ابوطالب(ع)؛ نقش‌آفرین در احکام و فقه اجتماعی اسلام/غفلت از معرفی بزرگترین حامی پیامبر(ص)

به گزارش گروه دین و اندیشه خبرگزاری شبستان، بررسی متون روایی و حدیثی درباره شخصیت حضرت ابوطالب، می‌تواند ما را به محتوای تحلیلی درباره این شخصیت بزرگوار برساند؛ مثلا پیامبر اکرم(ص) در حدیث استسقاء به ابوطالب اشاره می‌کنند. وقتی که حضرت رسول(ص) برای اهل مدینه استسقاء و طلب باران کردند، به‌قدری باران بارید که اهل مدینه ترسیدند که غرق شوند. حضرت دعا کرده و فرمودند: «اللَّهُمَّ حَوَالَیْنَا وَلا عَلَیْنَا»، یعنی خدایا بر اطراف ما باران بفرست این باران‌ها را نه بر سر خود ما ... و حضرت در حالی که بالای منبر بودند فرمودند: «اگر ابیطالب زنده بود چشمانش روشن می شد؛ چه کسی شعر او را برای ما می خواند؟

این جملات بخش‌هایی از مباحثی است که حجت الاسلام والمسلمین «سیدمحمد مرتضی عاملی»، مدیر مسئول مرکز ترجمه و نشر آثار علامه سید جعفر مرتضی عاملی(ره) به مناسبت فرارسیدن ۲۶ ماه رجب، سالروز وفات حضرت ابوطالب(ع) درباره شخصیت بیان کرده است. در ادامه حاصل این گفت‌وگو را می‌خوانید:

 حجت الاسلام «سیدمحمد مرتضی عاملی» در گفت وگو با خبرنگار گروه دین و اندیشه خبرگزاری شبستان با اشاره شبهات تاریخی که در مورد ابوطالب(ع) بیان می‌شود، اظهار کرد: آن حضرت شخصیتی در اوج فضیلت است؛ ادعای عدم مسلمانی ایشان یک ادعای خصمانه است؛ اما آنچه من می خواهم به آن بپردازم این است که آیا ابوطالب دارای مقام و جایگاهی بالاتر از انبیاء بوده است؟ امام علی(ع) پاسخ متقن را داده است؛ شخصی در رحبه کوفه از حضرت(ع) پرسید که: ای أمیر المؤمنین! تو در این جایگاهی هستی که خدا تو را در آن قرار داده و حال آنکه پدرت در آتش معذب است؟، حضرت امیر(ع) در پاسخش فرمودند: «ساکت باش خدا دهانت را خرد کند! قسم به کسی که محمد را به حق به نبوت مبعوث فرمود که اگر پدرم در مورد همه گناهکاران روی زمین شفاعت کند خداوند شفاعت او را قبول می کند؛ پدرم در آتش معذب است و حال آنکه پسرش قسیم جنت و نار است!؟، قسم به کسی که محمد(ص) را به نبوت بر انگیخت، نور ابوطالب در روز قیامت انوار جمیع خلائق را خاموش می کند الا نور پنج نفر: نور محمد و نور من و نور فاطمه و نور حسن و حسین و امامانی که از نسل اویند، چون که نور او از نور ماست ... ».

توفیقاتی که اتفاقی نیست

مدیرمسئول مرکز ترجمه و نشر آثار علامه سید جعفر مرتضی عاملی(ره) افزود: ابوطالب عمو، کفیل و حامی پیامبر خاتم، پدر امیرالمومنین(ع) و پدر همسر حضرت زهرا(س) و جد جمیع ائمه معصومین(ع) است، این توفیقات اتفاقی نیست. یعنی چنین نیست که چون حضرت ابوطالب در آن برهه و در آن ظرف قرار گرفته‌اند پس یک مقام تحمیلی و اتفاقی نصیب ایشان شده است؛ بلکه چون ایشان سزاوار آن توفیقات بوده و نزد خداوند اهلیت داشته خداوند ایشان را برای این مقام¬هایی که عنوان شد انتخاب کرده است.

وی با تأکید براینکه باید در شناخت شخصیت، سیره و سبک زندگی حضرت ابوطالب(ع) تامل کنیم، تصریح کرد: متاسفانه درباره شخصیت پدر امیرالمومنین(ع) اثری جامع نداریم و دلیل آن نیز ازبین رفتن آثار تاریخی و تراث نبوی در یک برهه از تاریخ است؛ در واقع با بررسی متون روایی و حدیثی درباره شخصیت حضرت ابوطالب می توان به محتوای تحلیلی درباره این شخصیت بزرگوار دست پیدا کرد؛ مثلا پیامبر در حدیث استسقاء به ابوطالب اشاره می کند. وقتی که حضرت رسول(ص) برای اهل مدینه استسقاء و طلب باران کردند، به‌قدری باران باید که اهل مدینه ترسیدند که غرق شوند؛ حضرت دعا کردند و فرمودند که «اللَّهُمَّ حَوَالَیْنَا وَلا عَلَیْنَا» یعنی خدایا بر اطراف ما باران بفرست این باران‌ها را نه بر سر خود ما ... و حضرت در حالی که بالای منبر بودند فرمودند: «لله ابی طالب! اگر ابیطالب زنده بود چشمانش روشن می شد؛ چه کسی شعر او را برای ما می خواند؟ حضرت علی(ع) فرمودند: یا رسول الله! گویا منظور شما این گفته ایشان باشد که گفته‌اند: «و أبیض یستسقی الغمام بوجهه/  ثمال الیتامی عصمة للأرامل»؛ حضرت فرمود: بله؛ پس حضرت امیر هم ابیاتی از قصیده را برای ایشان خواند و بر جناب ابوطالب رحمت فرستادند. این مسایل را در تاریخ بسیار کمرنگ می¬بینیم.

بُعد هنری شخصیت حضرت ابوطالب(ع)

مدیرمسئول مرکز ترجمه و نشر آثار علامه سید جعفر مرتضی عاملی(ره) دلیل این اصرار  معصومان به شعر ابوطالب را اینگونه بیان کرد: توصیه و تأکید بر تدوین اشعار ابوطالب(ع) این است که بعد از پیامبر(ص) به دلیل مساله منع تدوین، همه گزاره‌های تاریخی محو شده است، به همین دلیل اشعار او تنها منبع است و تنها چیزی که نتوانستند آن را ازبین ببرند اشعار ابوطالب بود، به همین دلیل ائمه(ع) می خواستند به واسطه شعر علم و گفتار در سینه ها حفظ شود، این بعد هنری شخصیت ابوطالب است که مانع حذف شخصیت او می‌شود.  

حجت الاسلام عاملی در ادامه افزود: همچنین از حضرت علی (ع) روایت شده است که اشعار ابوطالب را بیاموزید و به فرزندانتان آموزش دهید که علم کثیری در آنهاست چرا که او بر دین خدا بود. امام علی (ع) علاوه بر تشویق به آموزش اشعار ابوطالب به مردم زمان خود، می خواستند تا آیندگان نیز از آن بهره ببرند به همین دلیل توصیه می کردند، اشعار ابوطالب(ع) مدون و مکتوب شود؛ همچنین از امام سجاد(ع) روایت شده که حضرت امیر المؤمنین (ع) در زمان حیات امر می فرمود که از طرف عبد الله، حضرت رسول(ص) و نیز از طرف ابوطالب حج به جا آورده شود. همچنین وصیت فرمودند که بعد از شهادت ایشان هم به نیابت آن بزرگواران حج بجا آورده شود.

آیا ابوطالب افضل بر انبیاء است؟

حجت الاسلام عاملی با اشاره به ردپای ابوطالب در منابع علمی، تأکید کرد: در کتاب سیره الحسن(ع) اثر مرحوم علامه سیدجعفر مرتضی(ره) علاوه بر اثبات مسلمان بودن ابوطالب(ع)، بر افضل بودن او بر پیامبران اشاره شده و دلالت کلامی بیان شده که این نکته بسیار مهمی است، اما چنین شخصیتی حتما در منابع علمی ردپایی دارد، مثلا در روایت عمر بن حنظله که از آن در اثبات ولایت فقیه استفاده می شود، ردپای ابوطالب دیده می شود.

وی افزود: در این روایت برخی حاکم را به عنوان قاضی تفسیر کردند، برای اثبات اینکه منظور قاضی نیست و مقصود حاکم است علامه سید جعفر مرتضی عاملی به خطبه ابوطالب در ازدواج حضرت خدیجه(ع) اشاره می کند: فقد جعلنا الله حکاماً علی الناس... یعنی ما را حاکم بر مردم نه بین مردم قرار دادیم. بنابراین در بحث استدلالی در این زمینه از استفاده شده است.
این پژوهشگر در ادامه بیان کرد: باید کوشید تا اثر جامعی درباره حضرت ابوطالب تدوین کنیم و از زوایای گوناگون به بررسی شخصیت ایشان بپردازیم و این اصرارورزی پیامبر(ص) و اهل بیت(ع) به همین دلیل است.

حجت الاسلام عاملی به نقش ابوطالب(ع) در احکام اجتماعی اشاره کرده و گفت: از مباحثی که در وجهه علمی و اجتماعی ابوطالب(ع) مغفول مانده، نقش او در مباحثی مانند احکام حج، ارث، عقیقه، وقف و نذر است.  

وی تصریح کرد: در تاریخ آمده است زمانی که پیامبر(ص) به دنیا آمدند، توسط عموی خود برای ایشان عقیقه شد، این را می دانیم اما اینکه احکام مرتبط با آن چگونه اجرا شده است باید در تحقیقات علمی و فقهی استخراج شود؛ همچنین زمانی که ابوطالب(ع) از دنیا رفت، اموال به جا مانده از او بر چه اساس بین وراث تقسیم شد و این موارد از مسایلی است که می¬‌توان ضمن استخراج تاریخی به وجهه علمی و اجتماعی حضرت ابوطالب نیز دست پیدا کرد.  

این پژوهشگر تاریخ اسلام در ادامه به نقش آفرینی ابوطالب در دوران بعثت نبوی اشاره کرد و گفت:من معتقدم باید برای تاریخ پیش از هجرت نام دیگری برگزید، تاریخ همراه ابوطالب و تاریخ بعد از ابوطالب. ابوطالب(ع) ۱۰ سال بعد از بعثت همراه پیامبر(ص) بوده است، اما تنها در یوم الدار و شعب ابیطالب از او یاد می کنیم درحالی‌که قبل از بعثت کفیل حضرت محمد(ص) بوده است، او و همسرش فاطمه بنت اسد در مراسم تولد، نامگذاری، ماجرای عام الفیل، مراسم عقد و ازدواج پیامبر(ص) با حضرت خدیجه(س) همراه پیامبر(ص) و مورد اعتماد آن حضرت(ص) بوده است.

وی تأکید کرد: من معتقدم باید برای شناخت بیشتر این شخصیت که در ابعاد علمی و هنری بسیار تأثیرگذار بوده اند، همت ویژه ای گماشته شود و پروژه های ابوطالب‌پژوهی توسط محققان و اهل فن پیگیری شود.