به گزارش خبرنگار گروه دین و اندیشه خبرگزاری شبستان، از مجموع هشت هزار امامزاده کشور، حدود ۳۰۰ امامزاده در گوشه و کنار استان تهران قرار دارند که همه ساله مقصد سفرهای مسافران نوروزی از جای‌جای استان و کشور هستند.
امامزادگان و بقاع متبرکه استان تهران علاوه بر داشتن جاذبه‌های معنوی، به علت قرارگیری در کنار جاذبه‌های گردشگری استان به قطب‌های زیارتی، فرهنگی، گردشگری تبدیل شده‌اند.
امامزاده سید اسماعیل(ع) در خیابان شهید مصطفی خمینی، نزدیک میدان «سید اسماعیل» یکی از این امامزادگان است. یک سوی این بقعه به واسطه بازار سرپوشیده به خیابان اصلی بازار تهران راه می یابد. این مکان تاریخی شامل میدان، آب انبار، مسجد- مدرسه فیلسوف الدوله و بازار سید اسماعیل است.
بنای فعلی امامزاده شامل صحن، ایوان، رواق (ایوانی که در مرتبه دوم ساخته شود، پیشگاه)، بقعه و مسجد است. صحن امامزاده به شکل مستطیلی به ابعاد ۲۳ در ۳۵ متر است که محور طولی آن در امتداد شمالی – جنوبی قرار دارد و دارای سه ورودی است که مدخل اصلی بنا نیز محسوب می شود. این ورودی مقابل سردر آب انبار ساخته شده است. دو ورودی دیگر اطراف صحن نیز یکی در شمال و دیگری در جنوب به معابر فرعی راه دارند.
بنا دارای ایوانی رفیع و خوش منظر است که در طرفین آن دو منار طویل دیده می شود.
در طرفین ایوان، سه ایوانچه در لبه صحن واقع شده است. بدنه ایوان غربی پوشیده از کاشی، و نیم گنبد آن مزیّن به مقرنس زیبا و پرکار است. در محل پاکار قوس پوشش ایوان، بر کتیبه ای با زمینه لاجوردی در سه سوی و روی کاشی های خشتی، عباراتی به خط سفید نقش بسته است.
کاشی های زرین فام مرقد متعلق به قرون هفتم و هشتم هـ. ق و مناره های موجود در این بقعه از قرن سیزدهم هـ. ق باقی مانده است.
بنای فعلی امامزاده سید اسماعیل (ع) مشتمل بر صحن، ایوان، رواق، بقعه و مسجد بالاسر است.
صحن امامزاده مستطیلی است که محور طولی آن درامتداد شمالی - جنوبی قرار دارد و با ابعادی در حدود ۲۳ متر و ۳۵ متر، دارای سه ورودی است.
نمای اطراف صحن نیز با آرایشی از پایه ها و ایوان های کم‌ارتفاع، با نمایی آجری شکل گرفته است و ارتفاع کم نمای صحن سبب می‌شود تا ایوان جبهه غربی بنا بزرگ‌تر جلوه کند.
بدنه ساده آجری نماهای چهار طرف صحن، در محل لچکی پشت بغل، باکاشی‌کاری های معقلی و خوش نقشی تزیین شده است.
در حالی که لبه‌های اطراف صحن ارتفاعی معادل ۵ / ۴ متر دارد، ایوان غربی آن با ارتفاع ۵ / ۱۰ متر، در میانه جبهه غربی، تمامی توجه بیننده را به خود جلب می‌کند. دهانه ایوان حدود ۳ / ۷ متر است و ارتفاع مناره های اطراف آن به حدود ۲۲ متر می‌رسد و باید اذعان کرد که این ایوان در حقیقت شاخص‌ترین قسمت بنای امامزاده سید اسماعیل تهران است؛ بدنه ایوان پوشیده از کاشی و نیم گنبد پوشش آن مزین به مقرنسی زیبا و پرکار است.
کف بقعه، به میزان ۵۰ سانتی‌متر پایین‌تر از رواق قرار دارد و از طریق دو پله با آن مرتبط است. مساحت بقعه نزدیک به مساحت تقریبی یک مربع (۷ / ۶ ضربدر ۵ / ۶ متر مربع) و ضریح آن در فاصله نزدیک‌تری به در ورودی واقع است. این فضای چهارگوش، نسبت به رواق، زاویه‌دار است و با کمی پیچش نسبت به محور طولی آن قرار دارد.
فضاهای پر و خالی بقعه امامزاده سید اسماعیل (ع) متناسب با طرح چهار طاقی است که پایه‌های قطور و عریضی در چهار سوی آن قرار گرفته‌اند. در بدنه ضخیم دیوار عریض جبهه جنوبی، محرابی واقع، و در شمال آن درگاهی وجود دارد که متقارن با محراب است. در غرب بقعه، درگاهی قرار دارد که به قرینه درگاه شرقی ساخته شده است. این طرح فضای چهار گنبدخانه تا ارتفاع ۷ / ۴ متری امتداد می یابد و در این ارتفاع تویزه هایی که در گوشه های اضلاع برپا شده‌اند طرح چهارگنبد را به دایره نزدیک می‌کنند. ساقه دایره گنبد در ارتفاع شش متری قرار دارد و ارتفاع گنبد عرق چین کم خیز بنا به ۴۰ / ۹ متر می رسد؛ نقطه ای که یک متر پایین تر از بالاترین ارتفاع ایوان قرار دارد. فیل پوش های فضای هشت گنبد، ساده، کم کار و فاقد نقش اند. در حد فاصل فضای چهار و هشت گنبد، کتیبه ای با خط قرمز بر زمینه ای به رنگ سبز نقش بسته که متأخر است و تاریخ ۱۳۳۵ را دارد.
اما در همین فضا نیز باید قدیمی ترین نشانه های تاریخی را جست؛ نقش گل و بوته های اسلیمی که در جای جای بدنه های سفید سطوح فوقانی بقعه جلوه می‌کند، ضریح و مرقد میان بقعه و در چوبی قسمت غربی آن، که با استناد به ته رنگ‌های باقی بر آن می‌توان به ترتیب تحولات تاریخی بنا دست یافت.
برای تعیین تاریخ عناصر ساختمانی بقعه این امامزاده، باید اذعان داشت که بقعه خود یک دوره ی ساختمانی مستقل است که تاریخ آن، با توجه به نقش ترنج های اسلیمی بازمانده در فضای هشت گنبدخانه، به دوره‌ی صفویه باز می‌گردد و البته این گنبد خود جانشین بنای قدیمی تری است که از آن - چنانکه اشاره شد - دو شاهد تاریخی نیز در اختیار داریم: نخست کتیبه روی در (مورخ ۸۸۶ ه. ق)، دیگری کاشی های زرین فام مرقد که تاریخی مقدم بر این تاریخ (۸۶۶ ه. ق) دارند، و متعلق به قرون هفتم و هشتم هجری قمری‌اند.
مرحوم استاد محمدتقی مصطفوی، در باب این بنا، چنین می گوید:
این بقعه که منسوب به سید اسماعیل، از نوادگان امام علی النقی (ع) است در محله چاله میدان واقع گشته. بنای کنونی آن طبق کتیبه موجود در ایوان و داخل حرم، در زمان محمدشاه قاجار به سال ۱۲۶۲ هجری ساخته شده [و] بانی آن عیسی خان بیگلربیگی بوده است. اثر بسیار قدیم تر آن در منبت عتیقه است که در ضلع غربی حرم قرار گرفته و به مسجد کوچکی باز می‌شود که بر روی این در نیز نام محمدشاه قاجار و عیسی‌خان بیگلربیگی مذکور است ولی قسمت اصلی یعنی وسط هر دو لنگه در، مربوط به قرن نهم هجری می باشد و طبق کتیبه های موجود آن، بانی در استاد حسین پیر علی حداد تهرانی و تاریخ آن غره جمادی الاول سال ۸۸۶ هجری است و این تاریخ قدیم ترین سال تاریخی است که درباره ابنیه قدیمی داخل شهر تهران می‌توان سراغ نمود.
برای ارائه ردیف تحولات ساختمانی بنا می‌توان گفت که از ناصر ساختمانی قرن های ۷ و ۸ ه. ق بنا نشانه ای در دست نیست. اما از طرفی، وجود کاشی های زرین فام روی مرقد و وضع استقرار مرقد در گنبدخانه کنونی که نسبت به مرکز تقارن بقعه فعلی جابه جاست تنها نشانه هایی هستند که بر وجود عناصر ساختمانی قرون هفتم و هشتم امامزاده سید اسماعیل (ع) دلالت می کنند.
در کتیبه دار قرن نهم بنا، نشانه‌ای از تحولات مرحله‌ی بعدی آن است. تا قرن نهم هجری قمری، هنوز شهر تهران احداث نشده و تهران دهی بیش نبوده است عناصر ساختمانی گنبدخانه فعلی را می‌توان به تغییرات و تحولات ساختمانی بنا در دوره‌ی صفوی نسبت داد که براساس آن گنبدخانه فعلی در محل بقعه قبلی با وسعت بیش‌تری برپا شده است. از این دوره علاوه بر عناصر کالبدی برپادارنده‌ی گنبد، نقاشی‌های دیواری سطوح در فضای هشت گنبدخانه هنوز پابرجاست؛ که این دوره مقارن با زمان شکل‌گیری شهر تهران است.
رواق مقابل گنبدخانه نیز ناشی از تغییرات ساختمانی بعدی بناست که از تاریخ احداث آن اطلاع دقیقی در دست نیست و تنها می‌توان گفت که این دوره از ساختمان، بعد از احداث گنبد و قبل از احداث ایوان، بنا شده است. آخرین دوره تحولات عمده‌ی ساختمانی، مربوط به شگل‌گیری ایوان و صحن کنونی آن است که تاریخ ۱۲۶۲ ه. ق را همراه دارد.
در پایان می توان گفت بنای امامزاده اسماعیل در مرکز پایتخت به نوعی قطب گردشگری مذهبی تهران در این منطقه است که هم از لحاظ تاریخی و هم معنوی دارای جاذبه های بسیاری است.
نظر شما