خبرگزاری شبستان، گروه قرآن و معارف: حضرت فاطمه زهرا علیهاالسلام (۵ بعثت - ۱۱ قمری)، دختر گرامی پیامبر اسلام صلی الله علیه وآله و حضرت خدیجه، همسر امام علی علیه السلام و مادر امام حسن علیه السلام و امام حسین علیه السلام است.
حضرت فاطمه سلام الله علیها در دین اسلام جایگاه بسیاری رفیعی دارد و به ویژگی های متعددی ممتاز است. آن حضرت معصومه است و یازده نفر از ائمه شیعه از نسل آن حضرت هستند. سوره و آیاتی از قرآن کریم همچون سوره کوثر، سوره انسان، آیه تطهیر و آیه مودت در حق آن حضرت و همسر و فرزندانش نازل گردیده و ایشان به عنوان اهل بیت رسول خدا (ص) خوانده شده اند.
خبرنگار گروه قرآن و معارف خبرگزاری شبستان، درخصوص جایگاه و شان حضرت فاطمه زهرا (س) در قرآن و سبک زندگی فاطمی با حجت الاسلام والمسلمین «غلامعلی عزیزی کیا» عضو شوراي علمي گروه قرآن و حديث مدرسه عالي فقه و معارف جامعه المصطفي العالميه و استاد حوزه و دانشگاه گفتگویی انجام داده است که در ادامه می خوانید:
خداوند در قرآن کریم درخصوص جایگاه حضرت فاطمه زهرا (س) چه آیاتی را مطرح کرده است؟
حضرت زهرا در آینه قرآن
در یک نگاه کلی می توان گفت که سه دسته آیه درباره حضرت زهرا (س) در قرآن وجود دارد؛ یکی آیاتی که در ظاهر درباره ایشان نازل شده و ایشان خود به تنهایی و یا در کنار پدر و شوهر و دو فرزند خود،حسن و حسین صلوات الله علیهم مصداق آیه است؛ دیگری آیاتی است که در ظاهر در باره خوبان از امتهای پیشین یا امت اسلامی و یا در باره خوبیها است و بر پایه قاعده جری و تطبیق بر ایشان قابل تطبیق است. دسته سوم آیاتی است که در باطن و یا تأویل بر ایشان منطبق شده است.
دسته اول:
فَمَنْ حَاجَّكَ فِيهِ مِنْ بَعْدِ مَا جَاءَكَ مِنَ الْعِلْمِ فَقُلْ تَعَالَوْا نَدْعُ أَبْنَاءَنَا وَأَبْنَاءَكُمْ وَنِسَاءَنَا وَنِسَاءَكُمْ وَأَنْفُسَنَا وَأَنْفُسَكُمْ ثُمَّ نَبْتَهِلْ فَنَجْعَلْ لَعْنَتَ اللَّهِ عَلَى الْكَاذِبِينَ (آل عمران،61) مقصود از واژه نسائنا در این آیه فقط حضرت زهرا هستند و بر اساس منابع تاریخی و تفسیری فریقین این آیه بیانگر حضور حضرت زهرا علیها السلام در داستان مباهله به همراه رسول خدا ص و امیرالمومنین و حسنین است. بر این اساس ایشان شریک پیامبر در دعوت به سوی خدا شدند. ر.ک: طباطبایی، المیزان، ذیل آیه.
مصداق اهل بیت پیامبر ص در آیه تطهیر؛ وَقَرْنَ فِي بُيُوتِكُنَّ وَلَا تَبَرَّجْنَ تَبَرُّجَ الْجَاهِلِيَّةِ الْأُولَىٰ ۖ وَأَقِمْنَ الصَّلَاةَ وَآتِينَ الزَّكَاةَ وَأَطِعْنَ اللَّهَ وَرَسُولَهُ ۚ إِنَّمَا يُرِيدُ اللَّهُ لِيُذْهِبَ عَنْكُمُ الرِّجْسَ أَهْلَ الْبَيْتِ وَيُطَهِّرَكُمْ تَطْهِيرًا به اتفاق شیعه و سنی حضرت زهرا از اهل بیت پیامبر بوده است. بر اساس این تطهیر ایشان همانند پدر و شوهر و فرزندانش؛ حسنین صلوات الله علیهم معصوم است و همه زندگی او میتواند الگوی مومنان قرار گیرد.
سوره کوثر چه ویژگی هایی دارد؟ چه دلایلی وجود دارد که سوره کوثر با محوریت حضرت فاطمه زهرا(س) نازل شده است؟
مصداق کوثر در سوره کوثر؛ بِسْمِ اللَّهِ الرَّحْمَٰنِ الرَّحِيمِ إِنَّا أَعْطَيْنَاكَ الْكَوْثَرَ فَصَلِّ لِرَبِّكَ وَانْحَرْ إِنَّ شَانِئَكَ هُوَ الْأَبْتَرُ اگرچه کوثر به خیر فراوان تفسیر شده و معانی دیگری نیز در احادیث برای آن بیان شده است ولی میتوان بر اساس سبب نزول آیه آخر سوره که در باره استهزای عاص بن وائل نسبت به پیامبر است یکی از مصادیق مهم خیر فراوان را حضرت زهرا ع دانست ابن عباس گوید: درباره عاص بن وائل السهمى نازل شد زیرا روزى پیامبر را در مسجدالحرام دید، وقتى بود که پیامبر از مسجد بیرون مى آمد در باب بنى سهم به او برخورد و با یکدیگر صحبت کردند. عده اى از صنادید قریش نیز در مسجد بودند بعد از اتمام صحبت از عاص پرسیدند با چه کسى صحبت می‌کردى؟ در جواب گفت: با ابن ابتر سخن مى گفتم و موقعى بود که طفلى به نام عبدالله که از خدیجه علیهاالسلام متولد شده بود، وفات یافته بود و عرب جاهلیت به کسى که فرزند ذکور او می‌مرد ابتر مى گفتند سپس این سوره نازل گردید. علامه طباطبایی با توجه به آیه سوم این سوره، مقصود از کوثر را از باب قصر قلب و مرتبط با ابتر نبودن پیامبر ص دانسته است و بر اساس آن اعطای کوثر به پیامبر ص را همان فراوانی فرزندان ایشان میداند بنابراین کوثر به معنای فرزندان فراوان یا خیر فراوان است که یکی از مصادیق آن فرزندان زیاد است. روشن است که فرزندان فراوان پیامبر فقط از طریق حضرت زهرا ع پدید آمدند زیرا ایشان به هنگام ارتحال فرزند دیگری غیر ایشان نداشتند.
بنابراین با این تفسیر سیاق آیات نیز کاملا رعایت خواهد شد زیرا تناسب ابتر بودن مسخره کنندگان پیامبر ص به خاطر فرزند نداشتن ایشان در همین است که فرزندی پربرکت از لحاظ امتداد نسل به ایشان داده شود و بر اساس فرهنگ قرآن که نسل و ذریه فرد را هم از راه فرزند پسر و هم از راه فرزند دختر قابل انتساب میداند، فرزندان زهرا س همگی فرزندان پیامبرند و نه تنها پیامبر بدون فرزند نگشت بلکه از طریق فاطمه نسلی بسیار با برکت هم از نظر کمیت و هم از نظر کیفیت نصیب ایشان شد. با آنکه شمار زیادی از فرزندان حضرت زهرا را در طول تاریخ به خاک و خون کشاندند باز هم پرشمارند و در میان آنان شخصیتهای برجستهای در گذشته و حال وجود دارند (ر.ک: تفسیر مفاتیح الغیب منسوب به فخر رازی ذیل سوره کوثر) از فرزندان بیواسطه ایشان تا امامان از نسل امام حسین ع و تا دیگر فرزندان عالم و عابد و زاهد ایشان در درازای تاریخ تا زمان حاضر که امام خمینی ره از نسل زهرا پایه گذار نهضت اسلامی در جهان شدند و دیگر فرزندشان امام خامنه ای ادامه دهنده آن نهضت هستند.
مصداقی از ابرار در سوره انسان نزول سوره انسان؛ نزول این سوره در پی ایثاری بود که خاندان اهل بیت به مسکین و فقیر و یتیم کردند. امام علی(ع) و حضرت فاطمه(س) برای شفای حسنین(ع) نذر کردند که سه روز روزه بگیرند، حسنین(ع) نیز با آنان روزه گرفتند ولی افطار هر روزشان را به تقاضای نیازمندان به آنها دادند در حالیکه خود به آن نیاز داشتند. ولذا خداوند سوره «هل أتی» را در شأن ایشان نازل فرمود و عمل آن بزرگواران را ستود. از جمله عالمان سنی که به این نکته اشاره کرده اند زمخشری در الکشاف و واحدی ر الوسیط است. همين معنى را با تفاوت مختصرى، قرطبى در تفسيرش ذيل آيات مورد بحث نقل مى كند. آلوسی از مفسران سنی به نکته ای در باره این سوره توجه داده است او می گوید در این سوره از همه نعمت های بهشتی یاد شده جز زنان بهشتی و این نیست مگر به احترام حضرت زهرا ع رَعايَةً لِحُرْمَةِ البَتُول وَ قُرَّةِ عَينِ الرَّسُول؛ چرا که سوره در باره ایثار او و خاندانش فرود آمده است.
نمونه ای از آیات دسته دوم
آیات مختلفی در قرآن در باب اوصاف نیک و فضائل انسانی بیان شده و یا در باره نیکان و خوبان سخن گفته است. فاطمه در کنار دیگر معصومان مصداق اعلای آن صفات و فضایل است این آیات ممکن است هم در باره امت اسلامی باشد هم در باره امت های پیشین. آیاتی که در باره امتهای پیشین است را میتوان از باب جری و تطبیق در باره ایشان جاری دانست. مثلا در باره امت اسلامی به صورت کلی از ایمان و هجرت و جهاد و انفاق و احسان و ایثار و .... مومنان سخن گفته شده ایشان به یقین از مصادیق برتر باورمندان و تلاشگران در عرصه های نامبرده است. نیز در باره امتهای پیشین آیات فراوانی بیانگر خوبان از آنان است چه مرد و چه زن؛ مانند انبیا و همسران و فرزندان و امت صالح آنان. مثلا اگر در قرآن از همسر فرعون یا همسر ابراهیم (ع) و یا مادر عیسی (ع )تمجید شده، همین تمجیدها با درجاتی به مراتب بالاتر قابل تطبیق بر حضرت زهرا است. و یا اگر از فضیلت مردان نیک بیان شده، آن نیکی ها در حد اعلی قابل تطبیق بر ایشان است و در درجات پایین تر بر افراد امت اسلامی الاقرب فالاقرب قابل تطبیق است. مثلا اگر در قرآن خطاب به مریم آمده است يا مَرْيَمُ اقْنُتِي لِرَبِّكِ وَ اسْجُدِي وَ ارْكَعِي مَعَ الرَّاكِعِينَ همین خطاب از سوی فرشتگان به ایشان شده است(چنانکه در احادیثی به این مطلب اشاره شده است.ر.ک:بحارالانوار، ج14، ص206)
نمونه آیات دسته سوم
برخی احادیث، لیله القدر در سوره قدر را به فاطمه تأویل کرده است(ر.ک تفسیر فرات کوفی، ج2، ص581) و در حدیثی دیگر لیله مبارکه به فاطمه تأویل شده است. در تفسیر مرج البحرین یلتقیان بحرین به فاطمه و علی تأویل شده است. در این باره میتوان به شواهد التنزیل و الدرالمنثور و دیگر کتابهای اهل سنت در ذیل این آیه مراجعه کرد. در باره تطبیقی بودن امثال این احادیث میتوان به توضیح علامه طباطبایی ره در باره مقصود از جری و تطبیق در ذیل آیه اهدنا الصراط المستقیم مراجعه کرد. در خصوص لیله القدر بودن فاطمه ع نیز بزرگان معاصر مانند امام خمینی ره و آیه الله حسن زاده آملی و دیگران نکات سودمندی بیان کردهاند که به نقل نگاشتهای علامه حسن زاده دام ظله بسنده میکنیم. مبانی عقلی و نقلی داریم که منازل سیر حبّی وجود، در قوس نزول، معبّر به لیل و لیالی است؛ چنان که در معارج ظهور صعودی، به یوم و ایّام؛ بعضی از لیالی لیالی قدرند و بعضی از ایام ایام اللّه. از این اشارت در «اِنّا اَنزلناهُ فی لیلةِ القدرِ»(قدر: 11) و در حدیث مذکور و نظایر آن ها تدبّر بفرما، اقرأ و ارقَ. این فاطمه علیهاالسلام ، که لیلة القدر یازده کلام اللّه ناطق است، که امام صادق علیه السلام فرمود: کسی که حق معرفت به آن حضرت پیدا کند، یعنی به درستی او را بشناسد، لیلة القدر را ادراک کرده است...» حسن حسن زاده آملی، انسان و قرآن، ص 213.
سبک زندگی فاطمی چه مولفه ها و شاخصه هایی دارد؟
حضرت زهرا (س) نمونه زن تراز قرآن بود. اگر در باره پیامبر گفته شده است که کان خلقه القرآن؛ زندگی پیامبر در تراز قرآن بود، در باره فرزند معصومش نیز همین سخن رواست اهمیت این نکته در آن است که ایشان از خاندان وحی و بر اساس نص قرآن معصوم است و چنان که گفتیم تمامی زندگی ایشان میتوان الگو و سرمشقی برای دیگران باشد حتی امام زمان ارواحنافداه نیز بنابر نقلی فرموده است که فاطمه الگوی من است«لی فی ابنه رسول الله اسوه حسنه» (غیبت شیخ طوسی، ص286) بنابراین در اصل الگو بودن ایشان نه تنها برای زنان بلکه برای همه ابنای بشر تردیدی نیست و نه تنها در سیره فردی و زندگی خانوادگی بلکه مهمتر از آن در زندگی اجتماعی و در ارتباط با دیگران نیز باید از این الگو درس گرفت و به ایشان اقتدا کرد.
گستره الگو گیری
الگو گرفتن از معصوم در همه ابعاد مختلف زندگی است وبه بعد خاصی منحصر نمی شود. مثلا نمی توان از مبارزه و ظلم ستیزی معصوم الگو گرفت، ولی از عبادت و خداپرستی او غافل بود و صرف نظر کرد و یا از قناعت و سادهزیستیاش الگو گرفت ولی در تعاون و تکافل اجتماعی از او دور شد. در یک کلام هرآنچه که آدمی را به عبودیت خدا نزدیک کند و از دوری از حق برهاند در وجود مقدس معصومان به ویژه حضرت زهرا متجلی است و این همه، بایسته توجه و یادگیری و به کاربستن است. زندگی حضرت زهرا ع همانند پدر، یکسره بندگی خدا بود و جهت گیری باورها و رفتارهای خرد و کلان ایشان تقرب به خدا بود. ایمان، هجرت، عبادت، علم آموزی، انفاق و ایثار و دیگرخواهی، ولایت پذیری، جهاد و دفاع از حق و ظلم ستیزی، ساده زیستی، اهمیت دادن به کانون خانواده، گرامیداشت همسر، فرزند پروری و توجه به نیازهای مادی و معنوی آنان، و ... سرفصل هایی از مولفه های سبک زندگی مومنانه و خداگرایانه ام ابیها است که در جای خود باید شرح آن را باز گفت.
چگونه می توان سبک زندگی فاطمی را در عصر کنونی و متناسب با شرایط روز جامعه ترویج کرد؟
اسوه قرار دادن معصومان و به ویژه حضرت زهرا (س) به معنای آن نیست که در همه چیز عینا باید همان شکل رفتار را انجام داد بلکه باید در مواردی که شرایط تغییر کرده، روح عمل را گرفت و مطابق با شرایط روز رفتار کرد. مثلا اگر در آن دوران سبک زندگی درون خانه پرداختن به دستاس کردن گندم یا جو و پخت و پز غذا با هیزم و استفاده از ظروف گلین و ... بوده است، الگو گرفتن به این نیست که در زندگی خود از ظروف گلی استفاده کنیم و یا در آشپزخانه از وسایل گازی و برقی بهره نبریم؛ بلکه باید به روح این عمل که همکاری در اداره منزل و ساده زیستی و کمک به معیشت خانواده و بی توجهی به زخارف دنیاست توجه کرد. آری در ارزش هایی که در متن دین بیان شده، بعینه باید همان گونه رفتار کرد مانند عبادات و یا دیگر کارهای واجب و مستحب و یا حرامها و مکروهاتی که در شرع آمده، همواره به همان سبک و سیاق است اما در روشها ممکن است اقتضای زمان آن را متفاوت کند مثلا جهاد در راه خدا در زمان صدر اسلام با شمشیر و نیزه و ... صورت می گرفت و معصومان هم اسب و شمشیر و نیزه و ... داشتند حال آیا اکنون که با گذشت قرنها ابزارهای جنگی و دفاعی به کلی تغییر کرده باز هم باید همانگونه بجنگیم؟ روشن است که در اصل وجوب جهاد دفاعی در این زمان تردیدی نیست و نباید در برابر دشمن تسلیم شد و سپر انداخت؛ ولی شکل و روش جنگیدن کاملا تغییر کرده و باید روشهای نوین را به کار گرفت و یا درباره تبلیغ دین پیشتر شکل های سادهای داشته ولی اکنون عرصه های گوناگونی یافته و با وجود رسانه های متنوع باید از همه آنها در نشر فرهنگ دینی بهره برد و پیام دین را به ملل مختلف بازگفت. اگرچه هنوز هم تبلیغ چهره به چهره وجود دارد و تأثیر خود را دارد ولی نباید بدان بسنده کرد بلکه لازم است از همه ابزارها و رسانه های مختلف از قبیل جراید و رادیو و تلویزیون و سینما و فضای مجازی و ... در این مسیر بهره برد. خلاصه آنکه الگو بودن حضرت زهرا سلام الله علیها به این معناست که باید باورها و ارزش های دینی را موبه مو پاس داشت و بدان معتقد شد و در تطبیق زندگی بر اساس آن به جد کوشید ولی در جایی که شیوه به کار بستن و فرمان بری از خواست خداوند با گذشت زمان متفاوت شده، روشهای نوین را برگزید.
آنچه گفتیم برگی بسیار خرد از درخت بلند فضایل فاطمی (ع) بود که ریشه در اعماق آیات قرآن دارد و شاخسارانش تا بلندای ملکوت سر برافراشته است. أَلَمْ تَرَ كَيْفَ ضَرَبَ اللَّهُ مَثَلًا كَلِمَةً طَيِّبَةً كَشَجَرَةٍ طَيِّبَةٍ أَصْلُهَا ثَابِتٌ وَفَرْعُهَا فِي السَّمَاءِ تُؤْتِي أُكُلَهَا كُلَّ حِينٍ بِإِذْنِ رَبِّهَا ۗ وَيَضْرِبُ اللَّهُ الْأَمْثَالَ لِلنَّاسِ لَعَلَّهُمْ يَتَذَكَّرُونَ
نظر شما