خبرگزاری شبستان؛ گروه قرآن و معارف: فاطمه بنت حِزام مشهور به اُمّ‌البَنین (درگذشت: ۶۴ق) از همسران امام علی(ع) و مادر حضرت عباس بود. او همچنین مادر عبدالله، جعفر و عثمان است که هر چهار تن در روز عاشورا به شهادت رسیدند. پس از واقعه کربلا، ام البنین به همراه نوه‌اش عبیدالله بن عباس بن علی و جمعی از مردم مدینه روزهای زیادی را در قبرستان بقیع برای امام حسین(ع) و فرزندانش سوگواری می‌کردند. مدفن ام البنین در قبرستان بقیع است.
عالمان شیعه شجاعت، فصاحت و علاقه ام البنین به اهل بیت به‌ویژه امام حسین(ع) را ستوده و از او به نیکی و بزرگی یاد کرده‌اند.
حضرت ام البنین(س) دارای فضائلی همچون صبر، ولایت مداری، فداکاری و... آنچنان که هم نزد اهل بیت علیهم السلام گرامی بود و هم الگویی شد برای زنان و مادران در طول تاریخ. همزمان با سالروز وفات این بانوی بزگ اسلام با حجت الاسلام والمسلمین «امیر علی حسنلو» مدیر گروه تاریخ وسیره مرکز مطالعات وپاسخگویی به شبهات حوزه های علمیه گفت و گویی ترتیب داده ایم تا بیشتر با ابعاد زندگی و حیات مبارک حضرت ام البنین سلام الله علیها همسر امیرالمومنین و مادر حضرت عباس(علیه السلام) به عنوان یکی از زنان برجسته و تاثیرگذار در تاریخ شیعه آشنا شویم. در ادامه متن این گفت و گو قابل استفاده است.
به چه دلایلی حضرت ام البنین سلام الله علیها را در تاریخ شیعه به عنوان یکی از زنان برجسته و تاثیرگذار معرفی می کنند؟
زنان نيز مثل مردان مي توانند به معنويت کامل ومراتب معنوی والا برسند؛ زنان در تاريخ نقش به سزايي ايفاء نمودند تا جائیکه نوشته اند هرجا مردی را در اوج قله های توفیق وپیروزی دیدار نمودید بی گمان پشت صحنه ی این توفیق بزرگ یک صحنه بزرگ وجود دارد ؛ چنانکه در انحراف مردان نیز زنان نقش آفرین هستند؛ چنانکه ام جمیل همسر ابو لهب در گراهی او نقش داشت؛ يکي از زناني که در تاريخ اسلام، چهره درخشاني ازخودبجا نهاده و نماد ايثار و فداکاري و عشق به اهل بيت ـ عليهم السلام ـ بوده، ام البنين ـ سلام الله عليها ـ مي باشد.
ام البنين از قبيله کلابيه و آباء و اجدادش از پهلوانان عرب به شمار مي روند که در جنگ هاي اعراب با ايران ذکر آن ها در اذهان مانده است. نام اصلي اين بانو، فاطمه مي باشد که بعد ها به «ام البنين» شهرت يافت. ايشان دختر حزام بن خالد بن ربيعه بن عامر (حبل) بن کلاب بن ربيعه بن عامر بن صعصعه مي باشد.
نام مادرش ثمامه (ليلي) دختر سهيل بن عامر بن مالک بن جعفر بن کلاب است. عمويش «لبيد» از شاعران بزرگ و قديمي که صد و چهل سال و بلکه بيشتر عمر نموده است. او دوران ظهور اسلام را درک و مسلمان شده و جزء مهاجرين است که در خلافت عمر به کوفه آمد. تا اين که در دوران معاويه وفات کرد. او ازشعراء دوران جاهليت و صاحب معلقات و قصايدي مي باشد.
این زن وفادار وبا شعور ومدیر ومدبر که زندگی خود را در خانه علی پس از وفات همسرش فاطمه آغاز کرد ونام او فاطمه بود به احترام فرزندان فاطمه از امام علی(ع) در خواست نمود که اورا به نام خود خطاب نکند تا دل فرزندان فاطمه دختر رسول الله که در کنار او زندگی می نمودند غمگین نشود .
از دوران کودکي و نوجواني او اطلاعي دقیقی گزارش نشده است ولي نام او موقع ازدواج با علي ـ عليه السلام ـ در منابع زيادي گزارش شده است. بعد از رحلت فاطمه زهرا ـ سلام الله عليها ـ در يازدهم هجري قمري، حضرت علي ـ عليه السلام ـ به عقيل برادرش که از نسب شناسان بوده فرمود زني از خاندان هاي پهلوان عرب پيدا کن که از او فرزندي شجاع، دلاور با وفا تربیت کند. عقيل قبیله بنی کلاب را که ام البنين در آن می زیست معرفي کرد و به برادرش عرض کرد که در عرب شجاع تر از پدران وي سراغ ندارم. و حضرت نيز با او ازدواج نمود. ام البنين يعني مادر فرزندان (پسر). او یکی از همسران امام علی علیه السلام بود که فرزنداني تربيت کرد که در تاريخ ماندگار شدند و براي بشريت در وفاداري، ادب، شجاعت، سخاوت، و ايمان، واحترام به برادر و دفاع از ولایت وامام زمان خود بی مانند و الگو هستند.
در خصوص شیوه های تربیتی حضرت ام البنین سلام الله علیها بفرمایید که چگونه بود؟
ام البنين مادر يگانه سقاي تاريخ است که عباس نام دارد، عباس که نامش دل عارفان را صفا مي بخشد و خاطر مومنان را از آن جهت که در کربلا ايثار نمود در پيشگاه برادر بزرگش، روشني و آکنده از عشق به خدا مي کند.بعد از شهادت امام علي ـ عليه السلام ـ و امامت امام حسن ـ عليه السلام ـ ، شاهد حضور ابا عبدالله و ياران باوفايش از جمله چهار فرزند ام البنين ، در صحنه کربلا هستيم.عباس (ابوالفضل) ـ عليه السلام ـ ، عبدالله، جعفر و عثمان، چهار فرزند دلاور ايشان در صحنه کربلا حاضر بودند که همگي در رکاب حضرت سيد الشهداء شهيد گشتند.
همچنين از جمله کارهاي او که باعث تحسين همگان شده و بيانگر عشق و علاقه او به اهل بيت ـ عليهم السلام ـ است؛ وقتي با امير المومنين ـ عليه السلام ـ ازدواج نمود و امام حسن و حسين ـ عليهما السلام ـ مريض بودند، از سر لطف و مهرباني با آن ها برخورد نمود و همچون پسران خويش از آن ها مراقبت و نگهداري کرد.
ام البنین بعد از فاطمه در واقع مادری فرزندان فاطمه را نیز عهده دار شد ومربی آنان بود . از جمله مقام و منزلتي که برايش نوشتند اين است که، حضرت زينب ـ سلام الله عليها ـ بعد از ورود به مدينه به ديدارش رفته و شهادت فرزندانش را تعزيت و تسليت گفتند.
یکی از تربیت شده های ام البنین عباس بود که امام سجاد او را چنین معرفی می کند «خداوند عمویم عباس عليه السّلام را مشمول رحمت خويش گرداند؛ او از خود ايثار و از خودگذشتگى نشان داد و از عهده امتحان الهى بر آمد؛ جان خود را فداى برادر نمود تا آنجا كه دستهاى مباركش از پيكر جدا شد، خداى عزّ و جلّ عوض دستها به او دو بال عنايت فرمود كه به وسيله آنها به همراه فرشتگان در بهشت پرواز مىكند، چنان كه به جعفر بن أبي طالب نيز دو بال عطا فرمود، عباس عليه السّلام در پيشگاه خداى تبارك و تعالى از مقام و جايگاهى برخوردار است كه همه شهدا در روز قيامت به مقامش رشك مىبرند». سرانجام ام البنین (ع)در13جمادی الثانی سال61 ق با فاصله اندک از واقعه عاشورا ، براثر شدت مصیبت حادثه جانسوز کربلا درمدینه رحلت کرد وبه فرزندان خود پیوست ودر قبرستان بقیع مدفون گردید.
شکل سوگواری و روایت گری واقعه عاشورا توسط ام البنین چکونه بود؟
ام البنین در واقعه کربلا حضور نداشت. هنگامی که کاروان اسیران کربلا وارد مدینه شد، شخصی خبر شهادت فرزندانش را به او داد؛ اما او از سرنوشت امام حسین(ع) پرسید. ام البنین وقتی خبر شهادت چهار فرزندش و امام حسین(ع) را شنید، گفت: «ای کاش فرزندانم و تمامی آنچه در زمین است فدای حسین می‌شد و او زنده می‌ماند.» این سخنِ او را برخی دلیل دلدادگی عمیق او به اهل بیت و امام حسین(ع) دانسته‌اند. بعد از حادثه کربلا و خبر شهادت چهار فرزندانش ، همچو کوهي استوار و شکيبا، از خود جزع و فزعي نشان نداد. بلکه گفت: «اينها همه فداي حسين ـ عليه السلام ـ باد». اين امر حکايت از اخلاص کامل او به اهل بيت، بخصوص امام حسين ـ عليه السلام ـ دارد.
او را زني اديب و شاعري فصيح و اهل فضل و دانش دانسته اند. چنانچه از او قصايد و مرثيه هايي در مورد چهار فرزند خويش که در کربلا شهيد شدند نقل شده است. ايشان بعد ازحادثه کربلا، به قبرستان بقيع رفته و چنان ناله و گريه سر مي داد که حتي مروان بن حکم (والي مدينه) براي شنيدن مرثيه او مي آمد و گوش فرا مي داد.
اشعار نغزي در مورد حادثه کربلا و چهار فرزند رشيد خويش دارد:
«ديگر مرا ام البنين (مادر چهار پسر؛ عباس، عبدالله، جعفر و عثمان) نخوانيد و مادر شيران شکاري ندانيد. مرا فرزنداني بود که به سبب آن ها مرا ام البنين مي گفتند و اکنون صبح کردم که ديگر براي من فرزندي نيست...»
امّ البنین، پس از شهادت فرزندانش، مرثیه‌های بسیار سوزناکی می‌خواند و مردم مدینه نیز به ندبه و نوحه او گوش فرا می‌دادند تا جایی که مروان بن حکم –دشمن اهل بیت- نیز به نوحه‌خوانی او حاضر شده و می‌گریست.
در رثاء عباس ـ فرزند ارشدش ـ مي گويد: «اي آن که عباس را ديدي، در حالي که بر گروه ضعيفان حمله مي کرد، و دنبال او از فرزندان حيدر علي ـ عليه السلام ـ جنگاوراني بودند، که هر يک داراي يال و کوپالي بودند...»
ام البنین نیز با مرثیه هایش یکی از پیام رسانان بزرگ کربلا وقیام عاشورا بود ؛ او با مرثیه هایش در پیام رسانی شریک زینب بود واین رسالت را داشت که پیامهای عاشورا را به هنر خود وبازبان شعر و گریه به مردم مدینه ابلاغ نماید واین وظیفه مهم را نیز انجام داد.
شیخ محمد سماوی می نویسد من هرگاه نوح هسرايى فاطمه ام البنين. كه أبو الحسن اخفش آن را در شرح كامل خويش آورده- ملاحظه مىكنم، فوق العاده متأثّر مىشوم. وى مىگويد: أم البنين هر روز به اتفاق «عبيد اللّه» فرزند عباس به بقيع مىرفت و براى آن حضرت نوحه سرايى مىیكرد، مردم مدينه از جمله مروان حكم براى شنيدن نوحه سرايى آن بانو، گرد مى آمدند و از سوز و گداز آن نوحه سرايى مى گريستند، آنجا كه مى فرمود:
يا من رأى العبّاس كرّ
على جماهير النقد
و و راه من أبناء حيدر
كلّ ليث ذى لبد
انبئت أن ابنى اصيب
برأسه مقطوع يد
و يلى على شبلى أما
ل برأسه ضرب العمد
لو كان سيفك فى يد
يك لما دنا [منك] أحد
يعنى: اى كسانى كه عباس را ديدهايد بر گله گوسفندان حمله مى برد. و پشت سرش فرزندان حيدر هر يك به سان شيرى شجاع بودند. به من خبر دادند كه گرز آهنين بر سر فرزندم زده اند و دستهايش از بدن جدا شده بود. دلها براى شير بچه ام بسوزد كه عمود بر سرش نواختند.
عباسم! اگر شمشير در دست داشتى، كسى جرأت نزديك شدن به تو را نداشت.
و نيز مى فرمود:
لا تدعونّى و يك امّ البنين
تذكّرينى بليوث العرين
كانت بنون لى ادعى بهم
و اليوم اصبحت و لا من بنين
أربعة مثل نسور الربى
قد واصلوا الموت بقطع الوتين
تنازع الخرصان أشلائهم
فكلّهم أمسى صريعا طعين
يا ليت شعرى أ كما أخبروا
بأنّ عبّاسا قطيع اليمين
يعنى ديگر مرا ام البنين نخوانيد كه من را به ياد شير بچه هايم مى افكنيد. تا وقتى چهار پسر داشتم ام البنين بودم، ولى امروز ديگر پسرى ندارم كه مرا ام البنين گويند. چهار پسر داشتم كه چون ستاره مى درخشيدند بر سر جنازه هايشان نيزه ها با يكديگر در افتادند و همه آنها از ضربت نيزه بر زمين افتادند و همه با قطع رگهاى گردنشان به شهادت پيوستند. اى كاش مى دانستم همانگونه كه خبر دادند، آيا درست است كه دست راست عباسم از بدن جدا شده است.
همچنین نوشته اند او در ابراز عواطف خود که در ضمن آن پیام مظلومیت وظلم واستبداد ستیزی شهدای کربلا را ابلاغ می نمود ؛ صورت چهار قبر را در بقیع درست می نمود وبر آن مرثیه سرائی می نمود .
مادران چرا و چگونه می توانند به تاسی از حضرت ام البنین تربیت اسلامی را در فرزندان خود پی ریزی کنند؟
البته مادران زیادی درایران اسلامی از ام البنین الگو گرفتند وفرزندان خود را با عشق به اسلام برای دفاع از سرزمین واستقلال وشرف وعزت ملت ایران وبرای جهاد در راه دین به فرمان ولی زمان گسیل نمودند .
درمکتب اهل بیت(ع) همه مادران چنین فرزندانی تربیت نمودن ؛ برخی از خانواده ها ومادران چندین فرزند خود را در راه دین فدا نموده وبرآن صبر وبردباری دراین مصیبت بزرگ وفقدان فرزندان نمودند وبرخی تنها فرزند خود را فدای امام حسین نمودند ؛ الگوی اینان بی تردید کربلا و بانوی بزرگ ام البنین بود .
مادران را سزاوار است تربیت فرزندان را براساس اصولی چون آموزه های قرآن، سنت وسیره نبوی، سنت وسیره علوی وفرزتدان اهل بیت (ع) و مکتب عاشورا و مکتب حسینی و مهمتر از همه ولایت مدار و عاشق وفدائی ولایت پرورش دهند.
آموزش قرآن در دوران کودکی نقش مهمی در تربیت فرزند دارد، مادران باید آموزش قرآن را دراولویت تربیت وآموزش فرزندان قرار دهند. پس از آن یاد دادن عشق حسین به فرزندان و شرکت دادن آنان در مراسم عزاداری امام؛ هریک از این اصول می تواند در تربیت فرزندان اثر مهمی داشته باشد.
بی گمان اگر اصول تربیت را در باره فرزندان مراعات نمایند به یقین فرزندانی پیرو اهل بیت (ع)خواهند داشت.
نظر شما