حمله به کنسولگری انگلیس در رشت/ وقتی گیلان جولانگاه رقابت های روس و انگلیس شد

خبرگزاری شبستان_رشت، مهری شیرمحمدی؛ مکان کنسولگری انگلیس در رشت در نقشه‌های تاریخی دیده می‌شود، عمارت دو طبقه‌ای که بعدها در زمین کنسولگری انگلیس در رشت نوسازی شد. پشت دیوارهای بلند و قطورش از دید عابران ناپیداست. ساختمانی که با زیرزمین بلندش مانع از نفوذ رطوبت از کف به بنا شده است و دیوارهای قطور، شکوهی توام با  گذشته نفوذ یک استعمارگر خارجی را در آن محدوده تداعی می کند.

در حال حاضر ایوان های ضلع جنوبی و شرقی بنا، رو به باغ بزرگ عمارت باز می شود. باغی که در گذشته درختان تنومندی داشت و اکنون رشد بوته های خاردار تمشک وحشی، مانع از رفتن در باغی می شود که در گذشته های دور، کارداران انگلیس در باغ قدم می زدند و تلاش داشتند از رقیب روسی خود عقب نمانده و برای تاثیرگذاری در تحولات تاریخ معاصر ایران و گیلان نقش موثری ایفا کنند.

بررسی اولین نقشه شهر رشت که به سال 1249 خورشیدی توسط «مهندس ذوالفقار خان» در دوره ناصرالدین شاه قاجار کشیده شده است، عمارت و باغ  مذکور در محله کیاب رشت موقعیت سنجی شده و روی نقشه به وضوح نوشته شد: قنسولگری انگلیس. این موقعیت سنجی در نقشه 1299 و در نقشه 1327 نیز با عبارت کنسولگری انگلیس ذکر شده است.

در نقشه های قدیمی، ورودی این بنا از ضلع شرقی و از سمت محله کیاب و در انتهای یک کوچه باریک بود. با احداث خیابان بیستون در دهه 40، محله کیاب رشت دو پاره گردید و ورودی  این ساختمان  به ضلع شمالی انتقال یافت.

یکی از مطلعین، درباره این خانه می گوید: مالک عمارت حاج رحیم سبحانی پور، یکی از تجار خوشنام گیلان بود و عمارت را از کنسولگری انگلیس خریداری کرده بود. همسر وی دختر چینیچیان، معروف به آقای قلی اف، نخستین رئیس اتاق بازرگانی ایران بود. خاندان چینیچیان، از خیرین به‌نام رشت هستند که ساخت مسجد و کاروانسرای چینیچیان و همچنین کمک به ساخت آسایشگاه خیریه معلولین و سالمندان رشت از نیکی های ایشان است.

شکل فعلی ساختمان یادآور بناهای دوره پهلوی است. در همین زمینه دختر بزرگ حاج رحیم سبحانی پور می گوید: این ملک در گذشته کنسولگری انگلیس در رشت بوده و مرحوم پدرم سال 1334 خورشیدی پس از خرید ملک، ساختمان قدیمی آن را کامل تخریب و از نو ساختمان جدیدی با فضاسازی باغ، حیاط و حوض بزرگ ساخت. سال 1338 بنای فعلی تکمیل و خانواده سبحانی پور در آن ساکن شدند. آن زمان من 9سال داشتم.

روی بالکن عمارت ساعتی در افکار خود غوطه ور می شوم. به نایب کنسول انگلیس در رشت در اوایل قرن بیستم فکر می کنم.

بی شک وی نیز مدت‌های مدیدی در ساختمان کنسولگری قدیم ساکن بوده است. یاسنت لوئی رابینو ، 6سال (1285- 1291)(1906- 1912م) در گیلان اقامت داشت. وی 2 سال پیش از آغاز جنبش جنگل، ماموریتش در گیلان پایان می یابد. منشی وی «میرزا محمد خان صمصام الکتاب» بود.

کتاب های وی دقت زیاد او را نشان می دهد. وقتی از میزان تولید برنج هر روستا، میزان مالیات و نوع برنج، جمعیت و کدخدای محل می نویسد. آنجاکه از کوه ها و استخر های طبیعی و وسعت آنها می نویسد، از بقعه ها و مراکز زیارتی و حتی درخت هایی که برای مردم مورد احترام است با آدرس دقیق و نوع درخت می نویسد و یا زمانیکه  فرمانروایان محلی گیلان را با شجره نامه هایشان تشریح می کند، وقتی از گالش ها و گیلکها و خصوصیات اخلاقی هرکدام می نویسد و... .

خواندن آثارش، اوج  تیزبینی کارداری را نشان می دهد که برای ماموریت به یک کشور بیگانه فرستاده شده بود و با بازدیدهای میدانی مطالبی را می نویسد که اکنون هم بسیاری رنج چنین بررسی های میدانی را به خود نمی دهند. به همین دلیل  اکنون کتاب هایش از مهمترین منابع گیلان شناسی است.

یادداشت های رابینو ،که اندکی هم خط و زبان فارسی می دانست ،  بعدها کتاب هایی می شود همچون؛ «فرمانروایان گیلان،مشروطه گیلان،صنعت نوغان در ایران، کشت برنج در گیلان و دیگر ولایات جنوب دریای کاسپین ،ولایت دارالمرزایران گیلان،مازندران واستارباد.»

کتاب ولایت دارالمرز در سال ۱۹۱۷ در پاریس چاپ شد. به قول مترجم آثار وی، شادروان جعفر خمامی زاده:« نوشته های او نشان می دهد که در این راه از هیچ کوششی فروگذار نکرده و با استفاده از مقام سیاسی خود و تماس با دیگر ماموران سیاسی، بازرگانان و کشاورزان و عامه مردم مدارک و ماخذ ارزنده ای از این سرزمین گردآورده و به سبب احاطه ای که از روزگار جوانی به خط و زبان فارسی داشت، از منابع محلی هم که به سختی در دسترس اروپاییان قرار می گرفت در تکمیل آثار خود استفاده برده است.» (پیشگفتار، ص:بیست) 

«روبرت واهانیان» رشت پژوه، می گوید: سفارتخانه ها در پایتخت کشورها دایر بود و شعبه سفارتخانه ها یا همان کنسولگری در شهرستان ها دایر می شود. کشورهای روسیه، انگلیس و عثمانی و فرانسه نیز برای مدتی تا پایان دوره قاجار، در رشت کنسولگری داشتند. 

یک مورخ علت ایجاد کنسولگری انگلیس در رشت را در ظاهر کسب منافع تجاری در گیلان ولی در عمل، نظارت بر رفتار سیاسی و نظامی روسیه می داند. دکتر «عباس پناهی» می گوید: سیاست های مداخله جویانه روسیه در نیمه دوم سده نوزدهم در امور ایران به ویژه در مناق جنوبی دریای کاسپین موجب شد تا دولت ایران بیش از گذشته به انگلستان متمایل شود. در نتیجه دولت ایران حتی به انگلستان اجازه تاسیس دو کنسولگری در گوشه باختری و خاوری دریای کاسپی یعنی رشت و استرآباد را صادر کرد. براساس توافق نامه دولت ایران و بریتانیا قرار شد از سال ۱۲۶۹ه.ق/۱۸۵۲م. کنسولگری انگلستان در رشت افتتاح شود. ولی افتتاح کنسولگری انگلستان در رشت چند سالی به جهت معاهده پاریس و جدایی افغاستان از ایران -که نارضایتی ایران را در پی داشت- به درازا کشید. تا این که در صفر ۱۲۷۵/ اکتبر ۱۸۵۸م با استقرار «کاپیتان چالرز» به عنوان نخستین کنسول انگلستان در رشت، انگلیسی ها رسما در گیلان دارای کنسولگری شدند. 

این عضو هیئت علمی دانشگاه گیلان می افزاید: هدف انگلیسی ها از ایجاد کنسولگری برخلاف وعده های آنان به دولت ایران، مبنی بر گسترش تجارت با گیلان و مناطق اطراف آن، نظارت بر رفتار سیاسی و نظامی روسیه بود. در نتیجه، ماموریت های کنسول بریتانیا در رشت نظارت بر تحرکات روسیه در دریای کاسپین، آسیای مرکزی و مسئله هندوستان تعریف شده بود. در حالی که بهانه انگلیس جهت افتتاح این کنسولگری، توسعه تجارت با بخش های جنوبی دریای کاسین اعلام شده بود. بر اساس توافق دولت ایران و بریتانیا، کنسولگری انگلستان می توانست حداکثر ۱۰ نفر را در کنسولگری خود به کار بگمارد. 

وی با اشاره به گیلانیانی که به انگلیسی ها خدمت می کردند، ادامه داد: یکی از نخستین گیلانیانی که به خدمت انگلیسی ها درآمد، «میرزا ابراهیم رشتی» بود. وی به عنوان منشی اول کنسولگری به آنها خدمت می کرد. این فرد بعدها به جهت اختلاف با مکنزی از وی جدا و اطلاعاتی را در اختیار مامور روسی «ملگونف و برنهارد درن» قرار داد. «میرزا جعفر رشتی»، دیگر گیلانی متمولی بود که به حقوق انگلیسی ها نیازی نداشت. وی حتی در برهه ای از دوران خدمت خود، به کنسولگری انگلستان در رشت نیز مبلغی قرض می دهد. این گشاده دستی در دستگاه دیپلماسی انگلستان به احتمال زیاد برای وی منفعتی بسیار داشت.

پناهی با اشاره به کنسول بعدی در رشت یعنی؛ «آدریان چرچیل»( ۱۸۷۵- ۱۸۷۹م) اضافه می کند: بعد از چرچیل، در فاصله سال های ۱۸۸۰ تا ۱۸۸۳ م. / ۱۲۹۷ – ۱۳۰۰ ه.ق  به طور موقت کنسولی در شهر رشت حضور نداشت و به‌جای رشت، استرآباد به عنوان پایگاه کنسولی سواحل جنوبی کاسپین شمرده می شد. تا این که در سال ۱۳۰۰ ه.ق/ ۱۸۸۳ م. فردی به نام «آ. فین» به عنوان کنسول رشت به این شهر اعزام می شود. به دلیل اهمیت استرآباد برای انگلستان، دولت بریتانیا در سال ۱۳۰۷ ه.ق درجه کنسولگری رشت را به ویس کنسولگری(درجه دوم) تنزل داد. به نظر می رسد انگلستان در بازی با روسیه برای اخذ امتیازات سیاسی و اقتصادی با این دولت در مناطق دیگر، حاضر به چشم پوشی از امتیازات خود در گیلان شد. نخستین ویس کنسول رشت، «ه .ت. گينس» بود که پس از ورود به شهر رشت به جهت بیماری در ۳۰ دسامبر ۱۸۹۰م. می میرد. سپس «آلفرد فرانسیس چرچیل» (۱۹۰۳ تا ۱۹۰۵م) و در نهایت رابینو (۱۹۰۶- ۱۹۱۲م )، نایب کنسول انگلیس در رشت شد.

این مورخ، با اشاره به تشدید رقابت های سیاسی و امنیتی روس و انگلیس در اوج جنبش مشروطه و جنبش جنگل، ادامه می دهد: یکی از این رقابت ها، جاسوسی از کنسولگری رقیب بود. بنا بر گزارش های موجود، از کنسولگری انگلیس در رشت سرقت و مقداری از اسناد و مدارک موجود کنسولگری دزدیده شد. کنسول بریتانیا این حادثه را به نظمیه رشت اطلاع داد و انگشت اتهام را به کنسول روسیه، «آپرسوف» دراز میکند.

به گفته وی، سارقین به دنبال اسناد محرمانه بوده اند، اما به اسناد مهمی دست نیافتند. 

پناهی، به دخالت انگلیس در جنبش جنگل و خشم جنگلیان اشاره کرده و می افزاید: ویس کنسول انگلستان یعنی«مک لارن» به جهت دخالت در امور جنگلی ها و خیانت علیه آنان دستگیر و زندانی شد. بعدها به طور مرموزی از زندان گریخت و به انگللیسی ها در منجیل پیوست. نيروهاي نهضت جنگل رشت را تصرف و كنسولگري انگليس را به آتش كشيدند.

«ناصر عظیمی» درباره حمله مجاهدان جنبش جنگل به کنسولگری انگلیس در رشت می گوید: حمله به کنسولگری انگلیس در رشت در زمان جنگلیان به احتمال زیاد در مرداد ۱۲۹۷ خورشیدی صورت گرفت که جنگی سخت بین جنگلیان و قوای انگلیس در رشت درگرفت. طی این جنگ، جنگلیان شکست خوردند و با یک قرارداد، مصالحه بینشان پایان یافت. 

این پژوهشگر درباره علت و تاریخ بسته شدن کنسولگری انگلیس در رشت، می‌افزاید: بسته شدن کنسولگری هم زمان با قطع رابطه ایران و انگلیس و در زمان نخست وزیری دکتر مصدق صورت گرفت. هنگامی که دکتر فاطمی وزیر امور خارجه مصدق بود. وزیر خارجه در ۳۰مهر ۱۳۳۱ طی نامه ای قطع رابطه ایران و انگلیس را به دولت انگلیس اعلام کرد. یک سال بعد یعنی در پاییز ۱۳۳۲ چهارماه بعد از کودتای ۲۸مرداد، دوباره روابط ایران و انگلیس برقرار شد. اما کنسولگری انگلیس در رشت دیگر فعال نگردید.