فکری که ما را خوشبخت می‌کند

گروه دین و اندیشه خبرگزاری شبستان ؛ آینده نگری، دوراندیشی و توجه به عواقب امور از لوازم مهم و اساسی در تصمیم گیری است. افرادی که بدون توجه به عاقبت امور و فارغ از آینده نگری تصمیم می گیرند و دست به کاری می زنند غالبا  گرفتار اشتباه و پشیمانی می شوند.

عقل سلیم حکم می کند که قبل از هر کار جوانب و عواقب انجام آن کار را ارزیابی کنیم و بر اساس برنامه ریزی و آینده نگری تصمیم بگیریم. چرا که تصمیم گیری بدون بررسی همه جانبه و بدون تدبیر انسان را به مهلکه می کشاند. از امیرمؤمنان علی علیه السلام نقل شده است که «فَکر ثُم انطِق، تَبین ثُم اعمَل ؛ بیندیش، آن گاه سخن بگو و تبیین کن، آن گاه اقدام نما» .

انسان بی تدبیر ابتدا تصمیم می گیرد و بعد از فرو رفتن در پیامدهای آن تصمیم، زمان ، انرژی و نیروی بسیاری صرف می کند تا بلکه پیامدهای آن را جبران کند. در فعالیت های بی تدبیر ابتدا عمل می کنیم بعد برای رفع عوارض و نتایج کارهای ناسنجیده و ناپخته و به دور از آینده نگری تلاش می کنیم تا با صرف توان بسیار و هزینه های فراوان جبران مافات کنیم.

سنجیدن جوانب مختلف امور و عاقبت اندیشی یا به عبارت دیگر «تدبیر داشتن» از چنان اهمیتی برخوردار است که امیرالمومنین علی علیه السلام زندگی، کار و حرکت بدون آن را، فاقد هر خیری می دانند. ابوجعفر برقی، روایت کرده است که امیرمؤمنان علیه السلام بر منبر کوفه فرمود: «ایُها الناسُ … لا خَیرَ فی دُنیا لا تَدبیرَ فیهَا ؛ ای مردم! در دنیایی که در آن تدبیر نباشد خیری نیست».

کسانی که اهل عاقبت اندیشی و آینده نگری نیستند معمولا در معرض اشتباه و سقوط قرار دارند. اما در اندیشه امیرالمومنین علی علیه السلام نشانه یک فرد عاقل، وجود تدبر وعاقبت اندیشی است. در سخنان نورانی آن حضرت آمده است « ادلُ شَیءٍ عَلی غَزارهِ العَقلِ، حُسنُ التَدبیرِ؛ بهترین دلیل زیادی عقل، حسن تدبیراست». همچنین می فرمایند: «اَعْقَلُ النّاسِ اَنْظَرُهُمْ فِی الْعَواقِبِ؛ عاقل ترین مردم کسی است که بیشتر در عاقبت کارهایش بیندیشد.

در آموزه‏ های دینی بارها به موضوع عاقبت‏ نگری، دوراندیشی و تأمّل در سرانجام کار سفارش شده است. «حزم» در لغت به معنای استواری و پیش ‏بینی، دوراندیشی، عاقبت‏ نگری و تأمّل در سرانجام کار است. هر رفتاری که انجام می ‏دهیم، آثار و پیامدهایی دارد که اگر به‏ موقع و پیش از عمل، به آنها آشنا باشیم، عاقلانه‏ تر تصمیم می گیریم. امام علی علیه السلام می ‏فرماید: « اتَّقِ العَوَاقِبَ عَالِماً بِأَنَّ لِلأَعمَالِ جَزَاءً وَ أَجراً، وَ احذَر تَبِعَاتِ الأُمُورِ بِتَقدِیمِ الحَزمِ فِیهَا ؛ به پیامد کارها توجّه داشته باش؛ زیرا هر عملی پیامد و پاداشی دارد و با حزم و دوراندیشی، از پیامد نامطلوب اعمال بپرهیز».

براساس روایات، یکی از نشانه‏ های پرهیزکاران این است که نرم‏خو و دوراندیش‏ اند. امیرالمومنین علیه السلام در وصف افراد پرهیزکار می‏ فرماید: « وَ حَزْماً فِی لِینٍ؛ نرم‏خو و دوراندیش ‏اند » یعنی پرهیزگاران، هرگاه بخواهند کاری انجام دهند، ابتدا همه ابعاد و زوایای آن را به‏ دقّت بررسی می‏ کنند و آن‏گاه که مطمئن شوند رفتارشان را عقل تأیید می‌کند و در چارچوب اخلاق الهی است، به آن اقدام می‏ کنند. برعکس، افرادی که ایمان و تقوای درستی ندارند، هرچه دلشان بخواهد انجام می‏ دهند، بی‌آنکه به پیامدهای آن بیندیشند.

چنین افرادی پس از گذشت زمان کوتاهی به اشتباه خود پی می‏برند و آثار پشیمانی آنها آشکار می شود. مفهوم «حزم» در روایات دقیقاً به همین موضوع اشاره دارد؛ یعنی پیش از هر کاری باید به همه ابعاد و زوایای آن توجّه داشت. در غیر این صورت نمی‏ توانیم رفتارمان را در مسیر درست و هدفی که در نظر داریم، جهت‏ دهی کنیم.

درروایات بسیاری به این موضوع اشاره و توصیه شده که ابتدا به پیامد رفتارهای خود، بیندیشیم. از جمله امام علی علیه السلام در این رابطه می‏فرمایند: « رَوِّ تَحْزِمْ، فإذَا اسْتَوْضَحْتَ فَاجْزِمْ؛ فکر کن، تا دوراندیش شوی و چون همه جوانب کار برایت روشن شد، آن‏گاه تصمیم قطعی بگیر»

مفهوم دیگری که می تواند در فرایند تصمیم‏ گیری نقش داشته باشد «تدبیر» است. واژه «تدبیر» را این گونه تعریف کرده ‏اند: تدبیر در کار به معنای آن است که به سرانجام آن نظر کنی. براساس این تعریف، تدبیر با مفهوم حزم مرتبط است. معنایی که از حزم و تدبیر برداشت می شود این است که هر شخصی موظّف است قبل از اقدام به کاری، ابتدا مصالح و مفاسد و عواقب آن را بسنجد و در صورت مصلحت، آن را انجام دهد و گرنه آن را ترک کند.

رسول خدا صلی الله علیه و آله می‏ فرمایند: «خُذِ الأَمرَ بِالتَّدبِیرِ، فَإِن رَأَیتَ فِی عَاقِبَتِهِ خَیراً فَامضِ، وَ إِن خِفتَ غَیّاً فَأمسِک؛ هر کاری را با تدبیر آغاز کن. اگر در آینده آن خیر و خوبی دیدی، وارد عمل شو؛ و اگر از گمراهی ترسیدی، پس دست نگه‌دار.

امیرالمومنین علیه السلام نیز در حدیثی می ‏فرمایند: «لَا عَقْلَ کَالتَّدْبِیرِ؛ هیچ خردی مانند تدبیر نیست» یعنی عالی‏ ترین نشانه رشد عقلی آن است که فرد هرگاه بخواهد کاری انجام دهد، به پیامدها و زوایای مختلف آن بیندیشد؛ زیرا تدبیر و عاقبت ‏اندیشی قبل از انجام دادن کارها، انسان را از خطا و لغزش مصون می‏ دارد.