پیشینه مراسم شب قدر در حرم امام رضا(ع)/ شبی برتر از هزار ماه در جوار شمس‌الشموس(ع)

خبرگزاری شبستان،  دین و اندیشه- نازلی مروت: مراسم احیای شب‌های قدر از دوره صفویه در بارگاه ملکوتی امام رضا(ع) به صورت یک سنت هر ساله انجام ‌می شده است.

با فرارسیدن ساعت شب قدر و ایام شهادت حضرت علی(ع)، نخستین رسم برپایی مراسم در حرم اجرا می شود و آن تعویض پرچم بالای گنبد است. در این ایام رنگ پرچم بالای گنبد سیاه می شود تا شروع سایه پوشی شهر اعلام شود. رسم تعویض پرچم با آداب و رسوم خاصی در حریم حرم امام رضا(ع) تنها در دو شب عاشورا و شب شهادت ثامن الحجج(ع) انجام می گیرد اما در روزهای دیگر تقویمی و مناسبتی عزای ائمه اطهار (ع) هم پرچم بالای گنبد سیاه می شود. ریشه این سیاه پوشی به دوره صفویه بازمی گردد. در اسناد تاریخی به جا مانده ار علمداران و پرچمداران نام برده شده است که وظیفه سیاه پوش کردن حرم را بر عهده داشته اند.

همچنین در نسخه های خطی قرن دهم هجری قمری، نقاشی هایی برجای مانده که نشان یا پرچم آستان قدس که شکلی ترنج مانند داشته، به تصویر درآمده است. در حاشیه این پرچم، اسامی چهارده معصوم در چهارده دایره کنار هم چشم نوازی می کند و در وسط آن عبارت «مهر مشهد مقدس الرضا علیه افضل التحیه و الدعاء» دیده می شود. پس از انقلاب اسلامی پرچمی طراحی می شود که روی آن عبارت «لااله الا الله» به شکل گنبد و گلدسته گلدوزی شده و در حاشیه آن نام مبارک «رضا» به تکرار با رنگ زرد، دوردوزی شده است.

این پرچم همیشه به جز ایام سوگواری بر بالای گنبد طلا در اهتزاز است و فقط در ایام عزاداری محرم و شهادت ائمه اطهار(ع)، با پرچم مخمل سیاه رنگ که همان نشان و همان حاشیه، با ساتن سبز زیتونی روی آن گلدوزی شده، تعویض می شود.   

آماده برای اقامه عزا

بر اساس اسناد به جای مانده در این ایام،  مستغلات و دکان های مربوط به حرم مطهر رضوی تعطیل و برخلاف شب‌های دیگر که در ابتدای شب، چراغ‌های حرم خاموش می‌شد، در این شب‌ها تا صبح تمامی صحن‌ها و رواق‌ها باید روشن می‌ماند. همچنین در این شب‌ها، نقاره‌نوازی و نواختن طبل ممنوع بود. 

مطابق یکی از اسناد مربوط به دوره قاجار،در رمضان سال ۱۲۷۵ هجری قمری متولی باشی وقت حرم خطاب به ملا محمد علی فراش و شماع آستان چنین می¬نویسد: «از قدیم مرسوم بوده شب های احیاء دو راتبه سوخت جهت حرم محترم و عمارت می داده اند. چون درب حرم مبارک تا صبح باز است باید سوخت شود شما هم در سه شب احیاء هر شب یک راتبه علاوه بر مستمری سایر شب ها را قبض بگیرید».

نخل بندی در شب های قدر

اسناد دیگری هم وجود دارد که روایتگر برپایی مراسم «نخل‌بندی» در دوره‌های صفویه و افشاریه است. در این مراسم پس از تزئین سازه‌ای چوبی به نام «نخل» با وسایل و اشیای مختلف، مجلس روضه‌خوانی به منظور عزاداری سالروز شهادت ‌امیرالمؤمنین علی(ع) دایر می‌شده است. قدمت قدیمی‌ترین سند آورده شده درباره هزینه های مربوط به نخل بندی در حرم رضوی در ۲۱ رمضان سال ۱۱۱۸ هجری قمری یعنی۳۲۷ سال پیش است. نخل بندی رسمی بوده که در عصر حکومت صفوی در برخی نقاط ایران ازجمله مشهد در هنگام سوگواری برخی امامان شیعه به ویژه حضرت علی(ع) برپا می شده است.  پس از بسته شدن نخل، زائران مشهدی آن را بر شانه می گذاشته و در صحن حرم می گردانده اند و به این صورت، عزاداری شب های احیا آغاز می شده است. مطابق این اسناد، کاغذ الوان، ورق نقره، طلا و آینه های رنگی ازجمله وسایل تزیین نخل بوده که به آن ها اشاره شده است. مراسم «نخل بندی» در حرم رضوی از سال ۱۰۶۷ ق تا پایان حکومت افشاری، با شکوه و وسعت خاصی برگزار می شده است، اما به مرور به دست فراموشی سپرده شده است.

با آغاز مراسم عزای امام علی(ع) و شب قدر مناجات خوانی، روضه و دعای جوشن کبیر در حرم آغاز می شود. مراسمی که از ابتدا تاکنون تغییری نداشته است. این مراسم تا سحر ادامه دارد. این مراسم باشکوه هرساله با حضور میلیونی زائران و و مجاوران حضرت برپا می شود.