خبرگزاری شبستان-خراسان جنوبی؛ زینب روحانی مقدم- شب یلدا یا به قول بیرجندی ها همان «شو چله» یک آیین سنتی و دیرینه و تاریخی است که در تاریخ این سرزمین از نیاکان ما به جا مانده است، رسمی برای صله رحم و یک دقیقه بیشتر در کنار هم ماندن و قدر یکدیگر را دانستن است.
شو چله در جای جای این سرزمین تاریخی به شکل و نحو خاصی برگزار می شود و آداب و رسوم خاصی دارد؛ در بیرجند یک هفته قبل از رسیدن شو چله، بزرگترها یعنی همان مادربزرگ ها و پدربزرگ ها به تکاپو می افتند و برای خرید شو چله ای راهی بازارها می شوند تا میزبان نوه ها، فرزندان و عروس ها و دامادهای خود باشند.
مردم بیرجند شو چله به دیدار بزرگترها می روند و دور کُرسی می نشینند و با یکدیگر صحبت می کنند و یک دقیقه بیشتر کنار یکدیگر وقت می گذرانند چرا که عمر آدمی کوتاه و زودگذر است و چشم بر هم زدنی ساعت شنی عمر به پایان می رسد.
*مراسم «اتلو متلو و چولی قزک» در دیار خاوران
در بیرجند آیین ها و آداب و رسوم مختلفی برای جشن شو چله از نیاکان ما با یادگار مانده و سینه به سینه منتقل شده است تا نسل جدید فراموششان نشود که این دیار دارای پیشینه ای تاریخی با آداب و رسوم جذاب و دلنشین است.
یکی از آیین هایی که از نیاکان به جا مانده مراسم «اتلو متلو» یا عروسک گردانی برای طلب باران است که در برخی مناطق مانند بیرجند، خوسف و حتی سربیشه اجرا می شود و در نقاطی از جمله فردوس، طبس و سرایان این عروسک به نام «چولی قزک» است.
این عروسک نمادی از انسان است که طلب باران از خداوند دارد تا سیراب شود، باوری که بیشتر در روستاها رایج است و در خیلی از نقاط کشور هم مراسمی مشابه این برنامه اجرا می شود اما مراسم عروسک گردانی «اتلو متلو» مختص استان خراسان جنوبی است که ثبت ملی شده است.
در این مراسم جوانان و نوجوانان با خواندن اشعاری از جمله «اتَلویِ ما تشنه شده، آبِ غدیرش مَیِه، قاشقِ شیرش مَیِه، نونِ پنیرش مَیِه، اَتلّو مَتلّو تَالِ مَتالِ اتلو» به عروسک گردانی می پرداختند و در کوچه‌های روستا دور می‌زنند.
قصه اتلو برخاسته از فرهنگ مردم خراسان جنوبی و باورها و آیین‌های این دیار است که ریشه در خشکسالی خاوران دارد. مردم زمانی که خود را در برابر قهر طبیعت بی‌سلاح می‌دیدند دست به دامن این باورها و سنت‌ها می زدند.
به باغ تاریخی اکبریه بیرجند می رویم جایی که در آستانه فرارسیدن شو چله میزبان برگزاری نمادین مراسم عروسک گردانی «اتلو متلو» است و نوجوانان و کودکان بسیاری آمده اند تا با این آیین سنتی به جا مانده از نیاکان خود پیوند برقرار کنند.
جوانی با لباس سفید محلی وارد این باغ می شود که در دستش عروسک اتلو است و روی لباسش اشعار عروسک گردانی اتلو نوشته شده است، کودکان دور تا دورش می ایستند و با همهمه سوالاتی در مورد لباسش و عروسک می پرسند و می گویند ما هم عروسک می خواهیم.
به اتاقی در باغ می روند و دور تا دور یک میز می نشینند و این جوان خوش ذوق به هر کدام وسایل ساخت عروسک را می دهد تا با چگونگی ساخت عروسک اتلو آشنا شوند. کودکان با سرعت عمل و دقت در حالی که گوششان به این عروسک گردان جوان است به ساخت عروسک های خود مشغول هستند.
بعد از ساخت عروسک اتلو توسط هر کدام از کودکان، این جوان خوش ذوق همگان را به حیاط باغ اکبریه دعوت می کند تا مراسم عروسک گردانی اتلو را برای طلب باران از خدا آغاز کنند.
این جوان که «اکبر دولتی» نام دارد و اهل شهرستان زیرکوه است در وسط کودکان می ایستد و شعرهای این آیین سنتی را چندین بار برای کودکان می خواند تا ملکه ذهنشان شود و سپس کودکان به دورش می چرخند و با تکان دادن عروسک های خود این اشعار را تکرار می کنند.
شادی بر چهره کودکان با اجرای این برنامه عروسک گردانی موج می زند و دلشان نمی آید و نمی خواهند که شاهد پایان این مراسم جداب و پرهیجان باشند. مراسم که پایان می یابد بر چهره کودکان غمی می نشیند و دوست دارند تا شب این برنامه را اجرا کنند و خستگی برایشان معنا ندارد.
*تلاش برای احیا و ساخت عروسک باران خواهی
پس از پایان مراسم به سراغ این جوان عروسک گردان می رویم. اکبر دولتی در گفتگو با خبرنگار خبرگزاری شبستان اظهار داشت: از کودکی به رشته عروسک سازی علاقه داشتم و حدود هشت سال پیش تصمیم گرفتم تا به دانشگاه هنر بروم و به بحث عروسک های آیینی بپردازم.
وی ادامه داد: طی تحقیقاتی که کردیم و گفتگوهایی که با ریش سفیدها داشتیم، توانستیم عروسک باران خواهی را مجدد بسازیم و احیا کنیم و شعرهای این مراسم را از ریش سفیدها پرس و جو کردیم و چون خیلی وقت بود که این آیین اجرا نشده بود بسیاری از افراد کامل اطلاعاتی نداشتند.
دولتی در ادامه بیان کرد: یک نفری که بیشتر در جریان این مراسم عروسک گردانی بود و در کودکی آن را اجرا می کرد توانست در زمینه احیای این آیین به ما کمک کند تا این آیین را بیشتر به نمایش بگذاریم.
وی به هدف از اجرای مراسم عروسک گردانی «اتلو متلو» اشاره کرد و گفت: وقتی که بارون نمی آمده و کشت و کار می کردند و منتظر بودند تا خداوند باران را به مردمان این دیار هدیه دهد، قدیمی ها اعتقاد داشتند که کودک هایی که پاک هستند دور یکدیگر جمع شوند و هر کدام با هر تکه از پارچه یا لباس و بلااستفاده ای دارد که تمیز است و با چوب این ها را به همدیگر وصل می کردند و اشعاری را می خواندند.
دولتی ادامه داد: این اشعار در راستای کار خودشان بوده و یک نوع راز و نیاز و درخواست است که در گذشته ها هم بوده و به سیر روزمرگی ها تغییر کرده و بعضی از ابیات و شعرهای این مراسم تغییراتی داشته است.
وی با اشاره به اینکه معلم است، افزود: در مراسمات و مناسبات مختلف در مدارس اقدام به اجرای این آیین ها می پردازیم و کودکان لذت می برند و مشارکت و استقبال خوبی دارند.
دولتی به اشعار این مراسم اشاره کرد و گفت: در این اشعار درخواست های خود را از خداوند طلب می کردند و به طور مثال شعر «تالو، من تالو/ الله حد توبالو/به حُرمت مزارو/ تالوی ما تشنه نشده/ آب قدیمش مَیه/ بزغاله شیرش مَیه/ چوپو پنیرش مَیه/ زنی خمیرش مَیه/ سگی فَطیرش مَیه/ انشاالله به باره بارو/به حُرمت مزارو/گندم دِ زِرِ خاکَ/ مثل برنج پاکَ/ از تشنگی هلاکَ/ انشالله به باره بارون/ به حُرمت مزارو» می خواندند.
*طلب باران از خداوند با عروسک گردانی به دلیل خشکسالی
وی در مورد طرح لباسی که به تن دارد عنوان کرد: چون خیلی از دنبال این اشعار بودم و تصمیم گرفتم تا دانه دانه اشعار این مراسم را بر روی این لباس بنویسم و سبب ایجاد انگیزه و کنجکاوری در بین کودکان می شود.
دولتی ادامه داد: این مراسم از اجدادمان به ما رسیده و خیلی قدیمی است و در گذشته آیین ها و نواهایی را اجرا می کردند و متاسفانه امروزه خیلی کم رنگ شده یا فقط بیشتر جنبه نمایشی دارد.
وی در پایان گفت: قدیمی ها می رفتند این مراسم را در کوچه ها اجرا می کردند و در خراسان جنوبی چون خشکسالی بیشتر بوده است بیشتر هم اجرا می شد و امیدواریم بتوانیم گسترش دهیم و به گوش جهانیان برسانیم.
*ثبت مراسم عروسک گردانی «اَتَلو مَتَلو» در فهرست آثار معنوی کشور
فریبا کاهنی-کارشناس ثبت میراث معنوی اداره کل میراث فرهنگی گردشگری و صنایع دستی خراسان جنوبی- نیز در گفتگو با خبرنگار شبستان اظهار کرد: استان خراسان جنوبی به خاطر اینکه یک استان کویری و دچار کمبود آب و بارندگی است، کشاورزان و دامداران که همیشه چشمشان به آسمان است اقدام به اجرای آیین طلب باران می کنند.
وی ادامه داد: البته این آیین طلب باران در تمام کشور انجام می شود و هر کدام به یک رسم و آیین خاصی صورت می گیرد ولی در بیرجند قدیمی ها می آمدند یک عروسکی درست می کردند و عروسک «اَتَلو مَتَلو» نام داشته است و کودکان با این عروسک ها دم در خانه ها می رفتند و شعر و دعایی برای طلب باران از خدواند می خواندند و مردم کمک می کردند و نماز باران می خواندند.
کارشناس ثبت میراث معنوی اداره کل میراث فرهنگی گردشگری و صنایع دستی خراسان جنوبی با بیان اینکه مراسم عروسک گردانی «اَتَلو مَتَلو» در سال ۸۸ به شماره ۵۰ در فهرست آثار معنوی کشور ثبت شده است، افزود: این مراسم در استان ترویج پیدا کرده است و حالا شاید عروسک گردانی نکنند اما نماز باران می خوانند و آش درست می کنند و یک نوع وفاق اجتماعی و همکاری را نشان می دهد.
کاهنی در ادامه عنوان کرد: این مراسم عروسک گردانی یک شور و نشاطی برای کودکان به دنبال دارد و کودکان با کار گروهی آشنا می شوند و قدمت این مراسم بیش از صد سال است و این عروسک مخصوص خراسان جنوبی است و این عروسک از یک چوب و تعدادی از پارچه ها و لباس های مندرس ساخته می شود.
*عروسکی ترسیده از خشکسالی
هادی شاه‌وردی-مدیرکل میراث‌فرهنگی، گردشگری و صنایع‌دستی خراسان جنوبی- اظهار داشت: مراسم آیینی باران خواهی یا همان مراسم عروسک گردانی «اَتَلو مَتَلو» در اکثر نقاط استان به منظور طلب باران انجام می‌شده است.
وی در ادامه گفت: در این مراسم تعدادی از نوجوانان و کودکان دور هم جمع می شدند و دور تکه‌ای چوب، تعدادی پارچه می‌بستند و عروسکی به نام اتلو درست می‌کردند و یک نفر از بچه‌ها به عنوان سر دسته آن را برداشته و به درب منازل رفته و اشعاری را می‌خواندند.
شاه وردی ادامه داد: اَتلّو عروسکی چوبی و یا در واقع مترسکی است که به جای ترساندن پرنده‌ها از خوردن محصول مزرعه و کشت و کار روستاییان، حالا از خشکسالی ترسیده است.
نظر شما