معروف به عتیقی است که مرحوم عتیق علی بن احمد طوسی از اعقاب خواجه نصیرالدین طوسی و یکی از منشیان خوش‌نویس دربار شاه اسماعیل صفوی وقف کرده. همچنین ۲۲ رقبه از جمله چند روستای شش‌دانگی بزرگ و مزرعه معروف به کنه بیست را که امروز تبدیل به مرکز بزرگ تولیدی و دامداری شده در سنه ۹۳۱ هجری قمری وقف بر آستان قدس رضوی و مصارف مهمانسرا و دارالشفاء و روشنایی اماکن متبرکه و اطعام زوّار کرده است. بدین ترتیب موقوفات عتیقی، قدیمی‌ترین، وسیع‌ترین و بزرگترین رقبات وقفی این آستان مقدس را در برمی‌گیرد.
قدیمی‌ترین سند وقفی موجود در آستان قدس رضوی نیز مربوط به تاریخ نگاشته‌ای در پشت جلد قرآن خطی نفیسی است که در گنجینه رضوی در سازمان کتابخانه‌ها، موزه‌ها و مرکز اسناد آستان قدس رضوی نگهداری می‌شود. در این میان، قدیمی‌ترین نسخه‌های خطی وقفی، شامل جزوات قرآنی است که قدمت آن‌ها به اوائل قرن چهارم هجری قمری برمی‌گردد. از جمله قدیمی‌ترین این نسخه‌های وقف شده، می‌توان به نسخه قرآنی متعلق به سال ۳۲۷ ه. ق که توسط «کشواد بن املاس» حکمران اصفهان وقف شده، قرآن نفیس «ابن سیمجور» که در سال ۳۸۳ ه. ق به گنجینه روضه رضویه اهدا شده و قرآن خطی که «ابوالقاسم منصور بن محمد بن کثیر» در سال ۳۹۳ ه. ق بر آستان قدس رضوی وقف کرده است، اشاره کرد.
موقوفات عتیق
تمامی املاک، مزارع، باغات، قنوات، خانه، حمام و طاحونة ذیل:
۱. مزرعه کنه بیست(کن بیست)
۲. مزرعة کاریز پایین (تمامی هفت سهم شایع کامل و دو دانگ و نیم از جمة بیست و هشت سهم)
۳. مزرعه شاه طغای درزاب
۴. مزرعه جایاب (دهنه اخلمد)
۵. یک قطعه باغ در قریه نوغان (به مساحت دو جریب در محله دنجان)
۶. مزرعه رادکان (از املاک و مجاری اب رودخانه رادکان؛ از آب مذکور سی و شش سهم از جمله یک صد و سی و دو سهم با نود قطعه زمین محوطه از قریه رادکان و یک طاحونه بایره و جای یک در قراس و محوطات مذکور جمعاً به مساحت دو هزار و ششصد و چهل و یک جریب است
۷. بیست سهم از آب قنات مزرعة قلا آباد واقع در دستجرد جاغرق
۸. قنات چاه خاصه تماماً
۹. یک باغ مشهور به باغشیخ علاء الدّوله، به مساحت نه جریب تخمیناً
۱۰. پنج سهم آب از آب قریه کاهون، بلوک جورمکن
۱۱. بیست و چهار سهم آب قنات دایرة سلماباد (مسلم آباد) و دستجرد خوش انگور (جا غرق)
۱۲. باغ عماد
۱۳. باغ مشهور به باغ‌امیرحسین بقال، به انضمام مجرای یک سهم و چهار دانگ از قنات خیسان (خیشان)
۱۴. باغ گلاب کار به مساحت دو جریب تخمیناً
۱۵. نیم سهم آب رودخانة شاندیز (یک روز از دو شبانه روز)
۱۶. تمامت نصف یک باغ مشهور به باغ علاءالدین واقع در ویرانیو (شش جریب از دو قطعه و نیم)
۱۷. دو سوم قنات جاریه حمید مشهور به کاریز اندرون شهر، به انضمام یک ششم اراضی حمید
۱۸. یک باب خانه و سرا مشهور به خانه‌امیر علیشیر
۱۹. یک باب حمام مشهور به حمام آغچه (حضرتی)
۲۰. یک باب طاحونه (آسیاب) مشهور به کلوخ، واقع در مزرعة طرق
۲۱. یک قطعه زمین به مساحت دوازده جریب، واقع در مزرعه چاه نو مشهد
۲۲. چهارده بند کلات (تمامی بیست و هشت سهم کامل شایع از آب و زمین قریه ولایت ابیورد
تاریخ وقف: آخر جمادی الثانی سال ۹۳۱ هـ. ق
محل وقف: مشهد و حومه و ابیورد
تولیت: با خود واقف، بعد از وفاتش اولاد واقف، پس از آن اصلح و اتقای سکنة مشهد
مصارف:
۱. حفظ و نگهداری و عمارت رقبات موقوفه و مصالح زراعت را مقدم دارند
۲. به مصرف اطعام فقرا و مساکین صادرین و واردین و مرضای غربا رسانند
۳. صرف روشنایی روضة منوره حضرت رضا (ع) نمایند.
۴. صرف خدام و حفاظ و مرتزقه عقبه علیه بر حسب صلاح متولی برسانند.
وقف، سنتی نیکو و پسندیده است که از دیرباز در میان مردم ایران زمین جایگاه مهمی داشته، به عبارتی ایرانیان همیشه آماده مهربانی و بخشش بودند. در این میان، اسناد و وقفنامه‌هایی که از دوره‌های تاریخی گذشته در گنجینه رضوی به یادگار مانده، روایتگر قدمت دیرینه سنت وقف در بارگاه ملکوتی رضوی است.
کد خبر 1793518
نظر شما